Мәктәпләр – авылның киләчәге

Шә яхмә това Милә ү шә Мө дә ррис кызы,

Мө слим районы Тойгелде урта мә ктә бенең география-биология укытучысы, сыйныф җ итә кчесе

Авыл мә ктә бе! Бу гади сү з генә тү гел, ә бә лки тирә н мә гънә не ү з эченә сыйдырган тө шенчә. Җ ә мгыять глобаль зур ү згә решлә р кичергә н заманда мә ктә п авылны саклап кала торган, авылга ямь биреп торган социаль, мә дә ни һ ә м белем бирү ү зә ге буларак яшә п килә. «Булдыклы кешелә р авылдан чыга» дигә н халык ә йтеме бар. Чыннан да, авылда туып, шул авылның мә ктә бендә укып, тормышта зур уң ышларга ирешкә н затларыбыз бихисап.

Шуң а да карамастан, авыл мә ктә бенең килә чә ге юк дигә н фикерне еш ишетергә туры килә. Бу фикер белә н килешеп булмый. Минемчә, авыл мә ктә плә ре яши һ ә м яшә ячә к, чө нки балаларга тиешенчә белем-тә рбия бирү ө чен авыл мә ктә плә рендә дә бө тен мө мкинлеклә р бар. Белгә негезчә, алар заман талә плә ренә туры килерлек җ иһ азландырыла, биналары барлык уң айлыклар булдырылып ремонтлана. Авыл мә ктә плә рендә эшлә ү че укытучыларыбызның белемнә ре дә, һ ө нә ри осталыклары да җ итә рлек кенә тү гел, ә югары дә рә җ ә дә дияр идем мин. Елдан-ел республика һ ә м илкү лә м бә йгелә рдә җ иң еп, мә гариф ө лкә сендә иң алгы сафта баручылар арасында авыл укытучылары саны арта баруы моң а дә лил булып тора.

Авыл мә ктә плә ренең килә чә генә шик тудырган тө п сә бә п – балалар санының аз булуы һ ә м елдан-ел кими баруы. Ә мма һ ә р нә рсә нең уң ай ягы булган кебек, бу кү ренешнең дә бик зур файдалы ягы бар, чө нки фә лсә фә челә р исбатлаганча, сан арткан саен, сыйфат начарлана. Укучылар саны кү брә к булган саен, балаларның һ ә рберсе белә н шә хси якын килеп аерым эшлә ү, аларның ата-аналары белә н тыгыз элемтә дә тору мө мкинлеге кими. Нә тиҗ ә дә кайбер балалар ачылып, ү сеп китә лә р, ә кайберлә ре, йомылып, белемнә рне начар ү злә штерә башлыйлар. Бу инде, билгеле, баланың шә хес буларак җ итлегү енә тискә ре йогынты ясый.

Бала саны кү п булмаган авыл мә ктә плә рендә исә бө тенлә й башкача. Анда һ ә р бала игътибар ү зә гендә. Хә тта мә ктә п диварларынннан читтә дә укыту-тә рбия эше дә вам итә. Укытучы, бала һ ә м ата-ана һ ә рвакыт тыгыз элемтә дә. Алар кө ндә лек авыл хезмә тен башкарганда да, бә йрә м һ ә м ял иткә н вакытларда да – һ ә рвакыт элемтә дә, бә йлә нештә торалар. Авыл укытучылары, укучыларын шә хси кү зә теп кенә калмыйча, аларны файдалы хезмә ткә ө йрә теп, тормышта ү з һ ө нә рлә рен сайларга этә ргеч бирә лә р. Аларны гаилә дә н читтә ге мохиттә дә югалып калмаска ө йрә тә лә р, җ ә мгыятебезгә лаеклы шә хес булып формалашуына ярдә м итә лә р.

Мин ү зем, география-биология укытучысы буларак, авыл мә ктә бендә эшлә вемне бик отышлы кү рә м, чө нки балалар дә рес материалын экрандагы фильмнар аша гына тү гел, ә табигатьнең ү зендә ө йрә нә, ү з кү злә ре белә н кү рә, ү з куллары белә н тотып карый, бө тен кү ң еллә ре белә н тоемлый, гомергә онытылмаслык итеп ү злә штерә. Икенче яктан, алар бу белемнә рнең тормышта нигә кирә клеген дә аң лыйлар, килә чә к тормышларында кулланырга да ө йрә нә лә р.

Соң гы вакытта мине уйландырган, хә тта борчыган мә сьә лә – ата-аналарның балаларына ана телебездә тү гел, рус телендә белем бирү не кулайрак кү рү лә ре. Алар уенча, татар телендә укыган бала бердә м дә ү лә т имтиханнарын биргә н вакытта югалып кала, рус телендә ү з фикерен җ иткерә алмый. Мин бу урында халкыбызның «Татарга тылмач кирә кми» дигә н ә йтемен мисалга китерер идем. Безнең татар халкыбыз элек-электә н: «Тел белмим», – дип югалып калмаган, ү з фикерен җ иткерә белгә н. Минемчә, ә гә р баланың белеме җ итә рлек кү лә мдә икә н, ул аны нинди телдә ү злә штерү енә карамастан, тиешле дә рә җ ә дә кү рсә тә ала. Ә менә ана телен сабый чактан «икенче сорт, кухня теле» дип уйлап ү скә н бала халкыбызга, миллә тебезгә файдалы шә хес була алырмы?

Шуң а да ү злә ренең балаларын рус телендә укытырга омтылып, читкә, башка мә ктә плә ргә урнаштырга телә ү че ата-аналарны тагын бер кат уйланырга чакырыр идем мин. Балагыз гаилә дә н аерыла, аң а сабый чактан бирелгә н тә рбия ныклыгы какшый. Ул чит мохиткә, чит коллективка килеп элә гә һ ә м аның шә хес буларак тә рбиясенә яң а факторлар басым ясый башлый. Тормыш кү рсә ткә нчә, бу факторлар кү пчелек очракта миллә т ө чен генә тү гел, ә бә лки, тулаем алганда, җ ә мгыять ө чен файдалы, лаеклы шә хес тә рбиялә ү гә ярдә м итми.

Мин ү зем мә ктә птә эшлә ү дә верендә балага тиешенчә белем бирү һ ә м аны шә хес итеп формалаштыру процессының җ итди, катлаулы һ ә м озакка сузылган булуына инанганнан-инана барам. Мә ктә п белә н ата-аналарның тә рбия эшендә телә ктә ш булулары аеруча мө һ им, чө нки бала тормышында гаилә дә ге, мә ктә птә ге, ү зе яшә гә н мохиттә ге традициялә рдә н чыгып эш итә. Ә нә шул традициялә рнең, ү зара мө нә сә бә тлә рнең нинди булуы аның килә чә к тормышына хә литкеч йогынты ясый. «Оясында ни кү рсә, очканында шул булыр», ди халкыбыз. Гаилә дә ата-ананың яхшы ү рнә ге, мә ктә птә укытучының иҗ ади эшлә ү осталыгы булса, бала сә ламә т һ ә м кызыксынучан булганда, тә рбиянең нә тиҗ ә се дә кү ркә м була. Шул чакта гына балалар арасында тискә ре кү ренешлә ргә урын калмас, алар килә чә кнең лаеклы, аң лы дә вамчылары булырлар. Гаилә дә дә, мә ктә птә дә яхшы мө нә сә бә тлә р, гуманлылык, миһ ербанлылык сыйфатлары тамыр җ ә йгә н икә н, бала кү ң елендә дә нә къ менә шул хислә рнең урын алуы шиксез. Һ ә рьяклап җ итлеккә н, камил шә хес тә рбиялә ү эше шушы тә рбия эшендә катнашучыларның һ ә ммә сеннә н дә бергә лә шеп, килешеп эшлә ү лә рен сорый. Һ ә р баланың да тумыштан килә торган сә лә т-мө мкинлеклә ре бар. Шул мө мкинлеклә р аның килә чә ктә нинди һ ө нә р иясе булачагын ачыклый. Ә менә баланың нинди шә хес булып ү сү е тә рбиянең сыйфатына бә йле. Баланың акыл ү сеше, ә хлакый сыйфатлары, тирә -юньгә мө нә сә бә те гаилә дә формалаша, мә ктә птә уку дә верендә ү сә. Бу сыйфатларның уң ай булуына, мә ктә п белә н гаилә ныклы элемтә дә торганда гына, эзлекле рә вештә ирешеп була. Ә гаилә белә н мә ктә п арасында элемтә җ ебе –- ул бала ү зе. Мә ктә п куйган талә плә рне, кагыйдә лә рне, мә ктә п хә ллә рен ата-аналар ү з балалары аша белеп торалар. Авыл җ ирлегендә һ ә р гаилә нең яшә ү рә веше дә сер булып кала алмый. Авыл укытучысы гаилә лә рнең бердә млегенә, ата-аналар һ ә м балаларның ү зара аң лашып тату яшә венә һ ә рдаим ярдә м итә, гаилә лә рдә тискә ре кү ренешлә р булмасын ө чен зур кө ч куя.

Кү п еллар класс җ итә кчесе булып эшлә ү дә верендә бердә м укучылар, укытучылар һ ә м ата-аналар коллективы формалаштыруда зур тә җ рибә тупладым. Шуннан чыгып ә йтә алам: бала, ү зенең туган җ ирендә, газиз якыннары, туганнан таныш кү ршелә ре, авылдашлары арасында тә рбиялә неп кенә, халкына лаеклы шә хес булып җ итлегә ала. Баланы бу җ ирлектә н, бу мохиттә н аерып алып тә рбиялә ү мө мкин тү гел. Шуң а да мин, укучыларым белә н тә рбия чаралары оештырганда, һ ә рвакыт гаилә лә рен, якыннарын да катнаштыруны кү здә тотам. Бә йрә мнә р, ярыш-бә йгелә р ү ткә рү ме ул, табигатькә, тарихи урыннарга сә яхә т итү ме – без һ ә рвакыт бергә.

Чыгышымны мә шһ ү р татар мә гърифә тчесе Каюм Насыйри сү злә ре белә н тә мамлыйсым килә: «Тә рбия – һ ә р нә рсә нең ачкычы, аның белә н һ ә р нә рсә не хә л итеп була, ул – кешене кеше итү дә иң дө рес юл».