Мағжан Жұмабаев

Жоспары:

1. Мағ жан Жұ мабаевтың ө мірбаяны

2. Отбасылық жағ дайы

3. Жетістіктері

4. Ө міріндегі қ иын кезең дер

5. Дереккө здері

Мағ жан Жұ мабай (Ә білмағ жан) Бекенұ лы 25 маусым 1893жылы Солтү стік Қ азақ стан облысы, қ азіргі Мағ жан Жұ мабай ауданы, Сасық кө л жағ асы Алаш қ озғ алысының қ айраткері, ақ ын, қ азақ ә дебиетінің жарқ ын жұ лдызы ө кілі. Ө мірбаяны: Атасы – Жұ мабайқ ажы. Ә кесіБекенсаудаменайналысқ андә улеттіадамболғ ан. Анасының есімі – Гү лсім. Мағ жанауылмолдасынансауатынашып, 1905 – 1910 жылдарыҚ ызылжардағ ы (Петропавл) №1 мешітжанындабелгілі татар зиялысы, мұ сылманхалық тарының азаттығ ыжолындакү рескенМ. Бегишевтің ұ йымдастыруыменашылғ анмедреседеоқ ыды. МедреседеБегишевтенШығ ысхалық тарының тарихынандә рісалды, қ азақ, татар ә дебиеттерін, Фирдоуси, Сағ ди, Хафиз, Омар Һ айям, Низами, Науаисекілдішығ ысақ ындарының дастандарыноқ ыпү йренді.

Баспадан 1909 жылы шық қ ан Абай ө лең дерін оқ ып, “Атақ ты ақ ын, сө зі алтын хакім Абайғ а” деген ө лең жазды. 1910 – 1913 жылдары Уфа қ аласындағ ы “Ғ алия” медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы Ғ. Ибрагимовтен дә ріс алып, белгілі қ айраткер С. Жантө ринмен тығ ыз қ арым-қ атынас орнатады, болашақ кө рнекті жазушы Б. Майлинмен танысады. Ибрагимовтің кө мегімен 1912 жылы Қ азан қ аласындағ ы Кә рімовтер баспасында “Шолпан” атты тұ ң ғ ыш ө лең дер жинағ ы басылып шығ ады. “Садақ ” журналын шығ аруғ а қ атысады, оғ ан ө зінің ө лең дерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы мұ ғ алімдер семинариясында оқ ыды. “Бірлік” ұ йымы жұ мысына белсене араласып, “Балапан” қ олжазба журналын шығ аруғ а қ атысады. Ә. Бө кейхан, А. Байтұ рсынұ лы, М. Дулатұ лы секілді алаш қ айраткерлерімен байланыс орнатып, “Қ азақ ” газетіне ө з ө лең дерін жариялайды. 1917 жылы Ақ пан тө ң керісінен кейін қ алыптасқ ан саяси жағ дайғ а сай қ оғ амдық ө мірге белсене араласып, Ақ мола облыстық қ азақ съезін ө ткізуді ұ йымдастырушылардың қ атарында болды. Осы жылы сә уірде Ақ мола облысы қ азақ комитеті қ ұ рамына сайланды. Мә скеу қ аласында ө ткен Бү кілресейлік мұ сылман съезіне қ атысты. Бірінші жалпық азақ съезінің шешімі бойынша Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидат ретінде ұ сынылды. “Алаш” партиясының Ақ мола облысының комитетінің мү шесі болды. “Ү ш жү з” партиясы ө кілдерінің жалғ ан айыптауымен бір айғ а жуық абақ тығ а отырып шық ты. Екінші жалпық азақ съезіне делегат ретінде қ атысып, онда оқ у мә селесі бойынша қ ұ рылғ ан комиссияғ а тө рағ алық етті. 1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство басқ армасында қ ызмет етті. 1919 – 1923 жылдары Ақ мола губерниялық “Бостандық туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана” журналдарында, “Ақ жол” газетінде қ ызмет істеп жү ріп, халық ағ арту жұ мысына белсене араласады. Сол кезең де қ алың қ ауымғ а таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жарық қ а шығ арады. 1923 – 1927 жылдары Мә скеуде Жоғ ары ә дебиет-кө ркемө нер институтында оқ иды. Онда орыс ә дебиетін, Батыс Еуропа ә дебиетін терең зерттеп, орыс мә дениет қ айраткерлерімен жете танысып, кө пшілігімен достық қ арым-қ атынаста болады. Мә скеуде оқ ып жү ргенде оның шығ армалары орынсыз сынғ а ұ шырады. 1924 жылы 24 қ арашада Мә скеу қ аласындағ ы Шығ ыс ең бекшілері коммунистік университетінде қ азақ жастарының жерлестік ұ йымында жиналыс ө тіп, олар Жұ мабайұ лының 1922 жылы қ азанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шық қ ан жыр жинақ тарын талқ ығ а салды. Онда ақ ын шығ армаларын теріске шығ аратын қ аулы қ абылданды. Бұ л қ аулы “Ең бекші қ азақ ” газетінің 1925 жылы 14 ақ пандағ ы санында басылды. Орынсыз сыннан кө ң ілі жабық қ ан ақ ын “Сә лем хат” деген ө лең жазды. Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Ең бекші қ азақ ” газетінің 1924 жылы 19 желтоқ санындағ ы санында С. Мұ қ ановтың “Сә лем хат жазғ ан азамат Мағ жан Жұ мабайұ лына” деген ескертпемен “Сә лемге сә лем” деген жауап ө лең і басылды. Жаң а қ ұ рылысқ а, жаң а тұ рмысқ а қ атысты нақ тылы ө лең жазбаса да, “уралап айқ айламадың ” деген кінә мен, тап кү ресіне белсене араласып, кедей сө зін сө йлемедің деген айыппен Жұ мабайұ лы қ атаң сынғ а алынды. Жұ мабайұ лы 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан соң Қ ызылжарда оқ ытушылық қ ызметтер атқ арады. 1929 жылы Жұ мабайұ лы “Алқ а” атты жасырын ұ йым қ ұ рғ аны ү шін деген айыптаулармен Мә скеудегі Бутырка тү рмесіне қ амалып, 10 жыл айдауғ а кесіледі.

1936 жылы М. Горький мен Е. Пешкованың араласуымен бостандық алып, Қ азақ станғ а қ айтады. Петропавл қ аласыннда мектепте орыс тілі мен ә дебиетінен сабақ беретін мұ ғ алім болып жұ мыс істейді. Кө п ұ замай қ алалық оқ у ісінің мең герушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен мұ ғ алімдік қ ызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Жұ мабайұ лы Алматығ а келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы қ айтадан қ амауғ а алынып, ату жазасына кесілді. Шығ армашылығ ы Ақ ын тұ ң ғ ыш ө лең інен бастап ә леуметтік тақ ырыпқ а ден қ ойып, ағ артушылық, ұ лт-азаттық, демократияшыл бағ ытты ұ станды. Абай поэзиясының ө шпес маң ызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, ұ лы ақ ынның “мың жыл жұ тса дә мі кетпес” сө зін жаң а жағ дайда ілгері дамытты, Батыс пен Шығ ыстың рухани қ азынасын сабақ тастыру негізінде қ азақ поэзиясын тақ ырып, тү р мен мазмұ н жағ ынан байытты. Жұ мабайұ лы ел ішіндегі ә леуметтік мә селелерді кө терді (“Шын сорлы”), халқ ын ө нер-білімге шақ ырды (“Лә ззат қ айда? ”, “Жазғ ы таң ”, “Ө нер-білім қ айтсе табылар”, “Балалық шақ ”, “Қ азағ ым”, “Қ арағ ым”, “Осы кү нгі кү й”, “Мен сорлы”). Бірқ атар ө лең дерін махаббат тақ ырыбына арнады (“Жас келін], “Зарлы сұ лу”, “Сү йгеніме”, “Алданғ ан сұ лу”). Ө з поэзиясының алғ ашқ ы қ адамдарынан бастап ақ тық демі біткенге дейін Жұ мабайұ лы ұ лт азаттық тақ ырыбын ү збей толғ анды, оны ө з поэзиясының ө зегі етті. Бү кіл халық ты тап, топқ а жіктемей, Қ азақ елін ә лемдік мә дени жетістіктерге қ ол жеткізуге қ андай кү ш кедергі деген сауал қ ойып, оғ ан басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді. Бастапқ ы кезде бұ л тақ ырып туғ ан жердің табиғ атын тамашалаудан барып қ айран жердің ендігі кү ні не болады деген уайым-қ айғ ығ а ұ ласады, ақ ыры келіп кіндік қ аны тамғ ан нулы, сулы ө лкені жаулап жатқ ан қ ара шекпенді отаршылдық қ а қ арсы наразылық оты болып тұ танды (“Туғ ан жерім – Сасық кө л”). Ақ ын халқ ымен бірге кү йзелді, осыдан келіп романтикалық ә уенге бө ленген жорық идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде... тек таң атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастарғ а сенемін”, т. б. ). Жұ мабайұ лы шығ армаларындағ ы романтикалық сарын, ә сіресе, оның символистік арнада жазғ ан ө лең дерінен айқ ын кө рінеді. Ақ ын символизмі болашақ пердесін ашатын жаң а мифология туғ ызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақ ындардың қ олында деген сенімге айналды (“От”, “Пайғ амбар”, “Кү ншығ ыс”, “Жаралы жан”, “Айғ а”, т. б. ). Ақ ын дыбыс-буынның соны ү ндестіктерін тауып, қ азақ жырын байыта тү сті (“Шолпы”). Жұ мабайұ лы поэзиясындағ ы қ ұ нарлы арнаның бірі – тү ркі тақ ырыбы. Тү ркі халық тарының бірлігі тақ ырыбы Жұ мабайұ лы поэзиясының ә уелден қ алыптасқ ан алтын арқ ауы іспетті. Ақ ын дү ниетанымына Қ ызылжардағ ы Бегішев медресесінде оқ уы кө п ық пал етті. Ол жас ө рен жү регіне тү рікке деген бауырмалдық сезім туғ ызды. “Шолпан” жинағ ындағ ы “Орал тауы” ө лең інде: “ “Қ осылып батыр тү рік балалары, Таптатпа, жолын кесіп тізгінге орал” ”, – деп жазды. Ерекше атап ө тетін бір жә йт – Жұ мабайұ лының тү рік халқ ының шет ел басқ ыншыларына қ арсы азаттық қ озғ алысына ү н қ осуы. Мұ нда реалистік, романтикалық сарындар бір-бірімен астасып, бірге ө ріліп отырады. Тү рік тақ ырыбы қ азақ халқ ының ұ лт-азаттық тақ ырыбына ұ ласып, отаршылдық қ а қ арсы кү реске алып келді (“Орал тауы”, “Алыстағ ы бауырыма”, “Жер жү зінде”, “Қ азақ тілі”, “Тез барам! ”, “Тү ркістан”, “Орал”). Сондай-ақ, Жұ мабайұ лы “Пайғ амбар” ө лең інде “Ғ ұ н – тү ріктің арғ ы атасы” десе, “Тү ркістан” атты ө лең інде “Тү ркістан – ер тү ріктің бесігі ғ ой” деп асқ ақ рухпен жырлады. тү рікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы Мұ стафа Кемал Ататү рік бастағ ан тү рік халқ ының азаттық соғ ысына арналғ ан “Алыстағ ы бауырыма” атты ө лең інде айрық ша байқ алады. Оның бұ л ө лең ін Мұ стафа Шоқ ай “Яш Тү ркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны тү рікшілдік кү ресі ү шін ең қ ымбатты жә не ең пайдалы ө лең деп бағ алады. Мағ жантану Жұ мабайұ лы – философ ақ ын. Ақ ынның философиялық кө зқ арасы ө з ө лең дерінде жақ сылық пен жамандық, ә ділдік пен ә ділетсіздік тә різді қ арама-қ айшылық ты философиялық ұ ғ ымдарды шебер шендестіре білуінен байқ алады. Ол дү ниені біртұ тас қ ұ былыс ретінде алып, адамды сол ұ лы табиғ ат, жаратылыстың бір туындысы, бө лшегі ретінде суреттейді. Табиғ атсыз, жаратылыссыз адам жоқ. Ал табиғ ат адамсыз да кү н кө ре береді. Бірақ сана оғ ан бағ ынбайды, дене бағ ынса да сезім бағ ынбайды. Сондық тан ол бұ лқ ынады, серпінеді, ү стем болғ ысы келеді (“От”). Қ ұ былыстың мә нін кең кө лемде, жалпығ а бірдей қ алыпта тани білуде ақ ын, ең алдымен, ненің болса да мә н-мазмұ нына ү ң іледі, ә рдайым жалпы адамзатқ а тә н ә уенге бой ұ рады, табиғ аттың ө з заң ына ғ ана бағ ынатын қ ұ былыстардың ішкі қ ұ пия астарын ұ ғ ынғ ысы келеді. Жұ мабайұ лының ойынша ақ ын деген болжап білмес жолғ а сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол қ иындық ты қ айыспай кө теретін, не дү ниені тә рк етіп, бә рінен безінетін жан (“Қ иял қ ұ лы мен бір ақ ын”). Ақ ын “Қ орқ ыт” поэмасында философиядағ ы мә ң гілік тақ ырып – ө мір мен ө лім мә селесін Қ орқ ыт пен ажалдың аң дысуы тү рінде суреттейді. Ажал – хақ, сондық тан да ө мір жібінің тү йінінде ө лімді болмай қ оймайтын ө мір ақ иқ аты ретінде қ абылдау қ ажет деп санайды ол. Мағ жан поэзиясы Жұ мабайұ лы қ азақ лирикасының сыршылдығ ын терең детті, адамның нә зік сезімдеріне тіл бітіре білді. Бұ л қ асиет оның, ә сіресе, махаббат лирикасына тә н (“Сү й, жан сә улем”, т. б. ). Жұ мабайұ лы – ә лемдік поэзияда экологиялық тақ ырыпты алғ аш жырлаушылардың бірі (“Айда атың ды, Сә рсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалық прогреске қ арсы болғ ан жоқ, оның ұ лттық -мә дени, рухани дә стү рлерді бұ зуына қ арсы еді. Техника жетістіктерін қ ызығ а жырлай отырып, туғ ан жердің ә сем табиғ атынан айырылып қ алмауғ а ү ндеді. Мағ жан поэмалары Жұ мабайұ лы қ азақ поэмасының баяндау стилін, шешендік мә нерін ө згерту қ ажет екендігін алғ аш айтқ андардың бірі болды. Қ азақ поэмасын суреткерлік арнағ а бұ рды. Адам жанының, психология ә лемінің қ ұ пия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп ө рнектей білді. Жұ мабайұ лы поэмаларына лирикалық терең дік пен эпикалық кең қ ұ лаштылық бірдей тә н. Жеке адам мен ұ лт тағ дырын драм. сюжетте ү йлестіріп, кө ркемдік зор қ уатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “Оқ жетпестің қ иясында”, “Қ ойлыбайдың қ обызы”, “Ө тірік ертегі”, “Шын ертегі”). Ақ ын шығ армашылығ ының ү лкен бір арнасы – халық қ а білім беру, педагогика саласы. Мектеп оқ ушыларына, мұ ғ алімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін оқ ыту жө ні” (1925) ең бектерін жариялады. Ақ ан сері, Базар жырау, Ә бубә кір Диваев туралы зерттеу ең бектер жазып, ауыз ә дебиеті ү лгілерін жинауғ а жә рдемдесті. Мағ жан публицистикасы Жұ мабайұ лы аударма саласына ү лкен мә н берді. И. Гете, Г. Гейне, Ә бу Фирас, А. В. Кольцов, М. Ю. Лермонтов, А. А. Фет, И. И. Дмитриев, И. П. Мятлов, А. А. Блок ө лең дерін, А. М. Горький, В. В. Иванов, Д. Н. Мамин-Сибиряк, т. б. ә ң гімелерін қ азақ тіліне аударды. Таң даулы прозалық шығ армалар аударумен қ оса Жұ мабайұ лы “Шолпанның кү нә сі” ә ң гімесі арқ ылы қ азақ ә дебиетіне психологиялық талдау, сана ағ ымы ә дістеріненгізді.

Мағ жан аса ерекше тұ лғ а. Алаштың мә ң гі есінде.

Ол 19 наурыз 1938жылы Алматыда кө з жұ мғ ан.

Дереккө зі

12 3 Следующая ⇒