ТАҚЫРЫБЫ: Абайдың тілдік тұлғасы

Қ азақ стан Республикасының Білім жә не ғ ылым министрлігі

М. Қ озыбаев атындағ ы Солтү стік Қ азақ стан мемлекеттік университеті

МАҚ АЛА

ТАҚ ЫРЫБЫ: Абайдың тілдік тұ лғ асы

Дайындағ ан: Қ ТӘ -15 тобының студенті

Керимбекова М. Х.

Тексерген: ф. ғ. к., доцент Хамзина Г. С.

Петропавл 2018 жыл.

Абайдың тілдік тұ лғ асы

Бү гінгі таң да тілдік тұ лғ аның даралық сипатын оның шығ армаларының ерекшелігін танытатын мә тіндер негізінде зерттеуге айналғ ан ең бектер қ атары кө бейе тү суде. Тіл білімінде «тілдік тұ лғ а» терминін В. В. Виноградов енгізгенімен, оның теориясының негізін Ю. Н. Караулов, Г. И. Богинаның ең бектерінен табамыз.

Академик Ю. Н. Карауловтың тұ жырымы бойынша, жалпыұ лттық жә не жекелей алғ анда ұ лттық тілдік тұ лғ а қ ұ рылымы бір-бірімен ө зара байланысты ү ш дең гейден тұ рады:

1) Белгілі бір мағ ыналарды бейнелеу қ ұ ралдарын сү реттеуді (тілдің лексикалық, грамматикалық т. б. қ ұ рылысын суреттеу) жү зеге асыратын вербалды-семантикалық дең гей.

2) тұ лғ аның қ ұ ндылық тар дү ниесін бейнелейтін (фрейм, фразеологизмдер, қ анатты сө здер, метафоралар жә не т. б. ) жә не ғ аламдық бейнесіне кіретін бірліктер, ұ ғ ымдар, концептілер болып табылатын когнитивтік дең гей.

3) Тұ лғ аның мақ сатын, қ ызығ ушылық тарын, аргументация, бағ алау жә не т. б. тә сілдерін зерттейтін прагматикалық дең гей.

Егер тілдік тұ лғ аның қ аруы – сө з, жан-дү ниесі – ө з ұ лтының, халқ ының аяулы перзенті бола алуы десек, ақ ынды осы талаптардың қ айсысынана болсын толық жауап бере алатын, соғ ан сай шебер қ аламгер ретінде бағ алаймыз.

Абай Қ ұ нанбаевтың тілдік тұ лғ асының прагматикалық дең гейі ұ лтты сү ю, ұ лттық қ ұ ндылық тарымызды, дінді насихаттау, кә міл адам болуды дә ріптеу, оқ у-білім ү йреніп, сауат ашу мақ саттарынан тұ рады.

А. Қ ұ нанбаев – ақ ын, ойшыл, жазба ә дебиетінің негізін салушы, аулармашы, ағ артушы-ұ стаз, қ оғ ам қ айраткері. Қ азақ ә дебиетіне сыншыл реализм бағ ытын алып келді. «Адамды, Алланы, ә ділетті сү й», «Ә кең нің баласы емес, адамның баласы бол», «Бірің ді қ азақ, бірің ді дос, кө рмесең, істің бә рі бос» т. б. небір қ асиетті нақ ылдар қ алдырды.

Абайдың тілдік тұ лғ асына келетін болсақ, «Тұ рақ сыздық » концептісі ақ ынның тілдік тұ лғ асында ә р қ ырынан алынғ ан: 1) Оның бірі ө мір заң ы, табиғ и заң дылық болса; 2) енді бір адам мінезіндегі, 3) қ оғ амдық ө мірдегі байлаусыздық, тұ рақ сыздық мә селесі. Олардың берілу тә сілі де ә р алуан.

1. Тұ рақ сыздық – табиғ ат заң дылығ ы. Ұ лы ойшылдың, Абайдың баянсыз ө мір, ө мір – ағ ын, дү ние - соқ қ ан жел сияқ ты диалектикалық заң дылық қ а қ ұ рылғ ан философиялық тү йіндерін концептуалдық талдау барысында кө не грек ғ алымдарының іліміне баса назар аударылады. Себебі, кө не грек ғ алымы Гераклит дү ниенің тұ рақ сыздығ ын, оның ү немі қ озғ алыста, ө згерісте, жалпы дамуда болатынын айқ ындап берді. Ә рине, ө мірде мә ң гілік ештең е жоқ, бә рі ө згереді, жаң ғ ырады.

Абай ө зінен бұ рын ғ ұ мыр кешкен қ азақ ойшылдары мұ расынан тағ ылым ала отырып, батыс пен шығ ыс философиясының қ ұ нарын қ азақ топырағ ына сің іре білді.

Абай шығ армашылығ ында «Баянды сө ніп, Баянсызғ а тө нетін уақ ыт келмей қ оймайтындығ ын білдіре отырып, Ө лмек ү шін туғ ансың, ойла, шырақ », - деп саналылық қ а шақ ырады. Атымыз адам болғ ан соң, Адам болу қ алу керектігін ү немі естен шығ армауды мең зейді. бә рі ө згерсе де, Алла мен Адамгершілік мә ң гі тірі, асқ ақ. Бә ріне осы биіктен қ арауғ а ү ндейді.

Бү кіл тіршілік атаулының ө згермелі, тұ рақ сызыдығ ы Абай ө лең дері мен қ арасө здерінде ү здіксіз қ олданылады.

Тұ рақ сыздық семасы «Сағ аттың шық ылдағ ы емес ермек», «Тоты қ ұ с, тү сті кө белек», «Алланың ө зі де рас, сө зі де рас» т. б. ө лең дерінде тұ тастай негізігі ой арқ ауына айналса, «Жапырағ ы қ уарғ ан ескі ү мітпен», «Есіде бар ма жас кү нің », «Ө лсе ө лер табиғ ат» т. б. ө лең дерінде тұ рақ сыздық семасы ө зге де мә селелер астарына кірігіп кетеді. Абай жиырмасыншы қ арасө зінде «Дү ние бір қ алыпта тұ рмайды. Ә рбір мақ ұ лық қ а Қ ұ дай бір қ алыпты тұ рмақ ты берген жоқ. Енді қ айдан кө ң іл бір қ алыпта тұ ра алады? » - деп ө мір заң ына бағ ынғ андай шырай танытады.

2. Абай тұ рлаулы адамды кемел адам рә мзі ретінде қ арастырып, «толық адам» категориясының бір сипатындай қ абылдады.. ол қ асиетті баласы Ә бдірахман бойынан табады. Ол – тұ рақ ты мінез, байлаулы пікір иесі: Айнымас жү рек; Орынсызды айтпағ ан; Есерленіп шатпағ ан деп сипаттайды.

Абайдың тілдік тұ лғ асы аса кө ң іл аударғ ан «тұ рлаусыздық » категориясы қ оғ амдық, ә леуметтік мә н иеленген қ ұ былысқ а айналды. Жалпы, Абайдың тілдік тұ лғ асы ойына азық, сө з астарына сыр бү ккенде нақ ты бір сө здердің қ ұ діретіне жиі арқ а сү йейтінін, оның мағ ыналық рең кін қ ұ былта қ олданатынын білеміз. Сө здік қ ордағ ы бірліктер стильдік бояуы «кө зге ұ рып тұ рмаса да» тақ ырып ауқ ымына сай нақ ты бір этикалық, философиялық мә н иеленеді. Субстантивтенген сө здер – негізгі ойдың субъектісі мен объектісіне айналғ ан. Бұ л сө здердің этикалық мә ні – адам мінезінің тұ рлаусыздығ ын, мінездің кемшігін танытса, философиялық сыры – ө мір мә нін тұ рақ тылық шешеді, ал байқ амасаң, байқ аусыздық жолың ды кеседі. Абай 14-қ арасө зіне осы бір негізгі идеяна одан ә рі терең детіп, бір-бірімен салаласа келген сө йлемдермен ойын тү йіп тастайды: «кө бі ақ ылсыздығ ынан азбайды, ақ ылдының сө зін ұ ғ ып аларлық жү ректе жігер, қ айрат, байлауы жоқ тығ ынан азады».

Абай ө з замандастарының ө мірге кө зқ арастарымен келісе бермейтіні тіпті олардың рухани қ ұ ндылық тарды бағ алауына сыни тұ рғ ыдан қ арағ аны белгілі. Ақ ын адам мә селесін зерттеу барысында сананың іргелі бейнесін, яғ ни сананың екі ұ дай кү й кешуі жә не ө зін-ө зі жатсынуы мен масылдық қ а салыну қ ұ былыстарының қ азақ топырағ ындағ ы кө ріністерін ашты. Белгілі философ-ғ алым Ж. Ә бділдин: «Абай қ азақ қ оғ амындағ ы екі ұ дай сана феноменін ашып берді ә рі оны талдап таразылады», -деп дә л кө рсеткен болатын. Абай шындық ты кө ркем-эсетикалық игеру барысында екі ұ дай сана, оның қ азақ қ оғ амындағ ы бейнесін ашып берді.

Абай ойшылдың «Ішім ө лген, сыртым сау» деген наласы бар. Оны екі ұ дай кү йге тү сіріп тұ рғ ан – екі ұ дай кү й кешкенқ ағ аны, екіге жарылғ ан мінез-қ ұ лық тың иелері. «Бү гінге дос-ертең жау болғ анын да» ет жү регі, сана –сезімі қ орланудан семіп қ алғ ан лирикалық кейіпкер сол ә лемге іштей қ арсылық білдіріп «іші ө лген, сырты сау» кү й кешіп, сырттай кө ндіккендей болады. Осы ойын тоғ ызыншы қ арасө зінде нақ тылай тү седі: Мен ө зім тірі болсам да, анық тірі емеспін. Сыртым сау болса да, ішім ө ліп қ алыпты. Ашулансам, ызалана алмаймын, Кү лсем қ уана алмаймын. Сө йлегенім ө з сө зім емес, кү лгенім ө з кү лкім емес, бә рі де ә лдекімдікі – деп кү йінішін білдіреді.

Абай туралы. А. Байтұ рсынов: «Қ азақ тың бас ақ ыны- Абай Қ ұ нанбаев. Онан асқ ан бұ рынғ ы-соң ғ ы заманда қ азақ даласында біз білетін ақ ын болғ ан жоқ ».

М. Ә уезов: «Қ азақ жазушыларынан, ә рине, Абайды сү йемін. Менің бала кү німнен ішкен асым, алғ ан нә рімнің баолығ ы да – Абайдан. Таза ә дебиет сарынына бой ұ рғ анда, мағ ан «Абай» деген сө з «Қ азақ » деген сө збен тең бе-тең тү сетіндей кездері бар секілді»

«Абай лебі, Абай ү ні, Абай тынысы – заман тынысы, халық ү ні. Бү гін ол ү н біздің де ү нге қ осылып, жаң ғ ырып, жаң а ө ріс алып тұ р» - деп жазады.

Ал, белгілі жазушы, ақ ын, Алай қ айраткері Абайды ө з шығ армашылығ ында:

«Шын хакім, сө зің асыл –бағ а жетпес

Бір сө зің мың жыл жү рсе дә мі кетпес.

Қ арадан хакім болғ ан сендей жанның

Ә лемнің қ ұ лағ ынан ә ні кетпес!

... Ай, жыл ө тер, дү ние кө шін тартар,

Ө лтіріп талай жанды, жү гін артар.

Кө з ашып, жұ ртын ояу болғ ан сайын,

Хакім ата, тыныш бол, қ адірің артар» - деп жырлайды.

Қ орытындылай келе, Ұ лы Абай, оның шығ армашылығ ы, ө лмес ойлары – тарихтың игілігі ғ ана емес, бү гінгі кү нде де кө кейкесті, маң ызы бар қ ұ ндылық тар. Оның идеялары мен ұ станымдары халық тың сана-сезіміне, тіпті ә лемдік ой дү ниесіне етене бойлап кетті, ө йткені Абай ө з ең бегінде адам болмысының нақ ты мә селелерін кө теріп, жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарды жақ тады.