1.САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ (СЛОЖНОСОЧИНЕННЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ)

6 билет

2. Ә лия Молдағ ұ лова1924-1944 ж

Қ азақ тың қ аһ арман қ ызы, Кең ес Одағ ының Батыры. Ә лия Ақ тө бе облысының Қ обда ауданында дү ниеге келген. Бала кезінде жетім қ алып, туыстарының қ олында тә рбиеленді. Оның майданнан жазғ ан хаттарынан мә лім: ата – анасы, ағ айын – туғ андары ұ жымдастыру науқ анының алғ ашқ ы кезең інде аштан ө лді. Кішкентай Ә лия Ленинградқ а барып, соғ ысқ а дейін сонда тұ рды. 9-сыныпта оқ ыды. Бірге оқ ығ ан сыныптастарының естелігіне қ арағ анда, ө зіне ө те сенімді һ ә м тө ң ірегіндегілерге талапшыл жас болғ ан. Оны мақ саткерлік пен адалдық жә не адамгершіл сергектік қ асиеттербасқ алардан айрық ша ерекшелендірілген. Алыс ауылдан келе салып, бә рімен де тез тіл тауып кетті, зерделі зейінімен, білімпаз біліктілігімен тү гел баурап алды. 1942 жылы Ә лия ө з еркімен майданғ а аттанып, мергендер мектебін ү здік бітірді. Бірақ біраз уақ ытқ а дейін командование алғ ы шептегі атыс – шабыс алаң ында білім – білігін іс жү зінде кө рсетуге рұ қ сат етпеді. Бірақ жас қ азақ қ ызы алғ а ұ мтылды, жауғ а қ арсы оқ жаудыруғ а асық ты. Бір хатында ол ө з қ ұ рбылары мен достары ү шін фашистерден кек алуды қ алайтынын жазды. Ө зі оқ ығ ан қ аласының қ ұ рсауда қ алғ аны оны қ атты алаң дататыАшық шайқ асқ а ол 1943 жылы маусымда 2-Прибалтика майданының 26 – атқ ыштар дивизиясы қ ұ рамына ірі – ірі айқ астарғ а қ атысып, қ ұ ралайды кө зінен атқ ан нағ ыз мергенлігімен дараланды. 1944 жылы Новосокольники стансасы маң ындағ ы ауыр шайқ аста Ә лия қ аһ армандық пен қ аза тапты. Кө рсеткен батылдығ ы мен ерлігі ү шін оғ ан Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Бү гінде Ә. Молдағ ұ лова есімінде республикамызда кө шелер, мектептер бар. Оның ө шпес ерлігін ө зек етіп жазылғ ан ө лең кітаптары мен роман – хикаятар да кө п. Ө ткен жылы Алматыда Шығ ыстың қ ос шынары атанғ ан Ә лия мен Мә ншү кке кө рнекті жерге ескерткіш орнатылды

7. билет

Ә ЙТЕКЕ БИ
(1644 - 1700)
Ә ЙТЕКЕ Байбекұ лы (23. 03. 1644, Ө збекстан, Қ азбибі тауы, Қ ызылша м. -1700, Ө збекстан, Нұ рата ауд. Сейітқ ұ л қ орымы) - казақ халқ ының бірлігін нығ айтуғ а ү лкен ү лес қ осқ ан атақ ты ү ш бидің бірі, мемлекет қ айраткері. Ә лім тайпасының тө ртқ ара руынан шық кан. Ә мір Темірдің бас кең есшісі Ораз қ ажының бесінші ұ рпағ ы. Бү кіл парсы, ө збек, кырғ ыз, қ азақ, кұ рама жұ рты " Синесоф буа" (жаны пә к жан) атағ ан Сейітқ ұ л ә улиенің - ү шінші ұ рпағ ы. Ә. Қ оканғ а (1622 - 35) хан болғ ан Ақ шаның немересі, Самарқ ан ө мірі (1622 - 56) Жалаң тө с баһ адү рдің немерелес туысы. Ә йтеке бес жасында ауыл молдасынан сауатын ашқ ан.
Шешендік касиетінің ерте танылуына ә кесі Байбек пен Қ осуақ бидің айрық ша ық палы тиеді. Алайда жеті жасынан бастап аталары Ақ ша хан мен Жалаң тө с баһ адү р Ә йтекені ө з тә рбиесіне алады. Ол ө уелі Самарқ андағ ы Ұ лық бек медресесінде, кейін Жалаң тө с баһ адү р салдырғ ан, сә н-сә улетімен ә йгілі " Тіллә -кари" (Алтынмен апталғ ан), " Шердор" (Арыстанды) медресесінде оқ иды. Дін, қ ұ қ ық, аспан ә лемі, жағ ырапия, тарих, математика пә ндерін, араб, парсы, шағ атай, ө збек тіддерін мең геріп шығ ады. Ә йтеке Ақ ша атасынан ел басқ ару, елшілік байланыстар жасау жолдарын ү йренсе, Жалантө с атасынан ә скери қ олбасшылық дә стү рлер мен дағ дыларғ а жаттығ ады. Баланын он екі жасында Жалаң тө с атасы, он бес жасында Ақ ша атасы дү ниеден озады. Ә йтеке медресені бітірісімен туғ ан ауылына оралып, ә кесі Байбекпен, ұ стазы Қ осуақ пен бірге ел баскару істеріне араласады.

8билет

Жай сө йлем тү рлері
Жай сө йлем қ ұ рамы мен қ ұ рылысына қ арай бірнеше тү рге бө лінеді. Сө йлемде тұ рлаусыз мү шелердің болу, болмауына қ арай жалаң сө йлем жә не жайылма сө йлем болып бө лінеді.
Жалаң сө йлем - тұ рлаусыз мү шелер болмай, тек бастауыш пен баяндауыштан қ ұ ралғ ан сө йлем.

Жақ сыз сө йлем - бастауышы бар кейде айтылмай тұ рса да, бастауышын баяндауышы арқ ылы табуғ а болмайтын, баяндауыштың ө зі ғ ана сол сө йлемге ұ йытқ ы болатын жай сө йлем тү рі.
Жақ сыз сө йлемнің баяндауыштары мынадай тұ лғ ада келеді:
1. –қ ы, -кі, -ғ ы, -гі жұ рнақ ты қ алау рай етістікке бол кө мекші етістігі тіркесіп келеді: айтқ ысы келді.
2. Тұ йық етістікке керек, жө н, мү мкін, тиіс сияқ ты сө здер тіркесіп келеді: баруы керек, айтуы тиіс т. б.
3. –ып, -іп, -п жұ рнақ ты кө семшеге бол (кө біне болма тә різді болымсыз тү рінде) кө мекші етістігі тіркесіп келеді: айтып болмайды, ұ ғ ып болмайды.
4. Баяндауыш қ ұ рамында бастауыш тұ лғ алы сө зі бар, бірақ сө йлем мү шелеріне жіктеуге келмейтін тұ рақ ты тіркестерден болады: шек сілесі қ атты, шарасы қ алмады.

Толымды сө йлем - сө йлемде ойғ а қ атысты айтысуғ а мү шелері тү гел жай сө йлемнің тү рі.

Толымсыз сө йлем - айтылуғ а тиісті тұ рлаулы я тұ рлаусыз мү шенің бірі тү сіп қ алғ ан жай сө йлемнің тү рі.
Мысалы: Кә лен бір ытқ ып сыртқ а шық ты. Кү пі сыртынан қ айыс белбеуін буып алды. Кө зінен жасы ыршып кетті. Осы ү ш сө йлемнің алдың ғ ысы – толымды cө йлем, ө йткені оны сө йлем етіп тұ рғ ан баяндауышы (не істеді? - шық ты) да, бастауышы (кім шық ты? – Кә лен) да бар жә не сө йлем білдіретін ойғ а қ атысты пысық тауыш (қ айда шық ты? – сыртқ а жә не қ алай шық ты – бір ытқ ып ) та жұ мсалғ ан. Сондық тан бұ л - толымды сө йлем. Екінші сө йлемде баяндауыштың (не істеді? – буып алды) иесі бастауыш жоқ, сө йлемде тү сіп қ алғ ан, бірақ оны табуғ а болады: кім буып алды? – ол (Кә лен). Ү шінші сө йлемде кө зінен сө зінің анық тауышы (кімнің кө зінен? ) тү сіп қ алғ ан. Сондық тан екінші, ү шінші сө йлемдер толымсыз сө йлемдер деп танылады.
Атаулы сө йлем - ойды білдірмей, тек соғ ан байланысты заттың қ ұ былыстың, мезгілдің, мекеннің аты аталып кө рсетілетін жай сө йлемнің ерекше тү рі.
Атаулы сө йлем жеке дара қ олданылатындық тан, шартты тү рде сө йлем деп танылады. Бірақ оның мә ні тек ө зінен кейін қ олданылғ ан сө йлемдер арқ ылы тү сініледі. Атаулы сө йлем ө з ішінде сө йлем мү шелеріне жіктелмейді.
Мысалы: Кеш. Ымырт жабылғ ан кезі. Кө кшетау маң ы. Айнадай тұ нық сулы Кө лшү мектің қ асы. Кө лшү мектің жағ асындағ ы кө к ала қ амыс, судыр қ ұ рғ ақ тар айнаның жиегіне салынғ ан салынғ ан ә демі ө рнек сияқ ты. Мұ нда алғ ашқ ы 4 сө йлем мезгілді (1-2 сө йлемдері кеш жә не ымырт жабылғ ан кез) жә не мекенді (3-4 сө йлемдер: Кө кшетау маң ы жә не айнадай Кө лшү мектің қ асы) атап қ ана тұ р.
Мысалдан кө ргеніміз атаулы сө йлем бір сө зден де, бірнеше сө зден де қ ұ рала береді.

2. незнаю

9Билет

1 Сө йлем қ ұ рылысына қ арай жай сө йлем жә не қ ұ рмалас сө йлем болып екіге бө лінеді. Бір ғ ана ойды білдіріп, бір ғ ана интонациямен айтылатын сө йлем жай сө йлем деп аталады да: екі я одан да кө п жай сө йлемнен қ ұ ралып, кү рделі ойды білдіретін сө йлемді қ ұ рмалас сө йлем дейміз.
Сө йлем айтылу мақ саты мен интонациясына қ арай хабарлы, сұ раулы, бұ йрық ты жә не лепті сө йлем болып бө лінеді.
Хабарлы сө йлем - айтылу мақ саты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сө йлемнің тү рі.
Мысалы: Мен жалақ ы алдым.

Сұ раулы сө йлем - жауап алу мақ сатымен қ арай айтылғ ан сө йлем.
Сұ раулы сө йлемдер мынадай жолдармен жасалады:
а) Сө йлемде сұ рау есімдігінің қ олданылуы арқ ылы. Не ү шін?
ә ) ма, ме, ба, бе, па, пе, ша, ше шылауларының қ олдануы арқ ылы. Жерім жаман ба?
б) ғ ой, қ ой, ау, еу шылауларының , ә, сірә сияқ ты оқ шау сө здердің; болар, шығ ар, қ айтеді, білемін деген кө мекші сө здердің сұ рау мә нінде қ олданылуы арқ ылы:
– Осы ғ ой алғ ан жоспары? – Иә, осы.
в) Сұ рау интонация арқ ылы. Япырай, ие бермей кетпесе?

Бұ йрық ты сө йлем - біреуге бұ йыру, тілек – ө тініш ету мақ сатында айтылғ ан сө йлем.
Бұ йрық ты сө йлемде интонация біркелкі бола бермейді: бірде хабарлы сө йлем интонациясымен айтылса, бірде лепті сө йлем интонациясымен айтылады да, соғ ан сә йкес сө йлем соң ында нү кте(. ) я леп белгісі(! ) қ ойылады. Бұ йрық ты сө йлемнің баяндауышы етістіктің бұ йрық рай тұ лғ асынан жә не бұ йрық не шартты рай тұ лғ асына тілек-ө тініш мә нді –шы, -ші жұ рнағ ының ү стеуі арқ ылы жасалады. М: Бар! Шап! Жиып кел тегіс! – деді...

Лепті сө йлем - айтушының кө ң іл кү йін (қ уану, ренжу, зеку, алу, ө кіну т. б. ) білдіретін сө йлем.
Лепті сө йлем ерекше ә уенмен айтылып, дауыс ырғ ағ ы сө йлем соң ында да кө терің кі қ алыпта болады. Соғ ан сә йкес сө йлем соң ында леп белгісі (! ) қ ойылады. Қ ұ нанбай қ атты зекіп қ алып:
– Жә тоқ тат! – деді. (М. ә )

Мә метова Мә ншү к (1922-1943)

Мә ншү к Мә метова Жең сікә ліқ ызы (Жиенғ алиқ ызы) 1922 Батыс Қ азақ стан қ азіргі Орал облысының Орда ауданында туғ ан. Мә ншү ктің ата-анасы ерте қ айтыс болды да, бес жасар баланы оның тә тесі Ә мина Мә метова бауырына басады. Мә ншү ктің балалық шағ ы Алматыда ө тті.

Ұ лы Отан соғ ысы басталғ ан кезде Мә ншү к медицина институтында оқ ып, соң ымен бір мезгілде республика Халық Комиссарлары Советінің секретариатында қ ызмет етіп те жү рген. 1942 жылдың авгусында ол ө з еркімен Қ ызыл Армия қ атарына алынады да, майданғ а аттанады. Ө з бө лімінде Мә ншү к таң даулы пулеметші атанады. Алғ ашында бригада штабында қ ызмет етті, кейіннен пулеметшілер бө лімшесінің командирі болды. Ағ а сержант Мә ншү к Мә метова Псков облысындағ ы Невель қ аласы ү шін болғ ан кескілескен шешуші ұ рыста ерлікпен қ аза тапты.

Батыр қ ыздың қ ұ рметіне Оң тү стік Қ азақ стан жә не Павлодар облысының ең бекшілері «Мә ншү к атындағ ы танк колоннасын» қ ұ ру ү шін қ аражат жинап (1944), оғ ан жасалғ ан 26 танк майданғ а жіберілді.

1944 жылдың 1 мартында СССР Жоғ арғ ы Советі Президиумының Указымен ағ а сержант Мә ншү к Мә метова Жиенғ алиқ ызына қ аза тапқ аннан кейін Совет Одағ ының Батыры атағ ы берілді.

Батырдың туғ ан жерінде мемориалдық музей, Орал қ аласында да музей ашылды. Невель Орал, Алматы қ алаларында ескерткіш орнатылып, Алматыдағ ы 28-орта мектеп пен медициналық институт алдында ескерткіш тақ та қ ойылғ ан. Қ азақ станның ақ ын жазушылары Мә ншү к Мә метова туралы кө птеген ө лең, поэмалар жазды.

Билет 10

Синоним-жазылуы ә ртү рлі бірақ мағ ынасы бір-біріне жақ ын сө здер. Мысалы: ә демі, сұ лу, келбетті.

Антоним-бір-біріне қ арама қ айшы келген сө здер. Мысалы; кү н-тү н, ақ -қ ара.

Омоним-жазылуы мен айтылуы бірдей бірақ мағ ынасы ә ртү рлі сө здер. Мысалы: ат-ол етістік, есім жә не мал.

2. Бауыржан Момышұ лы 1910 жылдың 24 желтоқ санында Жамбыл облысының Жуалы ауданындағ ыМың бұ лақ ауылында туғ ан.

Имаш бабасы 1911 жылы 92 жасында дү ниеден ө ткен. Ә кесі Момыш ө з бетімен ескіше сауат ашқ ан, кирил алфавитімен оқ уды мең герген сол кезең дегі кө зі қ арақ ты адамдардың бірі болғ ан. Ел арасында ағ аш ұ стасы жә не етікші, зергерлігімен танымал болатын. Имаш атасы қ артайғ ан кезінде барлық шаруашылық ты Момыш ұ лына табыстағ ан. Ә жесінің есімі - Қ ызтумас, қ артайғ ан шағ ында ағ айын-туыс " сары кемпір" деп атағ ан. Анасы Рә зия дү ниеден ерте ө тіп, Бауыржан 3 жасынан бастап Қ ызтумас ә жесінің қ олында ө седі.

1921 жылы бастауыш мектепті Асаинтернатына тү седі. 1924 жылданбастап жеті жылдық мектептіШымкент қ аласында оқ иды. Бұ л сол ө ң ірдегі 1924 жылы ашылғ ан алғ ашқ ы жетіжылдық мектеп болатын. Бауыржанмен бір сыныптаӘ бділда Тә жібаев жә не Қ ұ рманбек Сағ ындық ов оқ иды. 1928 жылымектепті ү здік бітіріп, Орынбор қ аласындағ ы Қ азақ Педагогикалық институтына оқ уғ а тү седі. Институт директоры Тоқ тыбаев деген кісі болатын. Жас баланың қ атты суық та жұ қ а киіммен жү ргенін кө ріп, ө зінің кабинетіне шақ ыртып алады. Баланың қ олына бухгалтерияғ а қ ағ аз жазып беріп, осы қ ағ аз бойынша ақ ша алатындығ ын жә не сол ақ шағ а ауылғ а қ айтатындығ ын айтады. Осындай тұ рмыс жағ дайына байланысты оқ удан кетеді.

11Билет

Сө йлем мү шелері – сө здердің мағ ыналық тұ рғ ыдан ө зара тіркесуі нә тижесінде синтаксистік қ ызметте жұ мсалатын сө йлемнің дербес бө лшектері. Сө йлемдегі сө здер бір-бірімен мағ ыналық байланыста болады, сол байланыс негізінде грамматикалық мағ ынағ а ие болғ ан сө здер, сө з тіркестері сө йлем мү шелері қ ызметін атқ арады. Сө йлем мү шелері қ ызметінде сө йлемнің дұ рыс қ ұ рылуының, ә р сө здің ө з орнында жұ мсалуы мен ой желісі, стильдік жағ ынан нақ ты болуының орны ерекше. Сө йлем мү шелері ү лкен екі топқ а бө лінеді:

1. тұ рлаулы мү шелер (бастауыш, баяндауыш);

2. тұ рлаусыз мү шелер (анық тауыш, толық тауыш, пысық тауыш).

Тұ рлаулы мү шелер сө йлемнің негізгі арқ ауы саналады, предикативтік қ атынас негізінде ең кіші сө йлем ретінде жұ мсалып, олардың негізінде тақ ырып, рема, тіпті есімді, етістікті сө з тіркестері айқ ындалады. ^[1]

· Бастауыш – сө йлемдегі ойдың иесі, ол нө лдік, кө птік, тә уелдік тұ лғ аларда есімдіктен, есім сө з таптарынан, ал баяндауыш бастауыштың негізгі қ асиеттерін нақ тылай келе етістіктен, т. б. сө з таптарынан жасалады. Тұ рлаусыз мү шелер бастауыш пен баяндауышқ а тікелей қ атысты болып, сө йлемде айтылуғ а тиісті ойды толық тырып, айқ ындап тұ рады.

· Толық тауыш септелген сө здердің заттық қ асиетін кө рсетеді де, тура жә не жанама тү рлерге бө лінеді.

· Анық тауыш заттың, субстантивтенген сө з таптарының, септікжалғ аулы пысық тауыштарды айқ ындайды, оның сапалық, меншікті тү рлері бар.

· Пысық тауыш кө біне қ имылғ а, кейде есімдерге де қ атысты жұ мсалады. Сө йлем мү шелері негізінен дербес мағ ыналы сө з таптарынан жасалады, олардың жасалуына кө мекші есім, кө мекші етістік, шылау, модаль сө здер де қ атынасады, дербес мағ ыналы сө здердің семантикасын осы кө мекші сө здер айқ ындайды. Сө йлем мү шелері дара, кү рделі, ү йірлі, кейде қ ұ рама болады.

2. Бө генбай батыр (1680-1778) — Қ азақ жауынгерлері арасында зор беделге ие болғ ан, сондық тан оны халық Қ анжығ алы Бө генбай деп атап кеткен. Сырдария ө зенінің жағ асында дү ниге келіпті.
Оның атасы – Ә лдекү н, ә кесі Ақ ша қ анжығ алы руы ішінде белгілі адамдар болғ ан. Ә з Тә уке хан оның ә кесіне 80 мың сарбаздардан тұ ратын ә скерге қ олбасшы болуды сеніп тапсырғ ан.
Ол сонымен қ атар, ө нерлі адам болғ ан. Ұ сталық ө нермен айналысып, соғ ыс қ ару-жарақ тарын жасағ ан. Бойында ақ ындық, айтыскерлік ө нері болғ ан. Ә кесінің ө нері баласына дарығ ан. Бала кезінен қ азақ даласының шешендік ө нерін бойына сің іріп ө скен ол жігіт шағ ында ауылдарғ а барып, ру арасындағ ы дауларды шешіп, билердің қ ұ рылтайларына қ атысқ ан. Ө зіне жақ ын адамдардан отряд қ ұ рып, кейін елде «Қ анжығ алының қ ырық батыры» деп аталып кеткен.
Батырлығ ы мен қ олбасшылық дарыны арқ асында Бө генбай ү лкенге қ ұ рметке бө леніп, ерлігі ел аузында аң ызғ а айналып кетті. Бө генбайдың қ алмақ тармен жә не қ ытай ә скерлерімен болғ ан қ иян-кескі шайқ астарда кө рсеткен қ айраты сол кездегі жорық жырауларының толғ ауларында мә ң гі ө шпес ө лең тілімен ө рнектеліп қ алады.
Ө мірден кө ргені кө п, қ азақ тың жү здері мен батырларын танығ ан, заң ды жә не қ азақ -жоң ғ арлар арасындағ ы қ иын да жақ сы білетін Тә уке хан елді билеп тұ рғ ан кезде 1710 жылы Қ арақ ұ мда қ азақ жү здерінің Тө ле, Қ азыбек жә не Ә йтеке билер қ атысқ ан жиыны ө тіп, билермен бірге халық жасағ ы ө кілі ретінде Бө генбай батыр да сайланғ ан.
Бө генбай батырғ а мұ ндай сенімділік танытуғ а оның бү кіл қ азақ даласына тарағ ан ә скери қ олбасшылық ө нері мен 1710 жылғ ы Сары-Кең гір ө зені жағ асында болғ ан жоң ғ ар ноянымен болғ ан шайқ астағ ы ерлігі себеп болады.
Съезде қ аралғ ан басты мә селе Жоң ғ ар хандығ ымен арадағ ы қ атынас болды. Кейбіреулер руларды ғ ана емес жү здердің басын біріктіріп, жоң ғ арларғ а қ арсы шығ ып, оларды қ уып шығ у керек десе, екінші біреулер Жоң ғ ар хандығ ы жағ ына шығ у керек дегенді айтты.
Кө п пікірталастан кейінгі шешуші кез келгенде ортағ а ашулы, қ айсар Бө генбай батыр шығ ады. Ақ сақ алдардың алдына шық қ ан ол семсерін аяғ ының астына тастап, кө йлегін айырып, кеудесін ашып жіберіп: «Жауыздан есемізді қ айтарамыз, тоналғ ан жайлауымызды, тұ тқ ындалғ ан балаларымызды кө ріп қ арап отыра алмаймыз, ө лсек қ олымызғ а қ ару алып ө леміз. Қ ыпшақ даласының батырлары қ ай кезең де бастарын тө мен тү сірген? Мен қ олымды жауымның қ анына бояғ ан кезде сақ алыма ә лі ақ тү спеген еді! Қ азіргі келімсектердің зорлығ ына қ алай шыдаймын. Біз ә лі жү йрік аттардан кенде емеспіз. Ә лі қ орамсақ та ө ткір ұ шты садағ ымыз бар», – деді. Бө генбай батырдың бұ л сө зі жоң ғ ар мә селесін шешудің шегі болды. Бұ л сө зден кейін ешқ айсысы ашық шығ ып сө йлей алмады.
Қ азақ жасағ ының басшысы болып Бө генбай сайланды.
Бө генбай батырдың есімімен 1730 жылы кө ктемде Балқ аш кө лінің маң ында қ азақ пен қ алмақ тардың арасында болғ ан шешуші Аң ырақ ай шайқ асы да тығ ыз байланысты. Бө генбай, Қ абанбай, Шапырашты Наурызбай, Жә нібек, Малайсары сияқ ты атақ ты батырлар бастағ ан қ азақ қ олдары мен жасақ тары қ алмақ ә скеріне екінші рет кү йрете соқ қ ы берді. Майдан даласында мың дағ ан қ алмақ ә скерлері қ аза тапты. Кө бі қ ырылып, жаралы болып, жаны шық пай жатқ ан жау ә скерінің аң ырағ ан даусы бірнеше кү н даланы басына кө терді. Бұ л жер кейін «Аң ырақ ай» деп аталып кеткен. Аң ырақ айда аяусыз соқ қ ығ а душар болғ ан Шуно-Дабо басқ арғ ан қ алмақ ә скерлері Іле ө зенінің боймен шығ ысқ а қ арай қ ашуғ а мә жбү р болғ ан.
Жең істі баянды етіп, жауды ө кшелей қ уып, қ азақ жерін азат ету жорығ ына жиналғ ан ү ш жү здің ә скер жасақ тарының Шымкентке таяу Ордабасы деген жерде жиыны ө тіп, онда қ азақ ә скерлерінің қ олбасшысы болып, Ә білқ айыр жә не Бө генбай батыр сайланды. Олардың басшылығ ымен қ алмақ ә скерлеріне ү сті-ү стіне соқ қ ы берілген. Осындай шайқ астардың бірінде Бө генбай батырмен жекпе-жекте қ алмақ тың қ олбасшысы Шуно-Добо қ аза табады. Бұ л оқ иғ а жау ә скерлерінің рухын тү сіріп жіберген екен.
1725-1727 жылдары Бө генбай батыр Абылай ханмен бірге қ азақ қ олын басқ арып, осы ұ рыс нә тижесінде ойсырай жең ілген онсан қ алмақ ә скері Тү ркістан мен Саураннан Жоң ғ ар Алатауының арғ ы жағ ына қ уылғ ан болатын. Бө генбай батыр қ артайғ ан шағ ына дейін ат ү стінде жү рген.
1756-1758 жылдары Бө генбай батыр Талқ ы тү бінде Шығ ыс Тү ркістанғ а алғ аш рет аяқ басқ ан қ ытай ә скерімен қ иян-кескі шайқ асқ а қ атысты. Бұ л ұ рыста ол қ ытайларды қ ыра талқ андап, Ү рімшіге дейін қ уып барады.

12. билет

1. Толық тыру (volume) деп аталады, екінші кезектегі мү шесі ұ сыныстар, сұ рақ тарғ а жауап жанама жағ дайлары жә не білдіреді объектісі ә рекет немесе жай-кү йі. Қ азақ тілінде ерекшеленеді:

Прямое дополнение (саяси қ ызметпен) жә не жанама қ осымша (жанама толық тауыш).

Прямое дополнение ө рнектеледі винительным падежом. Сұ рақ тары: кімді? (кого? ), . (неден? ).

Мысалы: Марат кітапты (нені? ).

Анық таумен (анық тамасы) деп аталады, екінші кезектегі мү шесі ұ сыныстар, ол білдіреді белгісі пә нінің сұ рақ тарғ а жауап қ андай? (қ андай? ), қ андай? (который? ), кім? (чей? кого? ), не? (чей? кого? ), қ анша? қ анша? (қ анша? ), қ андай? қ аншасыншы? (? ) мен ө рнектеледі сын есіммен, числительными, местоимениями, существительными, причастиями.

Мысалы: Мә слихат-мұ нда билет сотталғ ан. (Мұ нда Билеттер шақ ырылғ ан. ) Асанның Кітабы. (Кітап Асан. ) Ол тұ рады жетінші ү й. (Ол тұ рады жетінші кү ні. ) Қ ызық, бү гін кино. (Бү гін қ ызық ты кино. )

Мә н-жайлармен (жұ мыс істеуі) - екінші кезектегі мү шесі ұ сыныстар деп аталады осындай, кө рсетеді, қ алай, қ андай жағ дайда жасалатын ә рекет (уақ ыты, орны, мақ саты, себеп) немесе кө рініс белгісі, мә н-жай, сұ рақ тарғ а жауап қ айда? (где? ), қ ашан? (қ ашан? ), неге? (не ү шін? неге? ), қ алай? (қ алай? ), не ү шін? (не ү шін? ).

Мысалы: ү йге ерте (қ ашан? ) мен. (Мен ү йге келді ерте).

2., Қ азыбек Келдібекұ лы – қ азақ халқ ының XVII – XVIII-ғ асырлардағ ы ұ лы ү ш биінің бірі, кө рнекті қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері. Орта жү з арғ ын тайпасының қ аракесек руына кіретін болатқ ожа атасынан шық қ ан ол 1667 жылы Сыр бойында дү ниеге келген. Арғ ы аталары Шаншар абыз, Бұ лбұ л, ө з ә кесі Келдібек — есімдері елге белгілі ә діл билер болғ ан. Қ аз дауысты Қ азыбектің оқ ығ ан жерлері, алғ ан білімі туралы нақ ты дерек жоқ. Дегенмен, ел аузындағ ы ә ң гіме, аң ыздар мен биден жеткен шешендік сө здер оның ө з заманында білімді де жетелі, халық тың ауыз ә дебиеті мен салт-дә стү р, рә міздерін, ата жолы заң дарын мейлінше мол мең герген, озық ойлы, ә діл де кө реген, батыл да батыр адам болғ андығ ын айқ ын аң ғ артады. Ә ділдігі мен алғ ырлығ ы ү шін Тә уке хан Қ азыбекті Орта жү здің Бас биі еткен. Би Ә з Тә укенің тұ сында хан кең есінің белді мү шелерінің бірі болса, Сә меке, Ә білмә мбет, Абылай ел билеген кезең дерде де мемлекет басқ ару ісіне жиі араласып, ішкі-сыртқ ы саясатта ақ ыл-кең естер беріп отырғ ан. Бидің жастық шағ ы мен бү кіл саналы ө мірі қ азақ елінің ө з ішінде рулық -тайпалық алауыздық тар мен хандық билікке таластың неғ ұ рлым ө ршіген, кө рші мемлекеттердің кө з тігуі жиілеп, Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы ү дей тү скен кезең ге тап келді

Би 18-ғ асырдың 40-жылдарының басында Сыр бойынан Арқ ағ а қ арай кө шіп, Ұ лытау, Қ арқ аралы ө ң ірін қ оныс қ ылып, Семізбұ ғ ы тауының беткейлерін жайлағ ан. Қ азыбектен: Бекболат, Қ азымбет, Базаргелді, Барқ ы, Сырымбет есімді бес ұ л, Маң қ ан (Қ амқ а) деген бір қ ыз туғ ан. Қ азыбек ұ рпақ тары ата-баба жолын қ уып, сө з ұ стағ ан парасатты ә діл қ азылар атанғ ан. Баласы Бекболат, одан кейінгі Тіленші, Алшынбайлар да дү йім жұ ртты аузына қ аратқ ан ә діл де тура билер болғ ан. Белгілі ә нші-композитор Мә ди Бә пиұ лы да Қ азыбек бидің ұ рпағ ы.

Қ азыбек би 1764 жылы Семізбұ ғ ы тауының етегіндегі Теректі қ ыстағ ында 97 жасында дү ниеден ө ткен. Денесін баласы Бекболат Тү ркістандағ ы Қ ожа Ахмет Иасауи кесенесіне апарып жерлеп, басына қ ұ лпытас орнатқ ан

13 Билет

1. САЛАЛАС Қ Ұ РМАЛАС СӨ ЙЛЕМ (СЛОЖНОСОЧИНЕННЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ)

Кү рделі деп аталады ұ сыныс тұ ратын екі немесе бірнеше жай сө йлемнің мағ ынасы бойынша біріктірілген, жә не қ ұ райтын біртұ тас.

Сложносочиненные предложения қ ұ рылады кө мегімен келесі одақ тар:

Қ арама-қ арсы (параллель тү зулер одақ тар): жә не,, жә не,, жә не, оның ү стіне).

Бү гін оны жоқ, жә не суық емес. (Менің бү гін уезжать, не он, жә не сол бір суық кү н)

Жиналыс бітті де, халық тарқ ай бастады. (Жиналыс бітті, - халық болды расходиться).

Қ арсылық ты (Противительные союзы): бірақ, дегенмен, алайда, бірақ, сонда да, (бірақ, алайда, ә йтпесе, ө йткенмен). Бұ л мен кітабымды, бірақ ол алмады (Мен оғ ан берді ө з кітабын, бірақ алды, не он). 2. Ол менен бұ рын кетті, мен қ уып емес ә келді (Он менен бұ рын кетті, бірақ мен оны қ уып жетіп).

Талғ аулық ты (Бө лгіш одақ тар): (болса, не, немесе, не, немесе, бірде, не, немесе, кейде, (немесе, егер, онда, бірде, не). Кү н болса қ ар, онда ба-сылады (Дождь то шел, то переставал). Бү гін барамын, киноғ а не мен, не сен барасың кино пайду мен не бү гін, не сен барасың ).

Себеп-салдар салалас (себеп-салдар): сондық тан, сол себепті, сө йтіп, сонымен, ө йткені, себебі байланысады арқ ылы шылаулары. Ә кесі айтты, кім, мен Жұ мабайғ а, сондық тан ол оң ай жұ мыс.

Кезектес (бө лу) - жоқ, онда, кейде байланысады арқ ылы шылаулары. Ә скер ел ішінде сапырласып: онда қ ызыл болса, онда

Абай Қ ұ нанбаев(Ыбырақ ым Қ ұ нанбаев) (1845 - 1904) -, сазгер, қ оғ амдық қ айраткер қ азақ жазушы, ақ ын.

1845 жылдың 29 шілдесінің Ыбырақ ымы Қ азақ станда байдың аристократтық отбасысында туды. Прозвище Абай Қ ұ нанбаевтың ғ ұ мырнамасында бол- ал- тағ ы балалық та анадан.

Ал- жақ сы білімді - семипалатенском медреседе оқ ыды, ал да орыс мектепте. Қ ұ нанбаев жастық кездің жастарынан ә дебиет(орыс, еуро), ал да кү ншығ ыс ғ алымның жұ мыстарымен тү ртектеді. Кө п кү шті ө зінің ғ ұ мырнамасында Абай Қ ұ нанбаев орыс жә не қ азақ дақ ылдардың жанасушылық ү шін тосты. Ол ө зінің халқ ының орыс тілдің байқ ауына баж етті.

Қ ұ нанбаевтың ө лең -жырларының арасында маң ызды жерді ә леуметтік ә ділетсіздікпен кү рес қ арызғ а алады. Да ақ ынның Абая Қ ұ нанбаева ғ ұ мырнамасы сияқ ты жаң ашыл поэзияде белгілі. Тап Қ ұ нанбаев қ азақ тар арасында шестистишья жә не восьмистишья пайдалан- бірінші ақ ынмен стал. Абай несколько дастанды жазып қ ойды, больше полутора сотни ө лең -жыр, более 50 аударманы орындады. Ең белгілінің арасында

14Билет

Шартты бағ ының қ ы СбҚ С (СПП условия)
Бағ ының қ ы сө йлем басың қ ы сө йлемнің шарты болып келеді. (Подчинительная часть содержит указание на условие, от которого зависит осуществление действия в главной части) Сұ рақ тары: қ айтсе? не етсе? қ айткенде? не еткенде? не етпей? қ айтпей? қ айтпейінше? не етпейінше? т. б.
Шартты бағ ының қ ының жұ рнақ тары (суффиксы придаточного условия): са, се, май, мей, пай, пей, бай, бей, майынша, мейінше, пайынша, пейінше, байынша, бейінше ғ анда, генде, қ анда, кенде.

Мысалы: Жауын жауса, ү йде отырамын. Мен сағ ан айтпасам да, сен білесің. Бірлік болмай, тірлік болмас. Жабай шығ ып кетпегенде, ол жігіттерді тоқ татар еді. Сабақ оқ ымай, бес алмайсың. Мұ ғ алімге бармайынша, бұ л тақ ырыпты тү сінбейсің.

2. Қ арсылық ты бағ ының қ ы СбҚ С (СПП противительные)
Бағ ының қ ы сө йлем басың қ ы сө йлеміне қ арама-қ арсы болып келеді.
(Главное и подчинительное предложения противопоставлены
друг другу)

Сұ рақ тары: қ айтсе де? не етсе де? қ айткенмен? не еткенмен? қ айтпесе? не етпестен? не істесе де? не етпейінше? т. б.
Жұ рнақ тары мен шылаулары (суффиксы и частицы): са да, се де, ғ анмен, генмен, қ анмен, кенмен, а-е-й + тұ ра, тұ рып, ғ анына- геніне-қ анына-кеніне+қ арамай, қ арамастан, ғ аны-гені-қ аны-кені + болмаса, ғ анша, генше, қ анша, кенше Мысалы: Мен қ анша тесіле қ арасам да, Маржан мағ ан назар аудармады. Мың ның тү сін білгенше, бірдің атын біл. Марат кешірім сұ рағ анын біле тұ ра, ол райынан қ айтпады. Ахмет аяғ ы ү сігеніне қ арамастан, кү ндіз-тү ні ең бектеді. Қ ыстың келгені болмаса, қ ар жаумады. Далағ а шығ ып жаурағ анша, ү йде отыр.
3. Себеп бағ ының қ ы СбҚ С (СПП причины)
Бағ ының қ ысы басың қ ы сө йлемнің себебін білдіреді.
(Придаточная часть объясняет причину или указывает обоснование действия, о котором говорится в главной части) Сұ рақ тары: неліктен? не ү шін? несі ү шін? не себепті? не себептен? не деп? неге?
Баяндауыш тұ лғ алары (формы сказуемых):
ғ андық тан, гендіктен, қ андық тан, кендіктен, ып, іп, п, а, е, й, ғ аны-гені-қ аны-кені +ү шін, ма-ме-па-пе-ба-бе +й, 3 шақ тағ ы етістік +деп, ғ ан-ген-қ ан-кен +соң

Мысалы: Кү н жылы болғ андық тан, біз серуенге шық тық, Қ ұ нанбай жайлауғ а кө шкен соң, қ алғ андары да жинала бастады. Ол ө зін-ө зі тоқ тата алмай, мә уені тағ ы да жеуге кірісті. Кү н жылы болады деп, біз серуенге шық тық. Тү нде жылқ ышы ұ йық тап қ ап, қ алың жылқ ы егіске тү сіп кетті.

4. Мезгіл бағ ының қ ы СбҚ С (СПП времени)
Бағ ының қ ы сө йлем басың қ ы сө йлемнің мезгілін білдіреді.
(Придаточное предложение уточняет время протекания
действия главного предложения)
Сұ рақ тары: қ ашан? қ ай кезде? қ ашаннан бері? қ ашанғ а дейін?
Баяндауыш тұ лғ алары (формы сказуемых): ғ анда, генде, қ анда, кенде; ғ анғ а-генге-қ анғ а-кенге + дейін, шейін, ғ аннан-геннен-қ аннан-кеннен + кейін, соң ; ғ ан-ген-қ ан-кен +сайын;
ғ ан-ген-қ ан-кен + кезде, сә тте, уақ ытта; ғ анша, генше, қ анша, кенше; ғ алы, гелі, қ алы, келі; ма-ме-па-пе-ба-бе +с +бұ рын; ысымен, ісімен, сымен, сімен; арда, ерде, рда; са-се+жіктік жалғ ауы.

Мысалы: Екеуі кешке ү йден шық қ анда, қ онақ тар ә лі тарамағ ан екен. Кү н ұ ясына тө ніп келген кезде, Аманкелдіге тағ ы он шақ ты адам кездесті. Жұ рт келгелі, Қ асым бұ л ү йіне қ оғ ан емес. Елкін тү с ауа шеберханағ а келсе, Жақ ып жігіттерімен жоқ. Бү гін қ ара жел басталысымен, қ иыршық тан қ ар да тү се бастады. Мен айтқ анғ а дейін, ол жазып қ ойыпты. Марат бармас бұ рын, қ ұ жаттарын реттеді.

5. Қ имыл-сын бағ ының қ ы СбҚ С немесе «Амал бағ ының қ ы» (СПП образа действия)
Бағ ының қ ы сө йлем басың қ ы сө йлемдегі іс-қ имылдың қ алай
орындалғ анын білдіреді. (Придаточное предложение раскрывает способ, характер действия, происходящего в главном предложении)
Сұ рақ тары: қ айтіп? не етіп? қ алай?
Баяндауыш тұ лғ алары (формы сказуемых):
а, е, й, ып, іп, п; мастан, местен, пастан, пестен, бастан, бестен; ғ ан-ген-қ ан-кен + кү йі, қ алпы, бойы; дай, дей, тай, тей; ғ андай-гендей-қ андай-кенде + болып;

Мысалы: Екі қ олы дірілдеп, Оспан ү йге кірді. Оспан мағ ан айтпастан, ү йден шығ ып кетті. Ә ні ә лемді шарлап, ө з халқ ының даң қ ын жайып, Роза ө з еліне оралды. Қ алжыны, кү лкісі араласа, шай ө те кө ң ілді ішілді. Дә урен қ орғ анатын кү ші жоқ тай, тек тығ ыла берді. Олар қ ос атпен тартқ андай болып, тө беге қ арай бет алды.

6. Мақ сат бағ ының қ ы СбҚ С (СПП цели)
Бағ ының қ ы сө йлем басың қ ы сө йлемдегі ойдың мақ сатын білдіреді.
(Подчинительное предложение раскрывает цель, назначение
действия, совершаемого в главном предложении)

Сұ рақ тары: не мақ сатпен? неге? не ү шін? не етпек болып?
Баяндауыш тұ лғ алары (формы сказуемых):
мақ шы-мекші-пақ шы-пекші-бақ шы-бекші + болып, у + ү шін;
шартты, қ алау, бұ йрық рай + деп; қ алау рай қ ы-кі-ғ ы-гі +тә уелдік жалғ ау + келіп;

Мысалы: Марат оқ ымақ шы болып, қ алағ а кетті. Ол білім алу ү шін, біраз қ алаларды аралады. Аттың дү бірі естілмесін деп, біз ауылдың шетіне қ арай бұ рылдық. Оның оқ ығ ысы келіп, ел аралап кетті.

Кө п бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлем
(ССП с несколькими подчинительными связями)
Қ ұ рамында екі не одан кө п бағ ының қ ы сың ары бар сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемді кө п бағ ының қ ылы сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем деп атайды. Олар байланысу сипатына қ арай екіге бө лінеді.
(Сложноподчиненные предложения, имеющие в составе два или более подчиненных компонентов, называются сложными предложениями с несколькими подчинительными связями. По способу связи они делятся на два вида)

Абай Қ ұ нанбаев “Табиғ ат
туралы ө лең дері”
Панфилов ауданы
Ү лкеншығ ан орта мектебі
Қ азақ тілі мен ә дебиет
пә нінінң мұ ғ алімі Шубаева
Альмира Жаулбайқ ызы

Абай Қ ұ нанбаев
(1845-1904)

“Жү регімнің тү біне терең
бойла,
Мен бір жұ мбақ адаммын,
оны да ойла.
Соқ тық палы, соқ пақ сыз
жерде ө стім,
Мың мен жалғ ыз алыстым,
кінә қ ойма! ... ”

Сабақ тың мақ саты:
• Білімділік. Оқ ушыларғ а Абай туралы
білімін кең ейту. Табиғ ат туралы ө лең дерінің
мазмұ нын ашу.

• Дамытушылық. Табиғ ат лирикасы арқ ылы
оқ ушылардың ой-ө рісін, дү ниетанымын
кең ейту, сө здік қ орын молайту, ө лең ді
мә нерлеп оқ у дағ дысын қ алыптастыру.

• Тә рбиелік. Туғ ан жердің табиғ атын сү йе
білуге тә рбиелеу.

Сабақ тың тү рі: аралас сабақ.
Сабақ тың ә дісі: баяндау, сұ рақ -жауап, тіл
дамыту, топтық жұ мыс
Сабақ тың кө рнекілігі:
Абай суреті, табиғ ат суреттері,
қ аттамалар, кітап кө рмесі
Техникалық қ ұ рал: интерактивті тақ та
Пайдаланылғ ан ә дебиет: «Абай ө лең дері»
жинағ ы, «Ата ақ ылы» кітабы
Пә наралық байланыс: география, бейнелеу
ө нері. Тү сіндірме сө здік:
Сыз Масатыдай қ ұ лпырғ ан Елжірер Сыбдыр -

“Жаз”
“Кү з”
Тү сіндірме сө здік:
• Шілде –
• Аяң дап –
• Бү йірі –
• Кө кке –

Тү сіндірме сө здік:
• Сұ р бұ лт –
• Дымқ ыл тұ ман –

ТАБИҒ АТ
ЖЫРШЫСЫ

ТАБИҒ АТТЫҢ
ДОСЫ

АБАЙ

ТАБИҒ АТ
Қ АМҚ ОРШЫСЫ

ТАБИҒ АТ
СУРЕТШІСІ

Сабақ қ а қ атысып, белсенділік
танытқ андарың ызғ а рахмет!
Сау болың ыздар!

15Билет

2. Алматы қ аласы— Алматы облысының орталығ ы, республикалық мә ртебесі бар қ ала. Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысында, Іле Алатауының солтү стік баурайында орналасқ ан. Аумағ ы 190 км2, тұ рғ ыны 1, 35 млн. адам (2007). 1929 жылдан 1997 ж. қ азан айына дейін Қ азақ станның астанасы болды. 6 қ алалық ә кімшілік ауданғ а бө лінген. Жергілікті басқ ару органы – Алматы қ алалық ә кімшілігі. Алматы Іле Алатауынан бастау алатын Қ арғ алы, Ү лкен жә не Кіші Алматы, Есентай, т. б. ө зендер атырабында орналасқ ан. Қ аланың айналасы негізінен таулы, сайлы-жыралы келеді. Қ ала маң ындағ ы биік таулы ең іс (3000 – 5000 м) бедері тік жартасты, терең қ ұ зды, қ ұ лама беткейлі. Тау бастарының біраз бө лігін мұ з басқ ан. Тау етегіне ұ штасып жататын жазық ө ң ір негізінен борпылдақ жыныстардан жә не малтатасты-дө ң бектасты шө гінділерден тү зілген. Оның беті сары, борпылдақ топырақ, қ ұ мды-сазды қ абаттардан тұ рады. Таудан келген жер асты жә не жер беті ағ ындарының сү зілуі нә тижесінде жер асты суының мол қ оры жиналғ ан. Мұ нда апатты жерсілкінулері болғ ан (28. 5. 1887; 22. 12. 1910). Сондай-ақ лайлы тасқ ындар мен сел қ атері жиі байқ алады. Таудан бастау алатын ө зендерге сел тасқ ындарынан қ орғ айтын бө геттер салынғ ан (Медеу бө геті, т. б. ). Қ ала жә не қ ала тө ң ірегінде континентті климат қ алыптасқ ан. Ауаның кө п жылдық орташа температурасы 9Ә С, ең жоғ арғ ы температурасы 43, 4Ә С (тамыз, 1983), ең тө менгісі – 38Ә С (1968 – 69). Алматыда қ аң тар айының орташа температурасы – 7, 8Ә С, шілде айынікі 23, 3Ә С. Жауын-шашынның жылдық орташа мө лшері 575 мм, таулық бө лігінде 1000 мм-ге жетеді. Алматыда орташа атмосфералық қ ысым 926, 3 гПа. Қ ала арқ ылы Ү лкен Алматы мен Кіші Алматы жә не олардың салалары – Қ арғ алы, Ремизовка, Казачка, Қ арасу ө зендері ағ ады. Алматының топырағ ы мен ө сімдігі биіктік белдеулер мен белдемдерде ә р тү рлі. Ең тө менгі белдем (600 м) қ аланың солтү стігінде. Одан жоғ ары 900 – 1300 м биіктіктегі қ арашіріндісі (гумус) орташа қ ара топырақ та ә р тү рлі шө п ө седі. Келесі белдемнің (1300 – 1800 м) қ ара топырағ ын ылғ алды-шалғ ын жә не шыршалы орман басқ ан. Алматының тө ң ірегінде алманың бірнеше тү рі, оның ішінде дү ние жү зіне ә йгілі Алматы апорты, алмұ рт, шие, қ ара ө рік, жү зім, т. б. жеміс жә не кө кө ністер ө седі. Жануарлар дү ниесінен қ ұ стың 141 тү рі, сү тқ оректілердің 50-ге тарта тү рі кездеседі. Алматының 2, 5 мың жылдық тарихы бар. Қ ала тұ рғ ан жерді ежелден қ азақ ұ лтын қ ұ рағ ан тайпалар мекен еткен. Іле Алатауының етегіндегі Алматы қ аласы туралы алғ ашқ ы жазба деректер Рашид-ад-Диннің шығ армаларында кездеседі. Бабыр Шың ғ ысхан шапқ ыншылығ ынан қ ирағ ан Алмалық, Алмату қ алалары туралы жазады. Археологиялық зерттеулер қ азіргі Алматының орнында ертеректе сақ тар, кейінірек ү йсін, орта ғ асырда дулат тайпалары ө мір кешкен елді мекендер мен қ алашық тар, Алмалық пен Алмату қ алалары (екеуі екі басқ а қ ала) болғ андығ ын дә лелдеп отыр. Бұ л қ алалардың қ ирағ ан қ ұ рылыстарын 1251 – 59 ж. француз королі ІХ Людовиктің елшісі жә не Қ ытай саяхатшысы Чжан Дэ ө з кө здерімен кө ргендіктерін жазғ ан. Алмату қ аласының аты жазылғ ан кү міс ақ шалар, сақ тардың 25 барыс бейнесімен безендірілген «Жетісу қ ұ рбандық табағ ы», ғ ажайып «Қ арғ алы диадемасы» бұ л жердің мың дағ ан жылдық тарихы бар ө ркениетті ө лкенің орталығ ы болғ андығ ын кө рсетеді. Ө ң ірдің Ресейге қ осылуына байланысты қ аланың ежелгі орнына 1854 ж. Заилийск (кейін Верный қ аласы) бекінісі салынғ анғ а дейін бұ л жерде отырық шы жә не жартылай отырық шы қ азақ тар тұ рғ ан. Алматы 1867 ж. қ ұ рылғ ан Жетісу облысының ә кімшілік орталығ ына айналып, қ ала атанды. Мұ нда 1918 ж. 2 наурызда Кең ес ө кіметі орнады. 1921 ж. оғ ан ө зінің ежелгі Алматы атауы қ айтарылды. 1927 ж. 3-сә уірде Кең естердің Бү кілқ азақ стандық 6-сьезінде Алматы Қ азақ станның астанасы болып жарияланды. Республика астанасының Алматығ а кө шуі (1929) қ аланы аса ірі саяси-ә кімшілік, ғ ылыми-мә дени жә не экономикалық орталық қ а айналдырды. Қ аланың жедел қ арқ ынмен дамуына Тү рксіб темір жолының салынуы ү лкен ә сер етті. 1930-жылдары Алматыда ондағ ан ірі ө неркә сіп орындары іске қ осылды. Тұ ң ғ ыш автобус маршруты (1927), трамвай (1937), троллейбус желісі (1944) пайда болды. 2-дү ниежү зілік соғ ыс жылдары (1941 – 45) Алматығ а КСРО-ның батысынан 30-дан астам кә сіпорын, 8 госпиталь кө шірілді. Қ ала тұ рғ ындары майданғ а жан-жақ ты кө мек кө рсетті. Соғ ыстан кейін Алматы бірте-бірте Азиядағ ы ірі саяси, мә дени жә не экономикалық орталық қ а айналды. 1986 ж. желтоқ санда ә кімшіл-ә міршіл билікке қ арсы қ азақ жастарының Желтоқ сан кө терілісі болды. 1991 ж. 16 желтоқ санда Алматыда Қ азақ станның тә уелсіздігі жарияланды. Сол жылғ ы 21 желтоқ санда Алматыда Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ы (ТМД) дү ниеге келді. 1992 ж. Алматыда дү ниежү зілік қ азақ тарының қ ұ рылтайы болып ө тті.

16 Билет

Бибігү л Ахметқ ызы Тө легенова - Қ азақ Кең естік опера ә ншісі, ә ртіс, ұ стаз. Семей қ аласында 16 желтоқ сан 1929 дү ниеге келген. Музыка жиі болатын отбасында ө скен - ә кесі скрипкада ойнап, ұ нататын, анасы-татар жақ сы ә н айтатын. 1946 жылы жетінші сыныпта оқ итын, ал ет жұ мыс істеуге барды, содан кейін Бибігү л жазушы Галина Серебрякова атап ө тті, ол қ амқ оршылығ ына Тө легенова алды, оның алғ ашқ ы музыкалық сабақ тар берді. Бибигульдің қ алауымен ол 1954 жылы бітірді Алма-Ата, қ азақ консерваториясының вокальды-хорлық факультетін кірді Қ азақ мемлекеттік опера жә не балет театрының солисі - 1971 жылдан бастап. Абай. Классикалық репертуарында жә не халық ә ндерін орындаумен концерт. Ол Алматы қ аласында тұ рады.

Вопросы только на 2

Билеет 2

Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов (шын есімі Мұ хаммед Қ анафия; 1835, Қ останай облысы Сарыкө л ауданы Қ ұ смұ рын жері — 10 сә уір 1865, Кө шентоғ ан, Жетісу) — қ азақ тың ұ лы ғ алымы, XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ станда туғ ан демократтық, ағ артушылық мә дениеттің тұ ң ғ ыш ө кілдерінің бірі, шығ ыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағ артушы. Ә жесі бала кү нінде «Шоқ аным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқ ан» аталып кеткен.

Шоқ ан 1835 жылдың қ араша айында Қ ұ смұ рын бекетінде қ азіргі Қ останай облысы Ә улиекө л ауданындағ ы Қ ұ смұ рын жерінде атақ ты ағ а сұ лтан Шың ғ ыс Уә лиханов отбасында дү ниеге келген. Ә кесі Шың ғ ыс Уә лиханұ лы сол кезде Аманқ арағ ай дуанының (орталығ ы Қ араоба мекені) ағ а сұ лтаны болғ ан. Округ орталығ ы 1844 жылы Қ ұ смұ рын қ амалына ауысқ аннан кейін дуан аты Қ ұ смұ рын болып ө згертілді. Шоқ анның ө з атасы Уә ли Орта жү здің ханы болғ ан. Арғ ы атасы Қ азақ Ордасының Ұ лы ханы Абылай, Шоқ ан оның шө бересі. Шоқ анның балалық шағ ы қ ыс кезінде Обағ ан бойындағ ы Кү нтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Ақ қ анбұ рлық алабындағ ы ата жайлауда ө ткен. Ә жесі Айғ аным тұ ратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдә урен кү ндерін ө ткізген. «Жеті жұ рттың тілін білуге тиісті» хан тұ қ ымы болғ андық тан, Кү нтимес ордасындағ ы ә кесі ашқ ан ауыл мектебінде хат танығ ан Шоқ ан сол мектепте ортағ асырлық қ ыпшақ -шағ атай тілін мең гереді, парсыша, арабша тіл сындырады. Шоқ анның жақ ын туыстарының естеліктеріне қ арағ анда, ол бала кезінен білімге бейім ә рі қ ұ мар болғ ан. Шоқ ан тарихи аң ыз-ә ң гімелерге ерте бастан-ақ қ ызық қ ан. Ол жастайынан данагө й билердің ә ң гімелерін, акындардың ө лең - жырларын зор ық ыласпен тың дап ө сті. Оғ ан тә рбие беруде сұ лтан ә улетінен шық қ ан ә жесі Айғ анымның ық палы кү шті болды. Ол жас Шоқ анғ а ежелгі қ азақ аң ыздарын, аң ыз-ә ң гімелерін, мақ ал-мә телдері мен даналық сө здерін жиі айтып отыратын.

Билет 4

Ыбырай Алтынсарин (шын аты — Ибраһ им, 1841—1889) — қ азақ тың аса кө рнекті ағ артушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қ оғ ам қ айраткері. 1841 жылы Қ останай облысы Затабол ауданында дү ниеге келген. Атасы Балғ ожа кішкентай Ыбырайды Орынборда ашылғ ан орыс-қ азақ мектебіне береді. 1859 жылы мектепті ү здік деген бағ амен бітіреді. 1859 жылы ө з елінде тілмаш болады. 1864 жылы Торғ ай мектебіне мұ ғ алім болып келеді. 1876 жылы Петербург Қ азан қ алада болады. Торғ ай облысы мектептің инспекторы болады. 1879-1883 жылдары Торғ ай облысында жаң а мектептер ашады. 1881 жылы Омбы қ аласында тұ нғ ыш мұ ғ алімдер мектебін ашады. 1876 жылы " Қ азақ хрестоматиясы" оқ у қ ұ ралын жазады. Ы. Алтынсарин 19 ғ асырдың екінші жартысында қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік тең сіздіктерді кө ре білген қ аламгер.

Билет 3

Қ абанбай Қ ожақ ұ лұ лы, Қ аракерей Қ абанбай, Дарабоз (1692–1770) – қ азақ батыры, жоң ғ арларғ а қ арсы азаттық соғ ыстың даң қ ты қ аһ армандарының бірі. Шығ ыс Қ азақ стан облысының Ү ржар ауданында туғ ан. Азан шақ ырып қ ойылғ ан есімі — Ерасыл. Найман тайпасы ішіндегі Қ аракерей руының Байжігіт тармағ ынан шық қ ан. Оның атасы Мә мбет те, ә кесі Қ ожағ ұ л да, Қ ожағ ұ лдың ағ асы Кү шік те ө з заманының аты шық қ ан батырлары болғ ан. Қ абанбайдың жеті жасында ә кесі Қ ожақ ұ л батыр жау қ олынан қ аза тауып, артынан Есенаман, Есенбай, Ерасыл атты ү ш ұ л қ алғ ан. Қ ожақ ұ л батырдың кө зі жұ мылғ ан соң бас иесінен айрылғ ан Мә мбет ауылдарына жыл сайын ойраттар шабуыл жасап, тал тү сте жылқ ыларын айдап ә кете беретін ә дет тапты. Сондай бір кезекті шапқ ыншылық кезінде қ алмақ тар жылқ ы кү зетіп жү рген Қ абанбайдың ағ асы Есенбайды қ олғ а тү сіріп, қ орлап ө лтіреді. Аямас жауыздар қ анжармен жас жігіттің қ арнын жарып, шалажансар кү йінде далағ а тастап кетіпті. Есенбай жалғ ыз інісі Ерасылды маң дайынан шертпей, қ атты еркелететін. Ағ асы Есенбайдың кегін алу ү шін іргелес Тоқ та тауын жайлағ ан қ алмақ кү реніне жалғ ыз ө зі аттанып, қ ұ ныкер Ө лжа жырғ ал ноянды қ апысын тауып ө лтірген. Міне сол кү ннен бастап қ азақ жері қ ашан жаудан тазарғ анша қ ылышын қ ынабына салмағ ан. Осыдан кейін Ерасыл 5–6 жыл Зайсандағ ы Керей ішіне кетіп, ә пкесі Меруерт пен жездесі Бердә улеттің қ олында болғ ан. Осында жү ріп жылқ ығ а шапқ ан жабайы қ абандарды жайратып, «Қ абан батыр» атанғ ан. Оның алғ ашқ ы қ атысқ ан ауқ ымды соғ ыстарының бірі — 1718 жылғ ы Аягө з шайқ асы. Осы ұ рыста Найман қ олын басқ арғ ан Қ абанбай асқ ан ерлігімен кө зге тү скен. 1723 жылы Тү ркістан қ орғ анысына, 1726 жылы Бұ ланты шайқ асына, 1730 жылы Аң ырақ ай-Алакө л шайқ асына, кейін Шың ғ ыстау, Ертіс бойындағ ы шайқ астарғ а қ атысып, Абылай ханның бас батырларының біріне айналғ ан. 1741 жылы Шың ғ ыстаудағ ы Шағ ан шайқ асында ақ боз атпен топ жарып, жауғ а шапқ аны ү шін «дарабоз» атанғ ан. 1751 жылы Арқ адан екі тү мен қ олмен Оң тү стік Қ азақ станғ а Қ абанбай — Ханбаба (Барақ сұ лтанның ү лкен ұ лы) жорығ ы жасалғ ан. Ұ лы жү з жасағ ын ө зіне қ осып алып, Сыр бойы, Шымкент, Сайрам, Ташкент қ алаларын жоң ғ арлардан тазартып, Ташкентте Тө ле бидің билікке келуіне кө мектескен. Шыршық ө ң ірінде Жоң ғ арияғ а айдалып бара жатқ ан бірнеше мың қ арақ алпақ ты қ ұ тқ арып қ алғ ан. 1752–1754 жылдары Жетісу, Тарбағ атай, Алтай ө лкелерін жоң ғ арлардан азат ету жорық тарында Қ абанбай басқ арғ ан қ азақ ә скері алдымен Іле, Балқ аш, Қ аратал ө ң ірлерін жаудан тазартуғ а қ атысқ ан. Осыдан кейін қ азақ жасақ тары Тарбағ атайдың кү нгейі мен теріскейінде 2 бағ ытта шабуылғ а шық қ ан. Кү нгейдегі ә скер тобын басқ арғ ан Қ абанбай сарбаздарымен Қ арақ ол мен Нарынды, Ү ржар мен Қ атынсуды, Алакө л мен Барлық ты азат етіп, терістік бағ ыттағ ы Бө генбай ә скеріне қ осылғ ан. Баспан-Базар, Шорғ а, Маң ырақ шайқ астарында қ атысып, Зайсан, Марқ акө л, Кү ршім ө ң ірлерін азат етті. Қ азақ жері басқ ыншылардан азат болғ аннан кейін Қ абанбай 1756 жылы жоң ғ ар билеушісі Ә мірсананы қ уып келген қ ытай ә скерінің бетін қ айтаруғ а ат салысқ ан. Шығ ыс аймақ тарғ а ел кө шіру, қ оныс бө лу ісіне араласқ ан. Жоң ғ ар ү стемдігі кезінде қ олдан шығ ып кеткен Шонжы, Нарынқ ол, Кеген ө ң ірлерін қ ырғ ыздардан қ айтарып алуғ а қ атысқ ан. Қ ытаймен бітім жасалғ аннан кейін, 1758 жылы қ ыркү йекте Барлық тан Ү рімжі қ аласына 300 жылқ ы айдап барып, қ азақ -қ ытай саудасын бастап берген. Ә кесі Ә теке жырық тың кегін алу ү шін 500 адамдық қ олмен келген қ ырғ ыз батыры Қ арабекке ауырып жатқ анына қ арамастан қ ол бастап, қ арсы шығ ып, Қ абанбай жекпе-жекте Қ арабекті ө лтірген. Сол сә тте ө зі де ат ү стінен қ ұ лап тү сіп, қ азағ а ұ шырағ ан. Қ абанбайдың 2 ә йелінен жеті ұ л туғ ан. Қ абанбайдың Ү мбетей, Кішкентай, Сырымбет, Едіге, Байтық, Мойнақ, Ә лі деген жеті ұ лы болғ ан. Оларды «Жеті Қ абанбай» деп атағ ан. Осының Ә лісі жоң ғ ардың соң ғ ы ханы Ә мірсананың Мә ней деген қ ызына ү йленіп, одан бес перзент кө реді. Оларды шешесінің атымен «Бес Мә ней» дейді. Батырдың ұ рпақ тары бұ л кү нде Шығ ыс Қ азақ стан, Алматы облыстарының жерінде мекендегенімен, олардың арғ ы аталары оң тү стік жақ тан ауып келіп, Есіл, Нұ ра бойын қ оныс еткен. Бұ л ө ң ірдің 1728–1762 жылдар аралығ ында батырдың да қ ұ тты мекені болғ аны белгілі. Қ айтыс болғ аннан кейін Қ аракерей Қ абанбайдың денесі осы ата мекеніне ә кеп жерленген кө рінеді.

билет5

Тө ле би Ә лібекұ лы (жайлаудан Жайсан жылы 1657 жылы туғ ан, ө зен Шу Жамбыл облысының жағ алауында - қ азіргі заманғ ы Шымкент облысы саласындағ ы Akburhan-Орда Ленгер қ аласында 1756 жылы қ айтыс болғ ан) - қ азақ қ оғ ам қ айраткері, танымал спикері, бас би жү з бір Қ ұ дайберді ә улетінің ө кілі жылы «Жеті Жарғ ы» жылғ ы қ ұ рушылардың Оның алдында ешқ андай билер де қ ойдың Баис болды, Тө ле болып табылады. балалық шағ ы ө з халқ ының дә стү рі шешен-ақ ындық ө нер сің дірілген бар, шар, «Қ ара» Тө ле би сауатты, білімді болды деп аталатын - Тө ле бидің ата-бабаларымыз Барлық қ арапайым шаруалар болды. ескі 15-20 жасқ а дейін кездесулер билердің қ атыса отырып, Тө ле би адамдар арасында оның шешендік ө нер жә не ә ділет танымал болды. Қ азақ хандығ ының жә не Жоң ғ ар тұ рақ ты ө зара дұ шпандық болғ ан кезінде. Байланысты қ айтыс болғ аннан кейін Тә уке хан Қ азақ хандығ ы ыдырай бастады, бұ л шын мә нінде, Тө ле би қ алғ ан ә міршісі жү з, Жоң ғ ар басқ ыншыларына уақ ытша тә уелділік тү сіп. Иса оларғ а алым тө леу ү шін мезгіл-мезгіл екенін қ арамастан, Тө ле би ө зінше саяси ережесін ө ткізді. Ө те кө рнекті рө лі одағ ының жә не Жоң ғ ар езгі Қ азақ қ оғ амдастығ ының азат Тө ле кө рінеді. Кейбір мә ліметтерге қ арағ анда, Тө ле би Сұ лтан Абылай ө суіне ық пал етті. Тө ле би бірге негізгі Bey Орта жү з Қ азыбек Keldibekuly жә не Кіші жү здің Aytike Baybekuly Bey бас халық тың игілігі деп аталатын бас кең есшісі Тә уке, болды. ) Тө ле би қ азақ хандығ ының Тү ркістан капиталының Тә уке хан ү ш жү здің бір ұ сыну бойынша іс-шараларды іске асыруғ а қ атысты орталығ ы, бірың ғ ай Қ азақ хандығ ының, қ азақ байланысты ә скери одақ қ алыптастыру, қ арақ алпақ, қ ырғ ыз жә не Жоң ғ ар-ойрат басқ ыншыларына қ арсы ө збек халқ ының дамуы. Тө ле, сондай-ақ Ресей мен жү здің арасындағ ы қ арым-қ атынастардың қ алыптасуы мен дамуына кө п кү ш салың ыз. 1749 жылы олар хабаршыларын жіберіп, Орынбор губернаторы Айтбаев I. I. Neplyuevu оның жиені бастағ ан, Тө ле би Ресей билігі кезінде келіп ө зінің дайын екенін білдірді. 26 қ ыркү йек, 1749 Тө ле берген жауабында Неплюев, Ресейге қ осылуын ө з тілегін қ олдау, екі ел арасындағ ы сауда қ атынастарын дамыту ү шін кү ш сұ рау жасады. Тө ле бидің Dar кө шбасшысы жә не шешен, ә сіресе Қ азақ хандығ ының жә не, жағ дайды пайдалана отырып, Қ азақ стан халқ ына қ ұ ртып жібергісі жаулап жоң ғ ар науқ анын бө лшектеу, ал қ алғ ан пә н барысында «қ иын рет жыл. » Кө рінді Тө ле би, Қ абанбай батыр Бө генбай батыр мен Жә нібек батыр Біріккен Ұ лттық майдан бірге қ ұ ру, азаттық соғ ысқ а ә келді. фольклор, Тө ле туралы кө птеген тарихи аң ыздар сақ талғ ан. адам, оның есімімен байланысты aphoristic мә телдер, мақ ал-парадигмалары кө птеген тарағ ан болды. Шымкент, Тү ркістан жә не ол бір рет билеген Ташкент, жылы, Тө ле би халық тың кең ортада пайдалануғ а арналғ ан алынды сә улет қ ұ рылымдардың ғ имаратында белсенді қ атысты. тығ ыз ағ а Хосе, сонымен қ атар орта жә не кіші ғ ана емес орын алғ ан ірі тарихи оқ иғ алармен байланысты Тө ле атаң ыз. Тө ле би Келесі атасы Бабырдың ана ү шін, ол 12 жыл бойы билеген Ташкент қ аласында жерленген - Жү ніс хан.

1билетЖалғ аулар тү бірге жаң а мағ ына ү стемдейді. Олар ө здері жалғ анғ ан сө зді сө йлемдегі басқ а сө здермен жалғ астырып, байланыстырады. Мысалы: Шұ ғ алар ө лең дерін тоқ татып, арқ аннан mycmi –лар -дер кө птік мағ ынаны, -i меншіктілік мағ ынаны білдіретін жалғ ау, -н -нан объектіні білдіретін жалғ аулар, олар сө з бен сө зді байланыстырып тұ р. Жалғ аулар тү бір сө зге де, туынды сө зге де жалғ ана береді.
Казақ тілінде тө рт тү рлі жалғ ау бар. Олар: 1. Септік жалғ ау. 2. Кө птік жалғ ау. 3. Тә уелдік жалғ ау. 4. Жіктік жалғ ау.
Сө йтіп, сө зге грамматикалық мағ ына ү стейтін. сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшаны жалғ ау дейміз.

2билет

4билет

Билет 5