РӘМИ ҒАРИПОВТЫҢ “ТАБЫНЫУ” ПОЭМАҺЫНЫҢ

РӘ МИ Ғ АРИПОВТЫҢ “ТАБЫНЫУ” ПОЭМАҺ ЫНЫҢ

ХУДОЖЕСТВО Ү Ҙ ЕНСӘ ЛЕКТӘ РЕ

Рә ми Ғ ариповтың Салауат Юлаев исмемендә ге премияғ а лайыҡ булғ ан “Табыныу” поэмаһ ы шағ ирҙ ың бө гө нгө ү ҙ гә ртеп ҡ ороу заманы ө сө н иң актуаль проблемаларҙ ы алдан кү рә белеү е, уны ү ҙ ваҡ ытында ҡ ыйыу кү тә реү е һ ә м килә сә к быуынғ а изге аманат итеп ә йтеп ҡ алдырыуы менә н ә һ ә миә тле.

Яҙ ыусы йә ки шағ ир ысынбарлыҡ ты тормоштағ ыса йә нле итеп кү ҙ алдына баҫ тырыу ө сө н һ ү ҙ ҙ ә р ярҙ амында һ ү рә тлә ү сараларының тө рлө алымдарын ҡ уллана. Ғ. Б. Хө сә йеновтың “Ә ҙ ә биә т теорияһ ы” китабында: “Ә ҙ ә би лексика, һ ү рә тлә ү саралары – ә ҫ ә рҙ ең иң теремек кү ҙ ә нә ктә ре ул”^{^[1]} – тип ә йтелә. Ысынлап та, шиғ ырҙ ы шиғ ыр итә алыусы, ә ҙ ә би ә ҫ ә рҙ ең телен байытыусы ла, кө сә йтеү се лә булып торғ ан һ ү рә тлә ү саралары шағ ирҙ ың ә ҫ ә рҙ ә ренең аһ ә ң ен тағ ы ла нығ ыраҡ кө сә йтә. Һ ә р яҙ ыусы йә ки һ ә р шағ ир ү ҙ ҙ ә ренең ә ҫ ә рҙ ә рен мө мкин тиклем уҡ ыусығ а ентекле, бай йө кмә ткеле, туранан-тура еткереү маҡ сатында тө рлө -тө рлө алымдар ҡ уллана. Шул алымдарҙ ың нигеҙ е булып һ ү рә тлә ү саралары тора.

Рә ми Ғ арипов – шиғ ыр оҫ таһ ы булараҡ, тө рлө һ ү рә тлә ү саралары ҡ улланып бай йө кмә ткеле, юғ ары рухлы ә ҫ ә рҙ ә рен халыҡ ҡ а мираҫ итеп ҡ алдыра. Һ ү рә тлә ү саралары тигә ндә н, иң беренсе уның “Табыныу” поэмаһ ында ҡ улланылғ ан сағ ыштырыуҙ арғ а туҡ талып китеү мө һ им. Сағ ыштырыу тип берә й ә йберҙ е, кешене йә ки кү ренеште икенсе бер ә йберҙ ең сифаты һ ә м ү ҙ енсә леге менә н һ ынландырыуғ а ә йтә лә р. [2]

Рә ми Ғ ариповтың “Табыныу” поэмаһ ында бигерә к тә, -тай/тә й, -дай/дә й, -лай/лә й ялғ ауҙ ары менә н яһ алғ ан сағ ыштырыуҙ ар байтаҡ. Миҫ ал ө сө н поэманан ө ҙ ө ктә р менә н танышып сығ айыҡ:

Бер ҡ араһ ың, утыҙ етелә

Оло байрам, һ абан туйын дай;

Бер ҡ араһ аң, утыҙ етелә

Урман йыҡ ҡ ан ҡ ойон дай,

Аҙ мы аҡ ыл харап ителә,

Кү пме кү ң ел нахаҡ ителә! ...

Был шиғ ыр юлдары аша шағ ир 1937 йылда хө кө м һ ө ргә н хә л-ваҡ иғ аларҙ ы кү ҙ алдына баҫ тырырғ а телә й. Ошо маҡ саттан сығ ып, Р. Ғ арипов, сағ ыштырыу алымын файҙ алана.

Был шиғ ыр юлдарында шағ ир сағ ыштырыу алымынан тыш, антитезаны киң ҡ уллана. Антитеза – ә ҫ ә рҙ ең эмоциональ тә ьҫ ир кө сө н арттырыу ө сө н тө рлө тө шө нсә лә рҙ е ҡ апма-ҡ аршы ҡ уйып һ ү рә тлә гә н стилистик фигура. [3]

Ысынлап та, бер яҡ тан ҡ арағ анда, барыһ ы ла яҡ шы һ ымаҡ – “һ абантуйҙ ай” тормош гө рлә п алғ а табан ағ а, икенсе яҡ тан – “аяҙ кө ндө йә шен атҡ андай”, “аҙ мы ө йҙ ә н мә йет сыҡ ҡ андай” – кире кү ренештә ргә тап булаһ ың. Был саралар поэманың тә ьҫ ир кө сө н тағ ы ла кү тә реберә к ебә реү гә, идея-проблематиканы асыуғ а булышлыҡ итә.

Артабанғ ы юлдарҙ а Р. Ғ арипов “һ ымаҡ ”, “кеү ек” һ ү ҙ ҙ ә ре ярҙ амында яһ алғ ан сағ ыштырыуҙ ар ҡ уллана:

Ә киә ттә ге серле ҡ урай һ ымаҡ,

Ә йт, был ниндә й ҡ анлы тантана?

Сабый кү ң елемде, йә йғ ор һ ымаҡ,

Биҙ ә п торғ ан тә ү ге йондоҙ ҙ ар.

Тә ү ге миҫ ал поэманың буйынан-буйына ҡ улланылыш ала. “Ҡ анлы тантана”ны кү ҙ ә ткә н халыҡ, кү п нимә не аң лап еткермә й. Кү ҙ алдында булып ү ткә н хә л-ваҡ иғ алар уларҙ ың йө рә гендә аптырау ҡ атыш ҡ урҡ ыу менә н буталғ ан. Ошо картиналарҙ ың барыһ ын да кү ҙ алдына баҫ тырыу маҡ сатында шағ ир, сағ ыштырыу алымын ҡ улланып, поэманың юлдарына һ ала.

Шулай уҡ “Табыныу” поэмаһ ында шағ ир атама сағ ыштырыуҙ ар ҙ а ҡ уллана:

Бала-сағ ым – ҡ олон сағ ым минең,

Был афә ткә ниң ә юлыҡ тың?

Лә кин Тормош ү ҙ е килеп тапты

Тарих ижадсыһ ы – халыҡ ты.

“Бала-сағ ым – ҡ олон сағ ым”, “тарих ижадсыһ ы – халыҡ ” – атама сағ ыштырыуҙ арғ а миҫ ал булып торалар. Улар ә ҫ ә рҙ ең идея-эсетик функцияһ ын билдә лә ү ҙ ә ҙ ур роль ү тә йҙ ә р.

Рә ми Ғ ариповтың “Табыныу” поэмаһ ында, ассоциатив һ ү рә тлә ү сараларына ҡ арағ ан – сағ ыштырыуҙ арҙ ан тыш, эпитетарғ а ла миҫ алдар килтерергә мө мкин. “Ең еү байрағ ы”, “кескә й йө рә к”, “ҡ аһ арман халыҡ ”, “ҡ анлы тантана” һ ә м башҡ алар. Уларҙ ың барыһ ы ла мә ғ ә нә биҙ ә ге ө ҫ тә п, шағ ирҙ ың телмә рен байытып, ә ҫ ә рҙ ең проблематикаһ ын асыуғ а булышлыҡ итә.

Һ ү рә тлә ү сараларынаң ошо уҡ тө ркө мө нә ҡ арағ ан метонимия һ ә м синекдоха алымдары ла ҙ ур ә һ ә миә ткә эйә. Метонимия ә йберҙ ә рҙ ең оҡ шашлығ ына тү гел, ә уларҙ ың бер-береһ енә ҡ арата булғ ан мә ғ ә нә ү и мө нә сә бә тенә нигеҙ лә нә. Берә й ә йберҙ е, кү ренеште йә ки тө шө нсә не метонимия, ғ ә ҙ ә ттә, мә ғ ә нә һ е яғ ынан уғ а тығ ыҙ бә йлә нештә булғ ан икенсе бер нә мә исеме менә н атай. [4] Синекдоха тип поэтик дө йө млә штереү ҙ ә исем-фамилияларҙ ың кү плектә бирелеп, берлекте аң латыуын атайҙ ар. [5]

Ә йтерһ ең дә, ут-ғ ә рә сә т ү теп,

Урау юлдан тура юлғ а етеп,

Балҡ ымағ ан ерҙ ә Бабичтар!...

Ә йтерһ ең дә, Туфан ҡ алҡ ымағ ан.

Булмағ ан да Һ ә ҙ иә, Юлтыйҙ ар!...

Был шиғ ри юлдарҙ а шағ ир Р. Ғ арипов синекдоха һ ә м метонимия алымдарын ҡ улланып халҡ ыбыҙ ҙ ың арҙ аҡ лы шә хестә ре – тыуғ ан иле, миллә те ө сө н янып-кө йө п йә шә ү се, халҡ ының азатлығ ы ө сө н кө рә шеү селә рҙ ең дө йө м образын асып бирә. Был образдар поэманың пафосын бермә -бер арттырауғ а булышлыҡ итә.

Рә ми Ғ ариповтың “Табыныу” поэмаһ ында ассоциатив һ ү рә тлә ү сараларынан тыш, поэтик синтаксисҡ а миҫ алдарҙ ы кү п килтерергә мө мкин.

Фигураларҙ ың беренсе тө рө нә – анафора инә. Ул бер ү к һ ү ҙ ҙ ә рҙ ең, һ ү ҙ бә йлә нештә рҙ ең, синтаксик формаларҙ ың шиғ ыр, һ ө йлә м баштарында ҡ абатланып килеү ерлегендә ойошҡ ан стилистик фигура.

“Табыныу” поэмаһ ының тә ү ге строфаһ ынан уҡ был алым дами ҡ улланыла.

Мең туғ ыҙ йө ҙ утыҙ етенсе йыл.

Мең туғ ыҙ йө ҙ утыҙ етелә.

Мең туғ ыҙ йө ҙ Ун етене ҙ урлап,

Илем минең изге ителә.

Кү реү ебеҙ сә, был юлдарҙ а “мең туғ ыҙ йө ҙ утыҙ етенсе йыл” тигә н һ ү ҙ бә йлә нешкә айырыуса баҫ ым яһ ала. Юҡ ҡ а ғ ына поэманың икенсе исеме лә “1937” тип аталмай, сө нки ошо ҡ ә һ ә рле йыл менә н бә йле “ҡ анла” хә л-ваҡ иғ алар теҙ мә һ е илебеҙ тарихында тә рә н эҙ ҡ алдырғ ан.

Был шиғ ри юлдарҙ а ла анафоранан тыш, антитеза алымы һ алынғ ан. Улар бер-береһ енә ҡ апма-ҡ аршы булғ ан мө нә сә бә ттә рҙ е асып һ алыуғ а һ ә м халыҡ ҡ а еткереү гә булышлыҡ итә лә р.

Ә бү лектең һ уң ында ошо хә л-ваҡ иғ аларҙ ың бирелеше дө йө млә штерелгә н фекер менә н, шулай уҡ антитеза ярҙ амында бирелә:

Бер осоң дан һ инең балың тамһ а,

Бер осоң дан ниң ә ҡ ан тама?...

Анафора алымынан тыш, стилистик фигураларғ а ҡ арағ ан – эпифора алымы ла бар поэмала:

Ҡ улдан инде бер кем тартып алмаҫ

Ҡ орбан биреп алғ ан Хаҡ лыҡ ты –

Ленин васыят иткә н Хаҡ лыҡ ты!

Был сара уҡ ыусының иғ тибарын иң ә һ ә миә тле фекерҙ ә ргә ылыҡ тырыу ө сө н ҡ улланыла. Шағ ир уҡ ыусыһ ын хаҡ лыҡ ө сө н кө рә шергә, уны килә сә к быуынғ а тапшырырғ а саҡ ыра.

Ә киә ттә ге серле ҡ урай һ ымаҡ,

Ә йт, был ниндә й ҡ анлы тантана?

Бер осоң дан һ инең балың тамһ а,

Бер осоң дан ниң ә ҡ ан тама? –

тигә н юлдар ҙ а шулай уҡ стилистик фигура – рефренғ а ҡ арай, сө нки улар поэманың һ ә р бү легенең һ уң ында һ ү ҙ мә -һ ү ҙ ҡ абатланып килә. Ошо дә һ шә тле йылдарҙ а барғ ан ҡ от осҡ ос ваҡ иғ аларҙ ың асылына тө шө нө ү, асыҡ лау ө сө н, риторик һ орауҙ ар менә н туҡ ылғ ан был шиғ ыр юлдары уҡ ыусыны тә рә ндә н уйланырғ а, дө рө ҫ аҙ ым яһ арғ а саҡ ыра.

Шулай итеп, Р. Ғ ариповтың “Табыныу” поэмаһ ы һ ү рә тлә ү сараларына бай. Был саралар ярҙ амында шағ ир шул заманда булып ү ткә н хә л-ваҡ иғ аларҙ ы йә нле итеп кү ҙ алдына баҫ тырыу маҡ сатында ҡ уллана. Улар поэмалы кө сө ргә нешлелекте бермә -бер арттырып ҡ ына ҡ алмай, тө рлө мә ғ ә нә тө ҫ мө рө биреп, поэманың идея-проблематикаһ ын асыуғ а булышлыҡ итә.

Ҡ улланылғ ан ә ҙ ә биә т исемлеге:

1. Бикбаев Р. Т. Рә ми. Шағ ир тураһ ында китап. – Ө фө: Китап, 2007. – 616 бит.

2. Ғ арипов Р. Ә ҫ ә рҙ ә р. 3 томда. 1 том. Шиғ ырҙ ар, поэмалар. – Ө фө: Китап, 1996. – 240 бит.

3. Хө сә йенов Ғ. Б. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. – Ө фө: Китап, 2010. – 384 бит.

4. Ә хмә тйә нов К. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. Дө йө м мә ғ лү мә т. Икенсе баҫ ма. Ө фө: Башҡ ортостан китап нә шриә те, 1985 йыл. – 344 бит.

[1] Хө сә йенов Ғ. Б. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. – Ө фө: Китап, 2010. - 129-сы бит.

[2]Шунда уҡ, 121-се бит.

[3]Хө сә йенов Ғ. Б. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. – Ө фө: Китап, 2010. - 208 –се бит

[4]Ә хмә тйә нов К. Ә. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. – Ө фө: Башҡ ортостан китап нә шриә те, 1985. – 130-сы бит

[5]Хө сә йенов Ғ. Б. Ә ҙ ә биә т теорияһ ы. – Ө фө: Китап, 2010. - 156–сы бит