Діни сауатсыздық – діни экстремизмнің бастауы

Діни сауатсыздық – діни экстремизмнің бастауы

Бү гінгі таң да діни экстремизм мен терроризм сө здерін естімеген адам аз шығ ар. Баспа немесе ғ аламтор беттерінен шет елдердегі жә не Қ азақ стандағ ы діни ахуал, соның ішінде діни экстремизм мен терроризм тақ ырыптарына қ атысты мә ліметтер жетерлік. Бұ л аталғ ан мә селенің ғ аламдық дең гейде орын алып отырғ андығ ының белгісі.

Қ азақ стан ә лем елдеріне кө птеген конфессиялар мен ұ лт ө кілдерінің бейбіт ө мір сү ру мекені ретінде танылғ аны рас. Дегенмен, діни экстремизм мә селесі біздің елімізді де айналып ө ткен жоқ.

Қ азірде діни экстремизм мен терроризм ұ ғ ымы ислам дініне таң ылғ ан қ ауіпті қ осымша екендігі ө кінішті ақ иқ ат болып отыр. Ғ асыр басындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстар жиі орын алғ ан Ауғ аныстан, Ирак, Израиль-Палестина аймақ тарындағ ы террактілік актілерді ислам атын жамылғ ан радикалды топтардың ө з мойындарына алуы ориенталисттік бағ ыт ұ станушылардың «ислам терроризмі» теориясын іс жү зінде дә лелдеп бергендей болды. Бұ л жағ дай Қ азақ стандағ ы діни экстремизмнің табиғ атын айқ ындай тү седі. Ө йткені, тә уелсіздік алғ аннан кейінгі діни жаң ару халық тың басым бө лігінің исламғ а бет бұ руы ата дінімізге ү лкен сұ раныс туындатты. Кең естік кезең дегі діни мамандар дайындаудың тоқ татылуы, сә йкесінше қ ажетті мамандардың жетіспеуі ұ лты, ұ станымы басқ а шет елдік ислам мамандары мен уағ ызшыларының елге ағ ылуының басты себептерінің бірі болды. Мұ ндай уағ ызшылардың арасында радикалды бағ ыттағ ы, экстремистік кө ң іл кү йдегі («Хизбут Тахрир», «Таблиғ и жамағ ат», уахаббилер т. б. ) топтардың ө кілдері болды.

Діни экстремизм арнайы оқ улық тарда діни экстремизм «басқ а дін ұ станушылар мен дінді ұ станбайтындарғ а тө зімсіздікті уағ ыздау, ө зге діндерге нақ ты бір діни ілім шең берінде қ арау, бағ алау. Басым жағ дайларда діни экстремизм дінге қ атысты болмай, саяси немесе ө зге де мақ саттарғ а қ ол жеткізу ү шін, нақ ты бір дін қ ағ идаларын жамылғ ы ете отырып зиянды ә рекет ету» деп кө рсетіледі. Осы анық тамадағ ы сипаттамаларды негізге ала отырып қ арастыратын болсақ жоғ арыда айтылғ ан дә стү рлі емес діни ағ ымдардың ұ станымдарын экстремисттік деп бағ алауғ а болады. Елімізде мұ ндай ағ ымдардың таралу аймақ тары да ә р тү рлі. Сарапшылар пікіріне сү йенсек, жихадқ а шақ ыратын экстремисттік ағ ымдар еліміздің батыс ө ң ірлерінде кең таралғ ан. Олар бұ л ү дерісті батыс ө ң ірінің экономикалық қ уатына, яғ ни мұ най шикізатына қ ызығ ушылық (аталмыш топ мү шелерінің мұ най қ ұ бырларынан мұ най ұ рлау фактілері анық талды), Ресеймен шекараластық, ә сіресе, «ә лемдік жихад» экстремистік тобы ә рекет ететін Астрахан облысымен шекараластық, сондай-ақ, халық тың дә стү рлі ислам қ ағ идаларынан хабарсыздығ ын алғ а тартады.

Жалпы діни экстермизмнің қ ай аймақ та болмасын (Қ азақ стан бойынша) таралуына себеп болатын бірнеше алғ ышарттарды атап ө туге болады. Ең алдымен бұ л діни сауатсыздық. Дінге толық таныммен келмеу діни сауатсыздық тың басты кө рінісі болып отыр. Бұ л жерде Абайдың иманды «якини» жә не «тақ лиди» деп бө ліп қ арастыруы ө зекті болуда. Мұ ның алғ ашқ ысы танымнан, ақ ыл дә лелінен туындайтын шын иман. Екіншісі «ө зі ештемені білмей, еш нә рсе туралы ойламай, дін иелерінің сө зіне еріп, «ел қ алай кө шсе, мен де солай кө штім» деген надандық тан шық қ ан соқ ыр сезім, ү стірт наным» – бұ л қ азіргі қ оғ амғ а тә н, діни сауатсыздық тың кө рінісі, діни радикалданудың себебі болып отыр.

Тұ рғ ындардың арасында, ә сіресе жастардың ө згелерге еліктеуі, белгілі бір топтың мү шесі болуғ а деген ынтасы соқ ыр сенімге негізделген діншілдікке ә келеді. Мұ ндай соқ ыр сенім діни фундаментализмнің, сә йкесінше діни фанатизмнің алғ ышарттары болуда. Фундаменталисттік кө ң іл-кү й экстремизмге апарар жол, ө йткені экстремисттік пайымда ө зінің ғ ана діни ұ станымы ең шынайы, ақ иқ ат ә рі таза деп ұ ғ ынылады. Сә йкесінше, ө зге дін ө кілдеріне тө зімсіздік, қ ысым кө рсету секілді кө ң іл-кү й туындайды. Мұ ндай ұ станым ө з сенімін, кө зқ арасын мейлінше кең тарату, қ ажет болса кү штеп таң у ә рекетіне саяды. Осы жағ дайда, діни мотивтегі терроризм кө рінісі мен оның ө кінішіті салдары орын алады.

Ғ аламтор кең істігіндегі экстремистік идеялар тарататын сайттардың еркін қ олжетімділігі де маң ызды себептердің бірі болып табылады. Мұ ндай сайттарды екіге бө ліп қ арастыруғ а болады. Мысалы, кейбір сайттар мұ сылмандардың қ ысымғ а ұ шырауы, ә сіресе АҚ Ш, Еуропа, Израильдегі мұ сылмандар туралы ақ параттар, қ анғ а бө ккен адамдардың суреттерін, бейне-материалдарды ашық кө рсету арқ ылы кү ллі ә лемді мұ сылмандарғ а жау ретінде кө рсетуге ұ мтылады. Сондай-ақ, сайттағ ы тү рлі шейхтардың уағ ыздары бейне-жазба тү рінде таратылады. Уағ ыздарда зайырлы биліктің исламғ а жат екендігі, мұ ндай мемлекет басқ арушылары, дін қ ызметкерлері «діннен шық қ андар» деген пікір мейлінше дә лелді айтылып, оларғ а бағ ынбауғ а шақ ырылады. Мұ ндай ақ параттар сауаты тө мен, ө зін мұ сылман санайтын адам санасында қ ысымдағ ы мұ сылмандарды қ ұ тқ ару мен халифат сипатындағ ы мемлекет қ ұ руғ а қ атысу, қ ажет болса, қ ұ рбан болу туралы ой туындатады. Ө з ойын сайтта берілетін жихадқ а шығ у, шахид болу туралы хадистер мен аяттар арқ ылы нығ айтып, ө згермес ұ станымғ а, ө мірлік мақ сатқ а айналдырады.

Келесі сайттар адамды бірден қ арулы жихадқ а шығ ып, зайырлы билікті қ ұ латуғ а шақ ырмайды. Олар зайырлы билік немесе ө зге діндегілер туралы сыни пікірлер білдірмейді. Мұ ндай сайттардың сыртқ ы безендірілуі де тек исламғ а арналғ ан ақ параттық портал тү рінде берілуі мү мкін. Олардағ ы басты мақ сат мемлекетте ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү рлі дінді бө лшектеуден басталады. Мысалы, «http: //uraza. kz/» сайтында Рамазан айында оразаны бұ зудың тыйым салынғ андығ ы туралы: «Ораза тұ тудан, оның міндеттілігін мойындамай бас тартқ ан адамның кә пір (дінсіз) екеніне ғ алымдар бір ауыздан келіскен» деген ақ парат берілді. Бұ л қ азақ жерінде таралғ ан дә стү рлі Ханафи мазхабына қ айшы, мұ нда ораза ұ стамау діннен шығ армайды. Сол секілді, беташар, сә лем салу т. б. дә стү рлерді «Қ ұ дайғ а серік қ осу» деген пә туа беретін сайттар діни ортадағ ы бө лінушіліктерді туындатып, діни фундаментализмге итермелейді.

Берілген сайттардың ортақ ұ раны «Таухид – бұ л мақ сат, ал жихад – оны жү зеге асыру жолы», «жихад ә ркімнің жеке міндеті» деген ой. Бұ л ой ашық немесе жасырын тү рде мейлінше белсенді тү рде таратылады, таң ылады. Салдары ретінде қ оғ амда араб елдерінің ұ лттық киімін кигендер мен мешітке қ ұ лағ ына наушник тағ ып баратындар пайда бола бастады. Ө зге елге жихадқ а аттанып ө лім қ ұ шқ андар мен ө з елінде экстремистік идеяларды таратып тү рмеге қ амалғ андар саны артты.

Ғ аламтордағ ы экстремистік сайттардың ық палымен бірге, шет елден діни білім алғ ан псевдошейхтардың, псевдоғ алымдардың уағ ызы арқ ылы «ахилер» мен «ухтилерден» немесе «браттар» мен «сестралардан «қ ұ ралғ ан жамағ аттарда қ аншама сана уланып, келер ұ рпақ тың қ азақ емес тек мұ сылман болып, дә стү рден, ділден сусындамай ө сіп жатқ андығ ы ойландыратын жағ дай.

Сол себепті, мұ ндай мә селені шешу ұ лттың келбетін сақ таудың кепілі болмақ. Бір ұ лттың діни ұ станымдар негізінде бө лінуі салдарынан тұ тас мемлекеттердің тұ рақ тылығ ы шайқ алғ андығ ын тарих кө рсетіп берді. Аталмыш мә селенің алдын алу кезек кү ттірмейтін шара. Бұ л бағ ытта, заң дар қ айта қ аралып, толық тырылды, арнаулы орталық тар қ ұ рылды. Ақ параттық тү сіндіру жұ мыстары кү шейтілді. Алайда, діни экстремизммен кү ресте ең маң ызды қ адам бұ л діни сауаттылық екендігі даусыз. Діни сауатты болу ү шін белгілі-бір діни курсты бітіру шарт емес. Діни сауаттылық ұ лттық тарих, дә стү рмен қ атар, ә лемдік дең гейдегі ү рдістерден хабардар болудан қ ұ ралады. Ө з Отанын сү ю мен дә стү рін ұ стану, тарихын қ астерлеу діни сауаттылық тың бір қ ыры. Ө йткені, қ азақ тарихына ү ң ілген кез-келген адам қ азақ халқ ында ө зге елді жаулау, ө зге ұ лт пен дінді кемсіту секілді кө ріністердің орын алмағ андығ ын кө реді. Сондай-ақ, ұ лттық дә стү рдің ислам шарттарына қ арсы келмейтіндігін, тіпті ү ндесіп тұ ратындығ ын байқ ау ү шін де асқ ан сауаттылық тың қ ажеті жоқ.

Ендігі кезекте экстремизм мен терроризмнің алдын алу жолдарына тоқ талайын. Экстремизмге қ арсы кү рестің бірден-бір жолы – олар туралы ө з уақ ытында шынайы мә лімет беру. Бұ л жерде, ә рине, кү нделікті ақ парат қ ұ ралдарының рө лі ө те жоғ ары. Ә йтсе де, жас ө спірім балалар ү шін ақ парат кұ ралдарының беретін мә ліметі де жеткілікті емес. Секталардың, экстремистік топтардың қ аупі туралы жастарды кө бірек хабардар етіп отыру қ ажет. Ол ү шін барлық мектептерде «дінтану» сабағ ымен қ оса мамандар қ ауіпсіздік сабақ тарын ө ткізіп, онда экстремистік топтарды, тоталитарлық секталарды қ алай білуге болатынын тү сіндіріп, олардан қ алай сақ тану жолын кө рсетіп отырулары керек. Террорғ а бейім адамдар мұ сылман отбасыларында, яғ ни біздің кө з алдымызда ө сіп-жетілді. Біз оларды мұ сылман деп санадық. Террорист болу жолында олар қ андай кү йді бастан кешірді? Біз бұ ғ ан кінә лі емеспіз бе? Деген кө птеген сұ рақ тар алдымызда тұ рғ аны ақ иқ ат. Исламның негізін мең герген адамның террорист болуын елестету мү мкін емес. Террорлық жолғ а тү скен адамның мұ сылман болып қ алуы неғ айбыл. Дінде адам ө лтіру арқ ылы ізгі мақ сатқ а қ ол жеткізу деген ұ ғ ым мү лдем жоқ. Ал енді сондай жолғ а тү скендерге дұ рыс тә рбие беру ү шін қ аншалық ты кү ш-жігер жұ мсадық? Рухани дү ниелерін қ ажетті қ ұ ндылық тармен сусындату арқ ылы оларды радикалданудан сақ тай алдық па? Оларды террордан аулақ қ ылатындай жауапкершілік сезімімен тә рбиелей алдық па? Кез келген жан ө з дінін жетік білсе, ақ ырет кү ні есеп беру сезімімен ә рекет етер болса, террорлық ә рекетке беттеуі мү мкін емес.