1.2 Эксперименттік әдіс

Эксперимент. Бақ ылауғ а зерттеушінің бала психикасындағ ы ө зін қ ызық тыратын белгілерді табуына ә сер ететін неғ ұ рлым белсенді ә діс кө мекке келеді. Ол — психологиялық эксперимент. Эксперимент кезінде зерттеуші баланың іс-ә рекеті ө тетін жағ дайды ә дейі жасайды жә не тү рін ө згертеді, олардың алдына белгілі міндет қ ояды. Осы міндеттің қ алай шешілуіне қ арай -сыналушының психологиялық ерекшеліктері қ аралады. Мә селен, бір зерттеу кезінде мектепке дейінгі балалық шақ та ойлау мү мкіндігі кимылдардың, бейнелердің, сө здердің кө мегімен қ алай дамитынын бақ ылағ ан. Мектепке дейінгі тү рлі жастағ ы топтардың балаларына «тетікті» міндеттер сериясы ұ сынылғ ан. Оның мә нісі бала «тетіктің » алыс жатқ ан иініне бекітілген суретті алуы ү шін «тетіктің » ө зіне жақ ын жағ ын қ алайша бұ ру керектігін білуі керек. Міндеттер ү ш тү рде берілген. Бірінде нақ тылы тетіктер баланың алдында, столғ а бекітілген. Демек, бала оны ө з қ олымен ұ стап, қ ажет деген жағ ына карай бұ ра алады. Екінші жағ дайда, осының бә рі сурет арқ ылы кө рсетілген. Ал ү шінші жағ дайда балағ а бұ л туралы ауызша айтылып тү сіндірілген. Сонда мыналар анық талғ ан: ү ш жасар балалар міндетті нақ ты жағ дайда ғ ана шешкен, сурет бойынша кейінірек, ал, ауызша айту бойынша шеше алатын мү мкіндік одан да кейін болғ ан. Мұ ндағ ы балаларғ а берілген эксперимент тапсырма тетікті қ олданып затты алу, соның ө зінде тапсырманың тү рі ө згертіліп тұ рады (нақ ты тетік, суреттегі жә не ауызша айтып тү сіндіру). Нә тиже ә рбір жас айырмашылығ ына байланысты бө лікген топтардын дұ рыс жауаптарының санына қ арай шығ арылады.

Психологиялық зерттеулерде негізінен екі тү рлі эксперимент қ олданылады. Олар зертханалық (лабораториялық ) жә не табиғ и деп аталады.

Зертханалық эксперимент арнайы ұ йымдастырылып, қ ұ ралдар мен аспаптарды қ олдану арқ ылы жү ргізіледі. Зертханалық эксперимент адамның психикалық ерекшеліктерінің физиологиялық тетігін зерттеуде ерекше. Бұ л ә діс жекелеген таным ү рдістері мен психикалық қ алыпты тиімді зерттеу ү шін қ олданылады, ең алдымен, тү йсіктер, қ абылдау, ес, зейін зерттеледі. Мә селен, қ абылдаудың жылдамдығ ы, зейіннің кө лемі, ес ассоциациясының ерекшелігі қ арапайым немесе электрондық тахистас кө п сияқ ты қ ұ ралдар кө мегі пайдаланылады.

Ғ ылыми білімнің саралануы мен дамуында тә жірибелік ә діс жетекші рө л алатындығ ы дә лелденді. ХІХ ғ асырдың екінші жартысында психология ө з алдына жеке ғ ылым ретінде философиядан бө лініп шығ уы оның эксперименттік ғ ылым болуынан туындағ ан ү рдіс еді. Лабороториялық эксперименттің нә тижелілігі мына тө мендегі жағ дайлардан пайда болады.

· Байқ алатын объект жө нінде экспериментатордың кү н ілгері болжамы (гипотеза) болуы тиіс.

· Тә жірибені кү н ілгері белгіленген жоспар бойынша арнаулы методикағ а (ә дістеме) сай, сондай-ақ тә жірибені ө ткізу ү шін жағ дайын (тиісті қ ұ жаттар) дайындау.

· Зерттеуші зерттейтін қ ұ былысты ө зі табады жә не оғ ан белсенді ә рекет жасайды.

· Эксперимент жү ргізуші кейде зерттеліп жатқ ан қ ұ былыстарды коррекциялау;

· Эксперименттің нә тижесін қ айтадан қ арастыруғ а мү мкіндік туғ ызу.

· Эксперимент нә тижелері сандық жә не сапалық ө ң деуге, математикалық есептеулерге ерекше мә н беру т. б. Табиғ и эксперименттің зертханалық эксперименттен ө згешелігі адамның кү нделікті іс-ә рекетінің мазмұ ны сақ талады, зерттелетін қ ұ былысты міндетті тү рде іске асыруғ а жағ дайлар жасалады. Сонымен қ атар табиғ и экспериментте байқ ау ә дісінің жә не эксперименттің жағ ымды сапалары араласып келеді: біріншінің табиғ илығ ы, екіншісінің белсенділігі. Байқ ау мен эксперименттің аралық тү рі болып есептелетін эксперимент табиғ и эксперимент ә дісі болып табылады.

Табиғ и эксперименттің негізін салғ ан орыс ғ алымы – А. Ф. Лазурский. Оның негізгі мақ саты – зерттеудің эксперименттік сипатын болмыстық жағ дайлармен ұ штастыру.

Ә ртү рлі жас кезең дерінде шә кірттердің танымдық мү мкіншіліктерін зерттеуде, жеке тұ лғ аны қ алыптастырудың нақ ты жолдарын анық тауда рө лі ерекше. Адам психологиясына ә сер ету, ө згерту қ ұ ралы ретінде эксперимент пайдаланылады. Оның осындай тү рі қ алыптастырушы эксперимент деп аталады. Ө зіндік ерекшелігі мынада: ол бір мезгілде зерттеу тә сілі, сонымен қ атар зерттеу қ ұ былыстарын қ алыптастыру ә дісі қ ызметін атқ арады. Қ алыптастырушы эксперимент ү шін зерттелетін психикалық ү рдістерге зерттеуші белсенді араласады. Қ алыптастырушы эксперименттің негізін салушылардың бірі В. В. Давыдов, эксперименттің бұ л тү рін генетикалық -моделдеуші эксперимент деп атады. Ол балалардың психикалық дамуын зерттеуді, тә рбие жә не оқ ытудың бірлікте болуын қ амтамасыз етеді. Демек, қ алыптастырушы эксперимент шә кірттерді тә рбиелеу мен оқ ытуды дамытушы ә діс болып табылады.

⇐ Предыдущая 12