ҚР ПРЕЗИДЕНТІ Н. Ә. НАЗАРБАЕВТЫҢ

Қ Р ПРЕЗИДЕНТІ Н. Ә. НАЗАРБАЕВТЫҢ

ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ТҰ ЖЫРЫМДАМАСЫ

Қ РПрезиденті Н. Ә. Назарбаевтың еуразиялық жобасы.

Президенттің 1997 жылғ ыЖолдауындағ ыЕуразияшылдық идеясы

1. Қ РПрезиденті Н. Ә. Назарбаевтың еуразиялық жобасы. Еуразиялық жоба -1990-шы жылдардың біріншіжартысындағ ымемлекетбасшысының тұ жырымдамалық ілімі, егемендіҚ азақ станның ұ лттық -мемлекеттікстратегиясының маң ыздыбө лігі. Президент «халық аралық бірлестіктертә жірибесінұ зақ зерттеп, ТМД елдеріндегіжағ дайды жете талдап» «ық палдасуү дерісінжылдамдатукерек» дегенқ орытындыжасады. Алғ ашретЕуразиялық бастамаелбасының 1994 жылы 22 наурыздаҰ лыбританияғ аресмитү рдебарғ ансапарыкезіндетезистіктү рдеайтылды. Президент Н. Ә. Назарбаев «Chatһ amHouse» аталатынКоролеваның халық аралық қ атынастаринститутындасө зсө йлепбұ рынғ ыкең естіккең істіктің дамуындаекі баста бой кө рсетіпотырғ анынкө рсетті: біржағ ынан – ұ лттық мемлекеттіліктіқ алыптастыру, екіншіжағ ынан – ық палдасудың қ ажеттілігі. Мемлекетмү ддесін, аймақ тың тұ рақ тылығ ынжә неқ ауіпсіздігінқ амтамасызетубастымақ сатболды. Лондондабіріншіретмемлекетаралық бірлестік – «Еуро-Азиаттық одақ тың » атыұ сынылды.

1994 жылы наурызда Н. Ә. Назарбаевтың еуропалық аудиторияғ а ө з елінің ө ркениеттік жә не геосаяси ерекшелігін тү сіндіргенінің ерекше мә ні болды: «Қ азақ стан – еуропалық жә не азиаттық тамырлар қ абысқ ан Азиядағ ы бірегей мемлекет. Ә р тү рлі халық тардың ө кілдері ә р алуан бірлікті қ ұ райды. Ә р тү рлі мә дениеттер мен дә стү рлердің ү йлесімділігі бізге еуропалық жә не азиаттық мә дениеттердің, Шығ ыс пен Батыстың ең ү здік жетістіктерін сің іруге мү мкіншілік береді. Қ азақ станның орныерекше – ел, «еуро-азиаттық қ ұ рылық тың жү регінде» орналасқ ан, тағ дыреркіменРесей мен Қ ытайдың арасында «аралық орынды» алады. «Біздің республикамыздың феноменісонда, бізбіруақ ыттаеуропалық тажә неазиаттық тааймақ тық халық аралық ұ йымдардың мү шесіміз, бізө зіміздің геосаясижағ дайымыздың мә нінтү сінемізжә неоғ анқ осақ ауіпсіздіктінығ айтубойыншаорталық болуғ а да дайынбыз». Бұ лтезистердеҚ азақ станның еуразиялық жағ дайының ерекшелігінтү сінудің болашағ ы мен жетістігімазмұ ндалдыжә неқ азіргіқ азақ стандық еуразиялық тың ү шдең гейікө рсетілген: біріншіден, ұ лттық -мемлекеттікдең гей, мұ ндаҚ азақ станазиаттық та, еуропалық та ел ретіндетү сініледі; екіншіден, аймақ тық дең гей, мұ ндаө заратиімдіеуразиялық бірігугекө ң ілбө лінеді; ү шіншіден, ғ аламдық дең гей, мұ ндаҚ азақ станБатыс пен Шығ ыстың қ атынасында «ортадағ ы» жағ дайдыалатын ел ретіндеқ арастырылады. Н. Ә. Назарбаев Лондондағ ысө йлегенсө зінде 1994 жылыЕуразиялық жобағ акө зқ арастың қ алайқ алыптасқ анынкө рсетеді. 22 наурыздаҰ лыбританиядағ ысө йлегенсө зіжобаныМә скеудеашық ұ сынуғ анегізгідайындық болды.

Бір аптадан кейін, 1994 жылдың 29 наурызында, Ресей Федерациясына ресми сапары шең берінде Н. Ә. Назарбаев М. В. Ломоносов атындағ ы ММУ-де сө з сө йлеп, онда Қ азақ стан басшысы жаң а аймақ тық бірлестік – «Еуразиялық Одақ » қ ұ ру жө ніндегі идеяны дамытты. Аймақ тық бағ ыттарды талдау негізінде бірігудің қ ажеттілігі жө нінде қ орытынды жасады. Ө йткені тіпті «кө п ғ асырлық мемлекеттілігі бар Еуропа елдері бірігуге келе жатыр», себебі «ә лемдік нарық тың қ атаң қ арама-қ арсылығ ын» тү сінуде Президенттің реализмі «Еуразия Одағ ын» қ ұ ру «Қ азақ стан мен Ресей» ядросынан басталуы мү мкін екендігін тү сіндірумен айқ ындалды. Н. Ә. Назарбаевтың бастамасы ғ ылыми ортаның ү лкен қ ызығ ушылығ ын тудырды. 1994 жылы 22 жә не 29 наурызда Мә скеу жә не Лондон қ алаларындағ ы сө йлеген сө зінің тарихи мә ні аймақ тық ү дерістердің болашағ ын, ә сіресе Қ азақ стан мен Ресейдің қ ұ рлық тағ ы «аралық жағ дайын» тү сіндірумен де маң ызды. Ә лемелдеріеуразиялық жобаныталқ ылаудаҚ азақ стандыпосткең естік республика ретіндеемес, қ азіргіхалық аралық дамудаө зіндікжекеорны бар мемлекетретіндеқ арастырады. Қ азіргіә лемдегіҚ азақ станның Еуразиялық мемлекетретіндеұ станғ анбағ ыты Президент Н. Ә. Назарбаевтың 1994 жылыжасалғ аннегізгітұ жырымдарының дұ рысекендігіндә лелдеді.

Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасы ТМД аймағ ы ү шін –жаң ашыл жоба болып табылады. Еуразиялық бастама сол жылдардағ ы қ иындық тардың алдын алуғ а бағ ытталып, стратегиялық негізге ие болды. Елбасының «Мемлекеттердің Еуразия одағ ын қ ұ ру жө ніндегі» жобасы 1994 жылы 3 маусымда ТМД-ғ а қ атысушы мемлекет басшыларына жіберіліп, оның нә тижесі 6 маусымда қ азақ стандық, ал 8 маусымда ресейлік баспасө зде жарияланды. Жобаның тұ жырымдамалық кіріспесі маң ызды мә нге ие, онда (наурыз айындағ ы сө йлеген сө зінде де) кө рсетілгеніндей, ТМД елдерінің дамуы екі ү деріспен анық талады: бір жағ ынан, «ұ лттық мемлекеттіліктің одан ә рі қ алыптасуымен», сондай-ақ, екінші жағ ынан – «ық палдасумен». ТМД елдерінің басты мә селесі – қ абылданғ ан шешімдердің орындалмауында деп Н. Ә. Назарбаев атап кө рсетті. Осыдан келіп, «барлық қ атысушы мемлекеттер тарапынан бірлесіп қ абылданғ ан міндеттемелердің сақ талуына кепілдік беретін, ық палдастық тың жаң а дең гейіне кө шу» қ ажеттілігі туралы қ орытынды жасалады.

Қ азақ стан Президенті «жаң а ық палдастық бірлестікке» тө мендегідей анық тама береді: «ЕАО – ә рбір қ атысушы елдердің ұ лттық -мемлекеттік мү ддесін іске асыруғ а бағ ытталғ ан жә не тұ тас бірігу ә леуетіне ие, тең қ ұ қ ылы тә уелсіз мемлекеттердің одағ ы. ЕАО егемен мемлекеттердің ық палдасу нысаны болып табылады». Бұ л тұ жырым егемендік туралы принципті мә селеде ешбір кү дікке орын қ алдырмайды. Н. Ә. Назарбаевтың жобасы мемлекеттердің егеменділігін сақ тай отырып ық палдасу тұ рғ ысындағ ы бастама. «Еуразиялық одақ » жобасының негізіне алынғ ан саяси қ ағ идалар да осымен байланысты: тең дік, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, егемендігін сыйлау, территориялық біртұ тастық пен мемлекеттік шекаралардың бұ зылмауы. Осы ө зекті қ ағ идалардың ә р қ айсысы қ атысушы мемлекеттердің ө з егемендігін сақ тауына бағ ытталғ ан. Атап айтқ анда, «Еуразиялық одақ та» жалпы немесе қ ос азаматтық қ арастырылмағ ан – ә р адам нақ ты ұ лттық -мемлекеттік азаматтығ ына ие болуы тиіс. Егеменді мемлекеттердің «Еуразия одағ ына» кіруі ерікті тү рде жү зеге асады, дегенмен жобада принципті бір пункт бар, ол жаң а қ ауымдастық тың іс ә рекет қ абілеттілігіне мү мкіндік туғ ызатын – «ЕАО-ғ а мү шелікке қ ауымдасқ ан тү рде кіруге жол бермеу». Жобаның негізгі ережелерінің ішінде, қ абылданғ ан шешімдердің орындалуының ө зара «міндеттілігі» туралы мә селенің ерекше мә ні бар (Н. Ә. Назарбаев бұ л жайында кезекті пікірталастар барысында ү немі ескертіп отырды). «Еуразиялық одақ » қ ағ аз жү зінде қ алмау ү шін, жобада ұ лттық ұ йымдардан тыс қ ұ рылымдар айқ ындалғ ан (мемлекетаралық ұ йымдарда қ абылданғ андай): Елбасылар жә не ү кімет басшылары Кең есі, ЕАО Парламенті, сыртқ ы істер министрлерінің Кең есі, мемлекетаралық атқ ару комитеті. Сонымен қ атар «Еуразиялық одақ та» «біртұ тас экономикалық кең істік» қ алыптастыру ойластырылғ анымен, біртұ тас саяси кең істік қ арастырылмағ ан. Бұ л ө те қ исынды, ө йткені қ атысушы мемлекеттер экономикаларын кіріктіре отырып, саяси егемендігін сақ тап қ алады. Н. Ә. Назарбаевтың стратегиялық ұ сыныстарына сай, еуразиялық аймақ тық бірлесу – Қ азақ стан ү шін де, сондай-ақ ТМД-ның басқ а елдері ү шін де, «ішкі ә леуетті» дамытудың тиімді қ ұ ралы. Мұ ндай нә тижелі даму (дағ дарыстан шығ у жә не экономикалық ө су) «жаң а нарық тық негізде елдердің экономикалық кірігуі жағ дайында» ғ ана мү мкін. Жобаның басым бағ ыты – прагматикалық (ө зара тиімді) экономикалық бірлесу. Бірақ, осы жағ дай сай келетін «қ ұ ралдарды», яғ ни «барабар саяси институттарды қ ұ ру қ ажеттілігіне мә жбү рлейді». Экономика саласында, Еуропалық Одақ тың тә жірибесін талдай келе, Н. Ә. Назарбаев бірқ атар «ұ лттық қ ұ рылымдардан тыс ү йлестіруші қ ұ рылымдарды» қ ұ руды қ ажет деп санайды: экономика, шикізат ресурстары бойынша комиссия, экономикалық жә не техникалық ынтымақ тастық істері бойынша қ ор, инвестициялық банк т. б. сол сияқ тылар. Қ азақ стан Президенті, 1990-шы жылдары шешілуге тиісті, бірқ атар ө ткір мә селелерді кө рсетті. Атап айтқ анда, - «біртұ тас экспорттық саясатты» жасау, жә не оны «барлық қ атысушы мемлекеттердің мү ддесіне сай» жү ргізу. Сондай-ақ, ТМД елдерінің ұ лттық заң намаларын жетілдіру мен жақ ындастыру жө нінде прагматикалық (ө зара тиімді) мақ саттар қ ойылды, ө йткені «олардың арасындағ ы айырмашылық тар, экономикалық бірлесу ү дерістерінде айтарлық тай кедергі келтірді». Жалпы алғ анда, ТМД аумағ ында «жаң а экономикалық тә ртіп» орнық тыру, «экономикалық саясатты келісіп жү ргізу» жә не «экономикалық реформаларды жү ргізудің бірлескен бағ дарламасын» қ абылдау қ ажеттілігі атап кө рсетілді. Сонымен қ атар, Еуразиялық жоба экономика саласымен ғ ана шектелмейді, онда, кү ш біріктіруді қ ажет ететін: ғ ылым, мә дениет, білім, қ орғ аныс, қ ауіпсіздік, экология мә селелері ө з орнын тапты.

Н. Ә. Назарбаев 1994 жылғ ы жобада Еуропалық мү ддеге жергілікті, аймақ тық мү дде тұ рғ ысынан ғ ана қ арап қ оймайды. Қ азақ стан Елбасы нағ ыз болашақ ты болжаушы саясаткер ретінде, экономикалық бірлесудің ғ аламдық дә режедегі мә селелерін де кө ре білген. Осы орайда «тарих қ исыны мынадай, яғ ни ә лемдік қ ауымдастық қ а бірігу тек жұ мыла кіріскенде ғ ана мү мкін болмақ ». ТМД елдері ү шін «алыс шет елдердегі қ андайда бір аймақ тық экономикалық бірлестіктерге қ айта бағ ыт алу ә рекетінің жү зеге аспайтындығ ы айқ ын болды». Бірақ аймақ тық бірлесу – бұ л бү кіл ә лем елдерінен тасалану амалы емес, керісінше, жобаның эпилогінде кө рсетілгендей «XXI ғ асыр қ ойнауына ө ркениеттік жолмен ену» (мү мкіндігі. Президент Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық ық палдасу жобасы, Қ азақ стан Республикасының жә не басқ а да ә лем елдерінің ішінен Еуразия Одағ ына қ атысам деушілердің, шынайы мемлекеттік егемендігінің кү шейуіне бағ ытталғ ан. Егеменді мемлекет жә не аймақ тық ық палдастық жаң а Қ азақ станның дамуын қ амтамасыз ететін екі қ ажетті қ озғ аушы кү ш ретінде елестейді.

Қ азақ стан Президентінің Еуразиялық даму тұ жырымдамасы Еуразиялық жоба жарияланғ ан соң ү немі дамытыла берді. Еуразиялық бастама ә леуетін тә жірибеде жү зеге асыру да қ атар жү ргізілді. Жоба аймақ тық мә селелерді парасаттылық пен ұ ғ ынудың қ уатты кө зіне айналды.

Жобаны белсенді тү рде талқ ылау 1994 жылы ө тті. Жобаны жариялағ ан соң ү ш кү ннен кейін, яғ ни маусымның 11 кү ні, Н. Ә. Назарбаев «Независимая газета» да кең кө лемді сұ хбат берді. Мә скеу қ аласында 14 маусым кү ні РФ Сыртқ ы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясында ө ткен «Еуразиялық ық палдастық тың болашағ ы» атты дө ң гелек ү стелде Қ азақ стан Республикасының Президенті Аппаратының Ақ параттық – сараптау орталығ ының бастығ ы М. М. Тә жин баяндама жасады. Ал, шілденің 5 кү ні РФ Мемлекеттік Думасында ө ткен тың дауда, жобаның мә ні туралы Ресей Федерациясындағ ы Қ азақ стан Республикасының Тө тенше жә не Ө кілетті елшісі Т. А. Мансұ ров баяндап берді. Сондай-ақ, Мә скеу қ аласында шілденің 18 кү ні Президент Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасы туралы ТМД-ғ а қ атысушы мемлекеттердің сыртқ ы істер министрлерінің Кең есі мә жілісінде Қ азақ стан Республикасының сыртқ ы істер министрі Қ. Б. Саудабаев арнаулы хабарлама жасады. Осылайша ТМД елдерінің зияткерлік ө міріне жобаның енуі басталды. Еуразиялық жобаның тү сіндірілуі мен одан ә рі дамуында, ә сіресе ү лкен роль атқ арғ ан Қ азақ стан Президентінің, яғ ни автордың баяндамалары, мақ алалары, сұ хбаттары болды. Ол ө ткен 15 жыл (1994 жылдан бастап) бойына халық аралық кездесулерде, сондай-ақ ә р тү рлі ғ ылыми конференцияларда, баспасө з бетінде Еуразиялық ық палдастық тақ ырыбы бойынша сө з сө йледі.

Н. Ә. Назарбаев 1994 жылдың қ ыркү йек айының 20 кү ні Алматы қ аласында ө ткен «Еуразиялық кең істік: ық палдастық мү мкіндіктері жә не олардың жү зеге асуы» деген халық аралық ғ ылыми-практикалық конференцияда баяндама жасап, Еуразиялық жобада «ұ лттық мемлекеттік қ ұ ндылық тар мен жаң а негізде ық палдасу қ ажеттілігі ү йлесімінің, ә сіресе экономика саласында, ө ркениеттік формуласы табылғ анын» атап кө рсетті. Мә скеу қ аласында Ә леуметтік ғ ылымдар Академиясында 1994 жылы қ азан айының 22 кү ні жасағ ан «Еуразиялық одақ: идеялары, проблемалары, болашағ ы» атты баяндамасында Қ азақ стан Президенті былай деді: «Еуразиялық жобада «нарық тық қ атынастарғ а негізделген жаң а ық палдастық, жаң а одақ туралы ә ң гіме ө рбиді». Еуразиялық жоба бұ рынғ ы бірлестіктерді қ айталау емес, тү бегейлі жаң а ық палдастық болып табылады. Сө йтіп, принципті мә селенің астын сызып кө рсетті. Талқ ылаудың алғ ашқ ы қ орытындыларын жинақ тай келе, 1994 жылы желтоқ санның 28 кү ні «Известия» газетінде Қ азақ стан Президенті «Менің мақ сатым ық палдасу барысының тұ жырымдамасын жалпы жинақ тау еді, яғ ни болашақ тағ ы ық палдастық тың жалпы пішінін кө рсету» деп анық тады.. Автордың кө зқ арасы бойынша 1994 жылғ ы жоба – бұ л «ү лгі жоба».

Сонымен 1994 жыл – Қ азақ стан Президентінің рухани зияткерлік шабуылғ а шық қ ан жылы болды. Н. Ә. Назарбаевтың жобасы ТМД елдерінің қ оғ амдық -саяси ортасын дү рліктірді, жалпығ а бірдей ілтипатқ а ие болды, ө ткір пікірталастардың тақ ырыбына айналды. Қ азақ стан Президенті жан-жақ ты: ұ зақ ты болжай алатын саяси қ айраткер, терең ойшыл жә не пікірталастың кә міл шебері ретінде ө зін кө рсете білді. Сондық тан да, 1995 жылдың басында, баспасө з толық негізде, Н. Ә. Назарбаевты «еуразиялық тың идеологы» жә не жаң а заман еуразисі, яғ ни ө ткенге емес, болашақ қ а – XXI ғ асырғ а назар аударушы деп атады. Н. Ә. Назарбаев 1995 жылы еуразиялық ты рухани зияткерлік тұ рғ ысынан тиянақ тауғ а ү лкен мә н берді. «Россия» газетіне (1995 жылдың қ азаны) берген тұ жырымдамалық сұ хбатында Президент айтады: Еуразияда бірқ атар елдер бар – «Солтү стікте Ресейден бастап, оң тү стікте Ү ндістанғ а дейін», ә зірге олар «Шығ ысқ а да, Батысқ а да жатпайды» дей келе, бұ л кең істікті «аң дысын аң ду белбеуі» деп атады. Еуропаның, ә сіресе Азияның болашағ ы едә уір дә режеде осы геосаяси белбеу елдерінің ө з бағ ытын қ алай анық тауына тә уелді болмақ. Оларғ а Ресеймен бірлесе отырып, «қ ауіпсіздіктің жаң а жү йесін» қ ұ руғ а болар еді. Кө рініп тұ рғ андай, Н. Ә. Назарбаевтың пікірінше, тек Еуразиялық жоба ғ ана осы аймақ ты геосаяси «аң дысын аң ду» саясаты жағ дайынан алып шығ атын сындарлы кү шке ие.

Ық палдастық проблемаларын жинақ тап, қ орытуда Н. Ә. Назарбаевтың 1996 жылдың қ аң тарында жазылып біткен «Ғ асырлар тоғ ысында» атты кітабының маң ызы зор. Онда ТМД елдерінің қ арым-қ атынастары неғ ұ рлым шиеленісті «ық палдастық жә не ыдыраушылық » ү рдістерімен айқ ындалғ ан. Бірақ, «ық палдастық тағ ы жаң а импульстың ө зектілігі мен мү мкіндігін бұ л жоқ қ а шығ ара ма? » – деп Қ азақ стан Президенті сұ рақ қ ояды да, ө зі жауап береді: «Сенімдімін, олай емес». Бірақ та жаң а болмыс, ө згерген ахуал жобағ а тү зету енгізуді, «ық палдастық тың жаң а стратегиясын» қ ұ руды талап етеді.

Ық палдастық тың жаң а стратегиясы бірқ атар ережелерге негізделінуі тиіс: 1) «бірың ғ айланғ ан», «стандартталғ ан» ық палдастық тың орнына жағ рафиялық жағ ынан неғ ұ рлым жергілікті жә не неғ ұ рлым іс-ә рекетке (практикағ а) ерекше мә н берілген жолмен жү ру, яғ ни бұ л егеменді мемлекеттердің экономикалық қ ұ ндылық тарын ескеруге мү мкіндік береді; 2) посткең естік кең істіктегі ық палдастық ты бұ рынғ ы қ алпына келтіру мү мкін емес, КСР- ны қ алпына келтіруге шақ ыру егеменді мемлекеттерді онан сайын бір-бірінен алшақ тата тү седі; 3) «ық палдастық туралы бос ұ рандатудың қ ажеті жоқ », мақ саттар айқ ын болуы тиіс, яғ ни, тауарлардың, капиталдың, жұ мыс кү шінің еркін қ озғ алыстағ ы «біртұ тас нарығ ы»; 4) ТМД мемлекеттерінің ық палдастығ ын сыртқ ы саясаттағ ы басымдылық ретінде тану.

Сонымен, 1990 жылдардың орта шенінде толық қ анды Еуразиялық одақ қ ұ рудың мү мкін еместігі, ақ иқ ат жағ дайғ а айналды. Бұ л, негізгі еуразиялық тұ жырымдамағ а тү зету енгізді: 1996 жылы Қ азақ стан Президенті «аймақ тық жә не салалық бірлестіктерді», жергілікті «ық палдастық нысандарын» қ ұ ру қ ажеттігін атап кө рсетті. Бұ л жолдың дұ рыс қ ана емес, сондай-ақ кө п жағ дайда ық палдастық процесін алғ а жылжытудың бірден-бір ә дісі екенін уақ ыт дә лелдеді.

«Қ азақ стан барлық ТМД мемлекеттерінің еуразиялық қ а «пісіп-жетілуін»кү тпейді», «еуропалық » вектор мен «орталық -азиялық » – негізгі екі бағ ытта кө птеген байланыстар орнатады» - деп атап кө рсетті Н. Ә. Назарбаев. Нақ осы бағ ыттарда, «екі жылдамдық пен», Н. Ә. Назарбаев кө рсеткендей, 1990 жылдың орта шенінде ТМД елдерінде ық палдастық «ядросының » қ алыптасу ү дерісі жү рді. Сол кезде, 1996 жылдың басында, ық палдастық қ а ұ мтылыстың жаң а толқ ынында, Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев Ресей Президенті Б. Н. Ельцинмен жү ргізген келіссө з барысында, тұ ң ғ ыш рет аймақ тық ық палдастық тың ортақ валютасы ретінде – «алтынды» ұ сынды, ө йткені бұ л ұ ғ ым «славяндарда да, тү ркіліктерде де қ олданылыста болғ ан». Еуразиялық жобаның дамуындағ ы жаң а тұ жырымдамалық қ адам, аймақ тық ық палдастық тың «ық палдастық ядролары», «векторлары» жә не «жылдамдық тары» туралы идея болды. 1996 жылы Н. Ә. Назарбаев Еуразиялық жобаның барлық тұ жырымдамалық (жә не іс-ә рекеттік) диверсификациясын 1990 жылдардың шынайылық тарына сә йкестендіре отырып жү зеге асырады. Мұ ндай диверсификация Еуразиялық ық палдастық тың Кедендік одақ кө леміндегі ық палдастық қ а қ айшы келмейтіндігіне салмақ ты дә лел болды. Бұ л екі мемлекетаралық бірлестіктер неғ ұ рлым кең кө лемдегі ық палдастық тың аймақ тық компонентері, яғ ни болашақ Еуразиялық одақ қ ұ рылымының «бейне-ү лгісі» болды. Қ азақ стан Президентінің 1996 жылы жасағ ан жалпы қ орытындысы: «Ық палдасушылық, тең дікке, еркіндікке жә не прагматикалық қ ұ ндылық қ а негізделсе, – бұ л Еуразияның лайық ты болашағ ы, ол тек осы жағ дайда ғ ана ә лемдік экономика мен XXI ғ асыр саясатының жаһ андық факторына айналмақ ».

Президенттің 1997 жылғ ы Жолдауындағ ы Еуразиялық идеялар. Н. Ә. Назарбаевтың жаң а тұ жырымдамалық кө зқ арастары бірте-бірте іс-жү зіне асырыла бастады. Соның мысалы, 1996 жылдың наурыз айының 29 кү ні жасалғ ан Экономикалық жә не гуманитарлық салалардағ ы ық палдастық ты терең дету туралы шарты бола алады. Бірақ, ық палдастық ү дерісі тура жолда, бір мә нділікте болмады жә не бұ л болашақ та ық палдастық іс-ә рекетін дамыту мен қ оса, еуразиялық ғ ылымды да дамыту қ ажеттілігінің куә сі іспетті еді. 1996 жылдың мамырында Қ азақ стан Президенті Еуразия университетін қ ұ ру туралы шешім қ абылдады. Бұ л аяқ астынан қ абылданғ ан шешім емес, яғ ни 1994 жылдың қ ыркү йек айының 20 кү ні «Еуразиялық кең істік: ық палдастық тың ә леуеті, жә не оны іске асыру» атты халық аралық конференцияда Н. Ә. Назарбаев Еуразия университетінің идеясын ұ сынды. Ол тек қ ана білім беру емес, «ә діснамалық » мақ саттарды да шешуі тиіс болатын.

Қ азақ стан Президенті жаң а ү лгідегі университетті Астана (ол кезде ә лі Ақ мола) қ аласында қ ұ руды дұ рыс деп тапты. Ол кезде қ ала ә лі астаналық мә ртебеге ие болмаса да, болашақ астананың тә уелсіз Қ азақ станның болашақ аймақ тық стратегиясында алар орны зор екенін байқ атқ андай еді. Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразия университетінің қ ұ рылуы туралы Жарлық қ а 1996 жылы мамырдың 23 кү ні қ ол қ ойылды. Бұ л бірегей шешім олқ ылық тың орнын толтырды (ТМД елдерінің ғ ылыми қ ауымдастығ ында кө пшілік ү шін тосын жағ дай еді) жә не Қ азақ станғ а келген шет елдік оқ ымыстыларғ а ү лкен ә сер етті. Шындап келгенде Еуразия университеті Астананың рухани зияткерлік қ ара шаң ырағ ына, ғ ылым мен білімнің ордасына айналды.

Еуразиялық ұ лттық университеттің қ ұ рылуы кө п салалы мә нге ие. Біріншіден, жаң а астанада аса ірі университет қ ұ рылды, мұ ның ө зі ө су ү стіндегі мемлекет ү шін тө тенше маң ызы бар. Екіншіден, жаң а университет тұ жырымдамалық атауғ а ие болды. «Еуразиялық » - XX ғ асырдағ ы аса кө рнекті еуразия тарихшысы Лев Николаевич Гумилевтің есімі берілді. Ғ алымның 90 – жылдығ ына орай, 2002 жылы ЕҰ У – де Л. Н. Гумилевтің мұ ражай кабинеті ашылды, оғ ан ә йелі Наталья Викторовна Гумилева Лев Николаевичтің Мә скеудегі тү пнұ сқ а жұ мыс кабинетін тү гелдей ә кеп берді. Атап айту керек, мұ ндай университетті қ ұ ру абсолюттік жаң ашылдық болды жә не ТМД кең істігінде тең десі жоқ. Ү шіншіден, Қ азақ стан университеттік дә режеде қ азіргі заманғ ы еуразияшылдық тың ғ ылыми талдамасына негіз қ аланды (2002–2007 жылдары ЕҰ У–нің қ абырғ асында алты рет халық аралық «Еуразиялық ғ ылыми форумдар» ө ткізілді, оларды ә ртү рлі елдердің ғ алымдары қ азіргі заманғ ы еуразияшылдық тың ө зекті мә селелерін талқ ылады). Тө ртіншіден, ЕҰ У – нің қ ұ рылуы еуразиялық идеяны білім беру саласына енгізудің, қ олданудың іс – жү зіндегі қ адамы болды. Бесіншіден, тек ЕҰ У-нің негізінде М. В. Ломоносов атындағ ы ММУ-нің Қ азақ стандық бө лімшесі табысты жұ мыс атқ аруда. Бұ л Қ азақ стан Президентінің ынтасымен қ ұ рылып, еуразияшылдық тың іс-жү зіндегі бір кө рінісі болып табылады.

Айталық, Астана қ аласында 1996 жылы рухани зияткерлік қ азақ стандық еуразияшылдық тың кө рнекті жә не тиімді нышаны пайда болды. Президент Н. Ә. Назарбаев еуразиялық идеяғ а ү міткерлерді бұ л тұ ста да басып озды (оң пайымдау мағ ынасында). Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразиялық ұ лттық университеттің қ ұ рылғ аннан бері, оның қ абырғ асында ондағ ан мемлекет басшылары, кө птеген белгілі шет елдік саяси, қ оғ амдық қ айраткерлер мен оқ ымысты-ғ алымдар студенттердің алдында сө з сө йледі. Солардың ә рқ айсысы, университет табалдырығ ын аттағ анда да, оның мінберіне кө терілгенде де, сө з жоқ, Қ азақ станның Еуразиядағ ы, ғ аламшардағ ы алатын орны туралы ойланбай-толғ анбай қ алмайды.

Президент Н. Ә. Назарбаевтың Еуразия идеясының ерекшелігі Елбасының кө регендігінде – ол жаң а еуразиялық ық палдасушылық қ а жете зерттелген теория қ ажеттілігін де кө ре білді. Сондық тан да, 1996 жылы, Еуразия университетін қ ұ рар алдында, Қ азақ стан Президенті қ азіргі заманғ а сай «ық палдастық тың біртұ тас ү лгісін» қ ұ ру ү шін халық аралық «Ық палдастық – 2000» жобасын іске асыруда ТМД елдерінің оқ ымысты-ғ алымдарына ұ сынды. Таң қ аларлығ ы, Н. Ә. Назарбаев 2000 жылы дә л есептеп шығ арғ ан, нақ осы жылы іс жү зінде ық палдастық ү дерісінде айтарлық тай ілгері басушылық байқ алды.

ТМД елдеріндегі ахуал 1996-1997 жылдары қ арама-қ айшылық тарғ а толы болды. Соғ ан қ арамастан, нақ 1997 жыл Қ азақ станның ұ лттық - мемлекеттік болашағ ын, ө зіндік стратегиясын ұ ғ ынуда табысты жыл болды, сондық тан да – еуразиялық тұ жырымдаманы зерттеп білуде жаң а қ адам жасалынды.

Президент Н. Ә. Назарбаевтың «Қ азақ стан-2030» Жолдауында кө рсетілгеніндей: еліміздің мү мкіндіктерін пайдалануымыз қ ажет, сондай мү мкіндіктердің бірі «біздің еуразия аймағ ындағ ы тоғ ыз жолдың торабында орналасқ ан жағ рафиялық жағ дайымыздан шығ ады», жә не бұ ны «ғ аламдану ү дерісі... шешуші факторлардың бірі ретінде алғ а шығ арды». Еуропа мен Азия елдерінің арасындағ ы сауда-саттық Жібек Жолы арқ ылы жү ргізілген болса, тағ ы бір басы ашық мә селе, «болашақ та да сауда, қ аржы ағ ымы жү йелері жә не Еуропа мен Азия арасындағ ы кө ші-қ он барғ ан сайын кү шейе тү спек. Тек осы себепке байланысты, - деп атап кө рсетті Қ азақ стан Президенті, – басқ а да кө птеген саяси тұ рақ тандырушы факторларды айтпағ анда, мен еуразия идеясын алғ а шығ ардым, оның стратегиялық болашағ ына сенімдімін».

Маң ызды мә селе, Н. Ә. Назарбаев еуразиялық тың мә н-мә тінін кең ейте тү сті – енді еуразияның келелі мә селелер жиынтығ ы ТМД елдерін қ амтып қ оймай, Еуропа мен Азияның ө зара ә рекеттестігін де қ амтыды. Қ азақ стан Президенті «Еуразия қ ұ рлығ ында тү гелдей тату кө ршілік, сенім арту қ атынастары» орнатылуы қ ажеттілігі туралы мә лімдеме жасады. Қ орытындысында, Қ азақ стан «ә лемдік оқ иғ алардың кө ш соң ында қ алып қ оймайды», керісінше, Қ азақ стан «Еуразияның белортасында тұ рып, тез дами келе ү ш аймақ тың – Қ ытай, Ресей жә не Мұ сылман ә лемдерінің арасындағ ы экономикалық жә не мә дени байланыстарғ а дә некершілік ролді атқ арады». Еуразиялық тың мә н-мағ ынасын тү сіндіруде аса маң ызды – приципті жә не жаң ашыл – қ адам, яғ ни, Қ азақ станның XXI ғ асырда жү ретін жолына сә йкестігі туралы 1997 жылғ ы Жолдауында айтылды. Н. Ә. Назарбаев атап кө рсеткендей ә р тү рлі жол бар: батысеуропалық, шығ ыс азиялық, ресейлік, жаң атү ркілік. Осы тұ ста Қ азақ стан Президенті терең қ орытынды жасайды: «Біз – еуразиялық елміз, ө зіміздің тарихымыз, ө зіміздің болашағ ымыз бар. Сондық тан да, біздің моделіміз басқ алардың ешқ айсысына ұ қ самайды. Ол ә ртү рлі ө ркениеттердің жетістіктерін бойына сің іреді». Бұ л тезистің тарихи маң ызы сонда, бірінші рет Мемлекет басшысы осындай жоғ ары дә режелі бағ дарламалық қ ұ жатта, Қ азақ станның еуразиялық сапасы мен еуразиялық «табиғ аты» туралы қ орытынды жасады. Шындығ ында да егер терең деп келсек, біздің еліміздің еуразиялық болуы ық палдастық шарттарғ а отырғ андық тан емес, еуразиялық тарихи, геосаяси, экономикалық жә не мә дени ерекшеліктерді де бойына сің ірген, бірың ғ ай азиялық та емес, еуропалық та емес ел болғ андық тан.

Елдің нышаны ретінде қ ар барысын таң дай келе, Н. Ә. Назарбаев былай дейді: Азиялық жолбарыс тұ қ ымдас бола тұ ра, Қ азақ стан Барысының «ө зіндік ерекшелігі бар» - ол ең ү здік ұ лттық, батыстық жә не шығ ыстық сапаларғ а ие болуы тиіс. Қ азақ стан Барысының мұ ндай сапалық ү йлесімі, Қ азақ станның «еуразиялық ел» ретіндегі қ асиетті нышандардың тоғ ыстырылуы еді.