Жеке тұлғаның дамуы

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘ НЕ Ғ ЫЛЫМ МИНИСТИРЛІГІ

ОҢ ТҮ СТІК Қ АЗАҚ СТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

РЕФЕРАТ

Тақ ырыбы: Жеке тұ лғ аның дамуындағ ы жас ерекшеліктері

Орындағ ан:

Тобы:

Қ абылдағ ан:

Шымкент 2017

Жоспар:

1) Сү бъектінін іс-ә рекеті — жеке тұ лғ аның дамуы мен қ алыптасуынын факторы

. 2) Жеке тұ лғ аның рухани қ ұ ндылық тарын қ алыптастырудағ ы ұ лттық тә рбиенің рө лі

3 Тә рбие ісіндегі жеке тұ лғ аның даму мә селелері

4 Жас ерекшеліктер

Жеке тұ лғ аның дамуы

Тә рбиенің негізгі мақ саты - қ алыптасып келе жатқ ан жеке тұ лғ аның ә леуметтік тә жірибені мең геруі, оның жан-жақ ты ү йлесімді дамуы. Жеке тұ лғ аның дамуы мен қ алыптасу мә селесінің кө п ғ асырлық тарихы бар. Ол кө п аспектілі жә не ә ртү рлі ғ ылымдардың тоғ ысында қ арастырылады. Ертедегі грек ғ алымдары жеке тұ лғ аның дамуына биологиялық факторлармен қ оса ә леуметтік факторлар да ә сер етеді деп есептеген. Жеке тұ лғ аның қ алыптасу фокторлары туралы идкялар келесі дә уірлердің прогрессивті философиялық жә не психологиялық -педагогикалық пікірлерінде ө з жалғ асын тапқ ан (Э. Роттердамский, Я. А. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг, К. Д. Ушинский, Д. Дьюи, Э. Торндайк, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон, Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов т. б. ).

Адам-ө зіне тә н биологиялық қ ұ рылысы бар тіршілік иесі, сондық тан табиғ ат заң дары оның дамуына да ә сер етеді. Қ оршағ ан ортағ а бейімделіп, ө з тіршілігі ү шін дайын заттарды пайдаланатын жануарларғ а қ арағ анда адам ө зіне керектіні ө з қ олымен жасайды. Адам табиғ атының ө згеруі адам ө мірінің ә леуметтік жағ дайларының ә серінен болады, адамның тектілігі тек биологиялық жағ ынан ғ ана емес, сонымен қ атар тарихи дамуы нә тижесінде де пайда болады. «Ә леуметтік мұ рагерлік» адамның қ оғ амдық тә жірибеге ие болуы нә тижесінде орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында ө зара байланысты екі бағ ыт – биологиялық жә не ә леуметтік бағ ыттар байқ алады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады, алайда ө з дамуы барысында ғ ана ол ә леуметтік тіршілік иесіне айналады.

Адамның жеке қ асиеттері ө мір жолында дамып, қ алыптасатын болғ андық тан, жеке тұ лғ аның “дамуы мен қ алыптасуы” ұ ғ ымдарының мә нін ашу педагогика ү шін маң ызды мә селе болып табылады.

Жеке тұ лғ аның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қ асиеттері мен сапасындағ ы сандық ө згерістер процесі. Адам дү ниеге келгеннен соң дене жағ ынан ү лкейеді, иғ ни оның кейбір дене мү шелері мен нерв жү йесі ө седі. Оның тілі шығ ып, сө здік қ оры молаяды. Бала кө птеген ә леуметтік- тұ рмыстық жә не моральдық біліктерге, ең бек дағ дылары мен ә деттерге ие болады. Алайда, адамның жеке тұ лғ а ретінде дамуындағ ы ең бастысы- оның бойында болып жатқ ан сапалық ө згерістер. Адамның дамуына ішкі жә не сыртқ ы, мең герілетін жә не мең герілмейтін факторлар ә сер етеді, олардың арасында мақ сатты тә рбие мен білім берудің алар орны ерекше.

Жеке тұ лғ аның қ алыптасуына ә сер ететін факторлардың арасында тә рбие ең маң ызды орын алады. Кең мағ ынада тә рбиені белгілі бір ә леуметтік қ ызметтер атқ аратын қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде қ арастыру қ ажет, ал тар педагогикалық мағ ынада тә рбие дегеніміз- ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ қ а жалпы адамзаттық қ ұ ндалақ тарды игерту ү шін мұ ғ алім мен оқ ушылар, балалар мен ата- аналар арасындағ ы бірлескен іс- ә рекеттердің педагогикалық процесін ұ йымдастыру. Материалистік философия қ оршағ ан орта мен биологиялық бейімділіктер қ атарында тә рбиеге ерекше орын бө леді, тә рбие - жеке тұ лғ анын дамуы мен қ алыптасуының ү шінші факторы. Бұ ндағ ы айта кететін жағ дайлардың бірі- материалисттік тү сінікте жеке тұ лғ а тек объекті ретінде ғ ана емес, сонымен қ атар, ең бастысы, тә рбиенің субъектісі ретінде, ө зіндік қ айта қ ұ ру қ ызмет- ә рекетінің субъектісі ретінде қ арастырылады.

Тә рбие - жеке тұ лғ аның қ алыптасуының ең басты факторы ретінде. Тә рбие - жеке тұ лғ аны мақ сатты қ алыптастыру процесі, бұ л процесте тұ қ ымқ уалаушылық бейімділік пен микроортаның ө згерістері жө нге келтіріледі. Барлық балалар тә рбиелік- білім беру мекемелерінен ө теді, ол мекемелер педагогикалық процесті сауатты қ ұ растырып, оқ ушылардың жан- жақ ты қ ызмет- ә рекетін жемісті ұ йымдастырады, себебі ол жеке тұ лғ аның дамуының шешуші шарты болып табылады. Қ азіргі ғ ылыми кө зқ арас бойынша баланың жеке тұ лғ алығ ы тә рбиенің обьектісі ретінде де, субьекісі ретінде де қ арастырылады. Оның обьект болу себебі оның қ алыптасуы сыртқ ы ық пал-ә серлерге, ә сіресе, тә рбие секілді мақ сатты ә серлерге тә уелді. Субьект болу себебі жеке тұ лғ аның белсенділігінсіз, сыртқ ы ық пал-ә серлерге деген белсенді ық палынсыз даму ілгері жү рмейді; тағ ы бір себебі: адамның дамуы ө зін-ө зі дамыту процесінде ғ ана жү зеге асады, сондай-ақ жеке тұ лғ аның дамуында ө зін-ө зі тә рбиелеудің де алар орны ерекше (сол субьект қ алағ анындай жеке тұ лғ ағ а тә н белгілі бір қ асиеттерін қ алыптастыру мақ сатында ө з бетінше жұ мыс).

Қ азіргі заманғ ы зерттеулер дарындылық тұ қ ым қ уалайтын қ асиет емес дейді. Н. И. Дубининнің айтуы бойынша, дарындылық болу ү шін “жө нді универсалды генетикалық бағ дарлама” керек: ал оның аса мол потенциалыжү зеге асыру ү шін, ә сіресе жеке тұ лғ аның дамуының ө те ерте кезең інде, қ олайлы жағ дайлардың болуы. Бала ө мірінің алғ ашқ ы ү ш - бес жылын ғ алымдар “Ұ лы бастаулар уақ ыты” деп атайды. Адам психикасының сырттай кө ріністерінің қ асиеттері ө мір барысында қ алыптасады, сондық тан оларды ата- ана, педагогтар жә не баланың ө зі қ адағ алап, реттей алады. Тә рбиенің негізгі мақ саты жеке адамды қ алыптастыру жә не оны жан-жақ ты дамыту. Ал бұ л міндеттердің нә тижелі болуы жеке адамның қ алыптасуына қ андай жағ дайлардың ық пал ететінін білумен байланысты. Тә рбие қ оғ амдық ө ндірістік жә не мә дени ө мірдің белсенді қ атысушысын даярлауды мақ сат етіп қ ойғ ан жеке адамды қ алыптастырудың жү йелі ү рдісі. Педагогика ү шін мә нді мә селенің бірі – “жеке тұ лғ а” тү сінігінің ө зін айқ ындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі ө зек байқ алады, оның бірі – биологиялық, екіншісі – ә леуметтік. Шетел педагогикасы мен психологиясы жеке тұ лғ аның даму мә селесін ү ш негізгі бағ ытта қ арастырады, яғ ни олар: биологиялық, ә леуметтік жә не биосоциологиялық. Осы бағ ыттар адамның дү ниеге келген кү нінен бастап оның дамуы мен қ алыптасуында кө рініс бере бастайды. Адам туғ анда тек биологиялық тіршілік иесі болып танылады, жеке тұ лғ алық қ а жету ә лі ерте. Биологиялық нышандар мен қ асиеттердің дамуы адамның ө мір бойы мү шелік пісіп жетілуі жә не қ алыптасуы ү рдісінің сипатын кө рсетіп отырады. Адамның биологиялық кемелдену жә не ө згеру ү рдісі, оның дамуының жастық сатылары мен мінез-қ ұ лығ ында кө рініп, осыдан балалық, жасө спірімділік, ересектік жә не қ ариялық табиғ и бітістерін ажыратамыз. Жеке адам қ оғ ам ө мірінің ө німі болғ анымен, оның тірі организм екенін ұ мытпау керек. Ә леуметтік жә не биологиялық қ атынастар жеке адамның қ алыптасып дамуына ә ртү рлі ә сер етеді. Адамның табиғ и дамуы сан алуан ә леуметтік сапалар мен қ асиеттерді қ абылдауымен тығ ыз байланыста бірге дамып отырады, бұ л адамды қ оғ амдық тіршілік иесі ретінде сипаттайды. Мысалы, нә рестенің жақ ын адамдарды танып, кү лімсіреуі, кейін тілге келуі, тік жү ру қ абілетін игеруі, ү йдегі жә не кө пшілік арасындағ ы қ алыптары, ең бектеуі жә не т. б. Ө се келе ол білім игереді, моральдық қ алыптар мен ерекшеліктерді орындайды, ә ртү рлі жұ мыс істеу арқ ылы ептіліктер мен дағ дылары қ алыптасады жә не олардың барлығ ы да ө мір барысында адамда пайда болып, дамып отырады.

Тұ лғ а дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша ә р адамның дамуы ө з қ олында, оны сырттан ә сер етер кү шпен дамытуғ а болмайды, тек оң тайлы ық пал жасауғ а болады. Осы пікірден туғ ан білім беру мақ сатының басқ а да тұ жырымы бар. Оқ ушы тұ лғ асын дамыту, ол оның толық ө зіндік ө суінің, ө зіндік қ алыптасуының, ө зіндік жетілуінің амалы ретінде қ арастырылады. Сондық тан, мектеп мақ саты баланың табиғ и кү штері мен мү мкіншіліктерінің ө зіндік ашылуына қ олайлы жағ дай жасау болып табылады. Ол ү шін оқ ушы тұ лғ асының дамуын кө здейтін білім беру ү рдісін ұ йымдастырудың тү рлі ә дістері мен амалдарын анық тап, жү зеге асыру қ ажет. Сонымен, адам баласы тұ лғ а ретінде ө мір сү ру барысында ө зінің қ оғ амдық мә нін сипаттайтын кө птеген ә леуметтік сапалар мен қ асиеттерді қ алыптастырады, ә рі дамытады. Міне, осыдан ол ғ ылымда биоә леуметтік тұ лғ а, субъект, яғ ни тарихи-қ оғ амдық қ ызмет пен таным иесі деп танылады. Демек, “адам” тү сінігі осыдан биологиялық жә не ә леуметтік (қ оғ амдық ), сапа мен қ асиеттердің бірлігін білдіреді.

Ал “жеке тұ лғ а” тү сінігін алатын болсақ, ол тек қ ана ә леуметтік сапа мен қ асиеттерді игерген тұ лғ аны танумен байланысты. Л. С. Выготскийдің айтуы бойынша: “Жеке тұ лғ аның негізгі функциялары қ оғ амдық тә жірибені шығ армашылық пен мең геру жә не қ оғ амдық қ атынас жү йесіне қ осылу”. Бұ л тұ лғ а қ оғ амдық тіршілік иесі сипатында кө рініп, тіл игеруі, санасы, ә ртү рлі ә деттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қ асиетке ие болу, оның табиғ и биологиялық болмысына емес, қ оғ амдық қ асиеттерге тікелей байланысты. Сонымен “жеке тұ лғ а” дегеніміз адамның қ оғ амдық сипатын танытып, оның ө мір барысында ө зіне топтағ ан ә леуметтік сапалар мен қ асиеттер жиынтығ ын білдіреді. Жеке адамдық сапалар ө мір барысында қ алыптасқ андық тан, олар біреулерде айқ ын кө рініп, басқ аларда кү ң гірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық дә реже дең гейін қ алай білеміз жә не оның ө лшемдері қ андай деген сұ рақ тар туындайтыны сө зсіз.

С. Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам ө з қ ылығ ы мен іс-ә рекетін саналы басқ аруғ а мү мкіндік беретін психикалық даму дең гейімен сипатталады, яғ ни ө з ә рекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қ абілетінің болуы, ө з бетінше дербес іс-ә рекетін жасай білуі – жеке адамның мә нді белгілері. Белгілі философ-ғ алым В. П. Тугаринов жеке адамның сапалық кө рсеткіштері ретінде тө мендегілерді атайды:

- саналылық;

- жауапкершілік;

- еркіндік;

- жеке басының қ адірі;

- даралық;

- қ оғ амдық белсенділік пен бекіген саяси-идеялық бағ ыттылық.

Жеке адамдық тың критерийлерін (ө лшемін) белгілеумен В. П. Тугаринов бұ л тү сінікті адамның жастық ә рі психикалық кемелденуімен байланыстырды. Егер жеке адам ө з сапа жә не іс-ә рекетін қ оғ амдық прогресс бағ ытымен ү йлестіре алса, ө з бойына игерген сапа мен қ асиеттерді неғ ұ рлым айқ ын кө рсете алса, ө з іс-ә рекетіне ерекше жасампаздық сипат бере алса, оның қ ұ ндылығ ы арта тү седі. Бұ л тұ рғ ыдан “адам” жә не “жеке тұ лғ а” тү сініктерінің сипаттамасы “даралық ” тү сінігімен толық тырылады. Даралық бір адамның екіншісіне ұ қ самайтын, ө зіндік ерекшелігі мен ө згешелелігін сипаттайды. Даралық ә детте, мінез бен темпераменттің айрық ша бітістері (салмақ ты, сабырлы, ашушаң ), шығ армашылық іс-ә рекет жә не қ абілетінің ерекшеліктерінің (ойлап тапқ ыш, ұ қ ыпты) ө зіндік кө ріністермен бө лектенеді. Аталғ андар сияқ ты мұ ғ алімнің де даралық белгілері оның терең білімдарлығ ында, педагогикалық ой-ө рісінде, балаларғ а жайлылығ ы мен ең бектегі шығ армашылығ ында танылуы мү мкін. Даралық тү сінігі бір адамды екіншіден айырып, оғ ан ө зіндік қ айталанбас сә н беретін жалпылық жә не жалқ ылық қ асиеттерді білдіреді.

Адамның қ оғ амдық тіршілік иесі сипатының толық тығ ы ү шін “индивид” тү сінігін де білген жө н. Бұ л латын сө зі қ азақ ша “жекелік” дегенді білдіреді. Тү сінік ретінде одан адамзат тегінің ә рбір бө лек ө кілін, оның сапа-қ асиеттеріне қ атысынсыз танимыз. Бұ л тұ рғ ыдан ә рбір адам “индивид” бола алады. “Жеке тұ лғ а” тү сінігінің жә не онымен байланысты ғ ылыми категориялардың мә ні осында. Жеке адамдық сапалар адамның ө мір барысында дамиды жә не қ алыптасады. Сондық тан, педагогикадағ ы “даму” жә не “қ алыптасу” категорияларының мә нін ашып беру маң ызды.

Даму – бұ л жеке адам сапалары мен қ асиеттеріндегі сандық ө згерістер жү йесі. И. П. Подласый даму ұ ғ ымын былай тү сіндіреді: “Даму дегеніміз адам организміндегі сандық жә не сапалық ө згерістер”. Адамның туғ ан кү ннен бастап дене қ ұ рылымы мен ә ртү рлі мү шелері ұ лғ аяды. Ол сө йлей бастайды, сө здік қ оры молая тү седі, кө птеген ә леуметтік-тұ рмыстық жә не рухани ептіліктер мен ең бектік дағ ды жә не ә деттерді игереді. Бірақ адамның жеке адам болып дамуындағ ы басты белгі, ондағ ы сапалық ө згерістер. Оны мына мысалдардан тү сінуге болады: тілдік қ ызметтің жіктелуі адамның танымдық қ абілетін арттырады, сезімдік аймағ ын кең ейтеді. Танымдық қ ызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, ө мірге деген кө зқ арас пен наным-сенімдер орнығ ады. Еліктеушілік мінез-қ ұ лық біртебірте белсенді – жасампаз, шығ армашылық іске ауысады, ө з қ ылық ә рекетін басқ ара алу мен ө зіндік билік қ абілеті кө ркейеді. Бұ л ө згерістердің бә рінен адамның анатомиялық -физиологиялық кемелденуіндегі, жү йке жү йесі мен психикасының жә не танымдық пен шығ армашылық іс-ә рекетінің жетілуіндегі, дү ниетанымдық, имандылық, қ оғ амдық -саяси кө зқ арастары мен нанымдарындағ ы бір-біріне кіріге байланысқ ан сандық жә не сапалық ө згерістер ү рдісін білеміз.

Қ алыптасу тү сінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуының нә тижесі ретінде оның кемелденуі мен тұ рақ ты сапалар мен қ асиеттерді иемденуін білдіреді. Адам жө ніндегі басқ а ғ ылымдардағ ыдай педагогика ү шін де ең басты мә селе – жеке адамның дамуы жә не сол дамудың кө зі мен ық пал кү штері. Идеалистік ағ ымдар бұ л туралы ә ртү рлі тұ жырымдар пайымдауда. Ғ ылымда ежелден бір-біріне қ арама-қ арсы келе жатқ ан теориялық пікірлердің дұ рыс-бұ рыстығ ына бағ а беруді оқ ырманныың ө зіне қ алдырып, оларғ а тек қ ана объективті сипаттам беруді ө з міндетіміз деп есептейміз.

байланысты, ә рбір адамда тұ рақ ты нә сілдік қ асиеттерді сақ таушы ерекше саналық гендер болады. Сондық тан да жеке адамдар мен ә леуметтік топтардың қ оғ амдағ ы орнын иеленуі олардың биологиялық болмысымен анық талуы тиіс, себебі ә ртү рлі халық тар мен нә сілдердің бірі табиғ атынан дарынды, ал екіншілері – кемірек дамығ ан (Дж. Дьюи, Э. Торидайк). Осы кү нгі педагогикада жеке адам дамуы жө нінде қ алыптасқ ан ой-пікірлер тө мендегіше: - Адамның қ оғ амдық тұ лғ а ретінде қ алыптасуына, оның дамуғ а деген табиғ и қ абілеті аса маң ызды. Ә р адам іс-ә рекеттің тү ріне негіз болар нышанмен дү ниеге келеді, сондық тан да адамның биологиялық жә не ә леуметтік даму мү мкіншілігі бір-бірімен тығ ыз байланыста, бірақ ә леуметтік фактордың рө лі басымдау.

Жеке адамдық дамудың ық палды кө зі – тә рбие, қ оршағ ан орта, табиғ и нышандармен қ атар тұ рса, ол адам қ алыптасуына жетекші фактор. И. П. Подласый: “Тә рбие – қ оғ амғ а жеткілікті қ алыптасып дамығ ан жеке адамды бере алатын негізгі кү ш” – деп баса айтады [2]. Олай болса қ оғ амғ а қ ажет жеке адамды қ алыптастырып, дамыту ү шін тә рбие ісін дұ рыс, мақ сатты, ұ йымдастыру керек деп ойлаймыз. Адам дамуында тә рбиенің ық палды кү ш екенін айта отырып, оның қ оршағ ан орта мен нә сілдік ә серлердің енжаробъектісі деп тануғ а болмайды. Бұ л ү рдісте жеке адамның ө з белсенділігі мен шығ армашыл-жасампаздық іс-ә рекетінің маң ыздылығ ын ескеру қ ажет. Олай болса қ азіргі кү ні тә рбие ісінде оқ ушығ а, тә рбиеленушіге ө зі дамушы субъект ретінде қ арау аса маң ызды. Жеке адам дамуы мен қ алыптасуында ық пал жасаушы ә серлер екі топқ а бө лінеді: ішкі жә не сыртқ ы. Қ оршағ ан орта жә не тә рбие – сыртқ ы ә серлер: табиғ и икемділік пен қ ұ марлық тар. Сыртқ ы тә рбие орта ә серлерінен пайда болатын сезімдер мен толғ аныстардың жиынтығ ы – ішкі ә серлерге жатады. Жеке адамның дамуы мен қ алыптасуы осы екі фактордың байланысынан болады. Тә рбие адамның ішкі жан дү ниесіне ұ намды қ озғ ау салып, (ө зіне бағ дарланғ ан) ө зіндік ө ң деу белсенділігін арттыра алса ғ ана, адам ө з дамуындағ ы қ ызметін орындай алғ аны.

А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн, Д. Б. Эльконин, А. З. Запорожец т. б. ғ алымдар Пиаженің баланың психикалық дамуын ә леуметтік қ атынастар жү йесіне біртіндеп жә не ө те жай уақ ытта кіретін индивид ретінде қ арастыруын сынғ а алғ ан. Индивидтің қ оғ амнан тә уелсіз болуы мү мкін емес. Олардың пікірінше, Пиаже бала туғ аннан бастап адамдар ұ жымына мү ше болып, қ оршағ ан адамдармен қ атынасқ а тү су дерегін есепке алмағ ан. Жалпы Пиаже «ә леуметтендіру» ү рдісін қ ате тү сінген. Оның ойынша «ә леуметтендіру» - бала санасының басқ а саналармен қ арым-қ атынасы, ал қ оғ ам – қ оғ амдық санамен сипатталады (Францияның ә леуметтік мектептерінің кө зқ арасы). Сонымен қ атар, бала ойлауының дамуын, баланың ә леуметтік тә жірибесін есепке алмай, объектілермен қ арапайым манипуляциялау дей келе, баланың алғ ашқ ы заттық ә рекеті ересектермен қ арым-қ атынас жағ дайында (ересек адамдар заттың ә леуметтік қ ызметіне қ арай бала ә рекетін ұ йымдастырады) жү зеге асатындығ ын ескермеген. А. Н. Леонтьевтің пікірі бойынша баланың қ оршағ ан заттық ә лемге қ атынасы ү немі қ оғ амды, ә леуметтендірілген. Пиаже ең бектеріндегі «бала-зат» қ атынасына қ арағ анда, Л. С. Выготский, Д. Б. Эльконин т. б. кө зқ арастары бойынша «бала-ересек адам-зат» қ атынасы ә лдеқ айда дұ рыс.

Адам дамуы – бұ л ө те кү рделі, ұ зақ мерзімді жə не қ арама-қ айшылық ты процесс. Біздің ағ замызда болып жатқ ан ө згерістер ө мір бойына ұ ласады. Ал адамның тə н-дене болмысы мен рухани дү ниесі, ə сіресе, балалық жə не жас ө спірімдік шақ та қ арқ ынды ауысуларғ а кезігеді. Адамның дамуы сандық ө згерістердің қ арапайым жиынтығ ы немесе тө менннен жоғ арығ а бағ ытталғ ан ілгерілі қ озғ алыс тобы емес., бұ л процестің ө зіне тə н ерекшелігі – сандық ө згерістердің тұ лғ аның физикалық, психикалық жə не рухани сапалық қ асиеттеріне диалектикалық тү рде ө тіп, жаң алануы. Бұ л қ ұ былыстарды тү сіндіруде ə ртү рлі кө зқ арастар қ алыптасқ ан. Мамандардың бір бө лігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқ арымғ а келмейтін ө зінше жү рісі бар, даму ө мір шарттарына тə уелсіз, сондық тан, тумадан берілген кү штерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақ ытта ө згертуі мү мкін емес, тағ дыр белгілейді. Ал басқ а бір зерттеушілер тобының пайымдауынша: даму – бұ л ə уел бастан қ озғ алысқ а қ абілетті тірі материя. Даму жолында кө не жойылып, жаң а туындап барады. Ө мірге енжар икемдесуші жануарлардан адам ө з дамуы ү шін қ ажеттерін ө з ең бегімен жасай алатындығ ымен ажыралады. Дамуды қ озғ аушы кү ш – қ арама-қ арсылық тар тайталасы. Қ арама-қ арсылық тардың арқ асында ү здіксіз қ айта жасалулар мен жаң ғ ыртулар дү ниеге келеді. Қ арама-қ арсылық тар – бұ л ө зара екі полярлы кү штердің бір-біріне сиымсыздығ ынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қ айшылық тарды іздеп немесе ойдан шығ арып, ə лектенуінің қ ажеті жоқ, олар қ адам сайын ө мірлік қ ажеттіктердің ө згеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғ атынан адамның ө зі де қ арама-қ айшылық ты дү ние болмысы. Қ арама-қ айшылық тар барша адамдардың дамуына ық пал жасаушы ішкі жə не сыртқ ы, жалпы (ə мбебап), сонымен бірге қ арапайым материалдық жə не ең жоғ ары рухани қ ажеттерінің жə не оларды қ анағ аттандыру мү мкіндіктері арасындағ ы қ арама-қ айшылық тар ə мбебап сипатқ а ие. Ішкі қ арама-қ айшылық тар ə р адамның ө з болмысына қ анағ аттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде кө рінеді. Негізгі ішкі қ айшылық тардың бірі – жаң адан пайда болғ ан қ ажеттер мен оларды іске асыру мү мкіндіктерінің арасындағ ы алшақ тық тар. Мысалы, оқ ушылардың ө з психикасы мен интеллект, ə леуметтік дең гейінің жетімсіздігіне қ арамай, мү мкіндіктері толысқ ан ересектермен бірге іс алып баруғ а ұ мтылуы. “Қ алаймын -“қ олымнан келмейді”, “білемін” - “білмеймін”, “мү мкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ ” – мə ң гі қ арама-қ айшылық тарды белгілейтін қ осарлы ұ ғ ымдар. Адам дамуын зерттей отырып, ғ алымдар даму жə не оның нə тижелері – бір жағ ынан, жə не оларғ а ық пал жасаушы себептер – екінші жағ ынан, арасындағ ы заң дылық ты байланыстарды аң датушы бірнеше маң ызды тə уелділіктерді ашты. ә рбие мен оқ ыту осы жас сатыларына сә йкес жү ргізілуі керек. Ө йткені, адам жасының табиғ и негізі — жас сатылары немесе биологиялық жетілу сатылары.

Ә рбір жас шағ ы психикалық дамудық ерекше сапалы кезең і болып табылады жә не бала дамуының осы кезең дегі жеке басының ө зіндік қ ұ рылымының жиынтығ ын қ ұ растыратын кө птеген ө згерістермен сипатталады. Осығ ан байланысты ә рбір педагог-маман орта мектеп оқ ушыларының жас кезең деріндегі ерекшеліктерге сергек те сезімтал кө зқ араспен қ арап, олардың жан дү ниесін тү сіне білуі шарт.

Мектепке дейінгі балалық шақ та, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығ ындағ ы ө зіне тә н ерекшеліктері, оның айналасындағ ы болып жатқ ан қ ұ былыстарды жіті аң ғ арып, кө ргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қ оятын зеректігін ала бө тен ескерген жө н. Ә рдайым қ озғ алыс ү стінде жетіле дамығ ан балалардың денесі мен салмағ ы да бір қ алыпты мө лшерді сақ тап ө сіп отырады.

4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қ абілеттері ерекшелене тү седі. Санамақ тарды ә жептә уір игеріп, аз жә не кө п сандарды, айдық, кү н, жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұ л жастағ ылардың ойыны, ә рбір ә рекеттері мазмұ нғ а айналып, белгілі бір мақ саттарды орындауғ а ұ мтылыс жасайды. Бұ л жастағ ы балалар топ-топ болып, ө зара бірігіп ойнағ анды жақ сы кө реді. Балабақ шаларының ө мірге қ анат қ ақ тырар жеткіншектері — 6 жастан ө тіп 7-ге толғ ан балалар екені ә ркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында баруы — негізінен биологиялық жә не физиологиялық заң дылық тарды басшылық қ а алудан деп тү сінген жө н. Дендері сау боп дү ниеге келген балалар, қ ашан да алғ ыр да зерек ү ғ ымталдығ ышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағ ы қ ұ былыстарды тез байқ ап қ абылдауғ а да бейімді. Жете тү сінген қ ұ былыстарын ө мір бойы ұ мытпайтындық тары да белгілі [15]. Тө менгі сынып оқ ушысын дамыту жә не тә рбиелеудің ерекшелігі Бастауыш мектеп жасындағ ы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың бұ рынғ ы дамуында жинақ талып, оны ө з кезегімен дамудық келесі сатысына кө шуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұ ғ алімі сынып оқ ушыларының ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағ ында қ алыптасқ ан ерекшеліктерден бө лек алып қ арай алмайды. Мектептегі оқ ыту оның бү кіл ө міріне тү бегейлі, сапалы ө згерістер енгізеді. Алаң сыз балалық шақ аяқ талып, баланың ө мірінің іс-ә рекеттің жаң а тү рі — оқ у енеді. Оқ у міндетті іс болып табылғ андық тан, ол баладан белгілі бір жауапкершілікпен ең бек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың қ оғ амдағ ы жә не отбасындағ ы жағ дайын ө згертіп, оғ ан бірқ атар жаң а міндеттер жү ктейді. Осының бә рі баланың қ оғ амдағ ы жағ дайын ө згертіп, бұ л ө згерісті ол біртіндеп сезінеді. Тө менгі сынып оқ ушылары біртіндеп оқ у ісіне, мектептің сан-салалы ө міріне бауыр басып, ө здерінің тү сініктерін кең ейтіп, сө здік қ орын молайып, оқ уғ а, жазуғ а, санауғ а ү йренеді. Оқ ытудық алғ ашқ ы сатысында олардың ө мірлік тә жірибелері молая тү седі. Бірлесіп оқ у, жалпы оқ у тапсырмаларын шешу, мінез-қ ұ лық тың жаң а ережелері мен нормаларын игеру балалар арасында қ арым-қ атынастардың қ алыптасуына жағ дай туғ ызады. Тө менгі сынып оқ ушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқ алады. Бірінші сатыда ойлау ә рекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске тү сіреді. Екінші сатыда оқ ушылар заттар мен жағ дайларды сыртқ ы белгісі бойынша бағ алайды. Есейе келе ойлау сипаттары ө згереді. Оқ ушылар білуге ә уесқ ой болғ андық тан, олардың табиғ ат қ ұ былыстары, адамдардық ө мірі туралы сұ рақ тары кө бейеді. Шығ армашылық ойындар баланың ақ ыл-ойын дамытады.