Парасат. 2-камераға

Парасат

13-хабар

ШАПКА

ДИКТОР:

Бір бү йірде қ ызса деп ем ө лең ім,

Бір ұ йқ ыны бұ зса деп ем ө лең ім.

Ақ ылдығ а қ айғ ы алдырсам деп едім,

Ақ ымақ ты ойландырсам деп едім.

Қ арсы біткен тү к сық ылды мақ палғ а,

Ажарың ды бұ здым жанғ а батқ анда.

Ей, ө лең ім, қ араулардан алыс бол,

Қ айғ ысызғ а қ анша оқ ысын, жатталма.

Жұ мекен Нә жімеденов.

2-камерағ а

Армысыздар, қ ұ рметті кө рермен! «Жетісу» арнасында «Парасат» ә деби-хабары. Бү гін біз қ оң ырө лең ге бү кіл қ азақ тың болмысын сыйдырғ ан ақ ын Жұ мекен Нә жімеденовтің ой-тұ ң ғ иығ ына ү ң ілеміз.

Тақ ырып:

Жұ мекен ақ ынның тұ ң ғ иығ ы бұ л. Ө лең ін келешекке аманаттайды. Бә лкім, бү гінгі заманның кескін-келбетін тым ерте аң ғ арса керек. Қ айғ ысыз, қ амсыз жанғ а қ оң ырө лең ін қ ор қ ылғ ысы келмеген шығ ар. Ал ө зі ө мір сү рген ортада дә л осындай ө ткір шындығ ын жоғ алтпағ ан. Тағ дыры тар заманғ а тап келсе де, тұ ла бойынан қ азақ тың болмысы мен иісі аң қ ып тұ ратын томды ө лең жазды. Жұ мекеннің қ ұ діреті де осы еді. Кең ес дә уірінде еркіндік болғ ан жоқ. Кең естік идеология адамзат басына тө нген, дамуына кедергі келтірген нә убет болды. Дегенмен мұ з ү стіне алау жақ қ андай тар жол, тайғ ақ кешулерге қ арсы тұ ра білген қ аламгерлер болды. «Бара жатыр айналып, қ ызыл қ аның ақ қ анғ а» Ақ ынның заманы қ ызыл ө лең нің буы бұ рқ ырағ ан жалауыл кезең іне кіріптар еді. Сол кіріптарлық тан жол тапқ аны рухани тамырының тым терең ге бойлағ анынан болар, айналып ө тті. Жұ мекен ә рбір зор ү шін кү рескен. Жалғ ан, тұ рпайы ә леуметшілдік деген болмысында болмағ ан адам. Атасы Рамазанның бауырында ө скен Жұ мекен ақ ын Махамбеттің жиені болғ ан. Қ артпанбет жыраудың ұ рпағ ы болғ ан. Қ анмен дарығ ан қ асиеті арқ ылы қ азақ тың қ оң ырө лең іне қ ұ былыс болып енген. Жұ мекеннің балалық шағ ы нә убет жылдарғ а тап келді. Ол кезде ә р ә улеттің басына тү скен қ асірет ұ рпақ ты аман алып қ алу болатын. Қ олдан жасалғ ан ашаршылық тың жарасы енді жазыла бергенде, сұ рапыл соғ ыс басталады. Ә кесі Сабыр майданғ а аттанып бара жатып, ұ лына рухың ның ізін ө шірме деп аманаттауы болашақ ақ ынның мойнындағ ы ауыр жү к еді. Ақ ын ә ке аманатын талай тартыс пен шырғ алаң жол баса жү ріп, ақ тап ө тті.

Ай астында соры жатыр ашақ тың,

Ізге қ ұ рғ ан торы жатыр ашақ тың,

Мен ашақ тан ө ттім ө ттім талай айналып,

Ө ткеніме келмесе де тас атқ ым.

Менің далам жертө лесі жанымның,

Терезесін сордан қ иып жасаппын.

Терезеден сығ алайды ә лі кү н,

Жеті жасар жетім ұ лы жасақ тың.

Соғ ан кө зім тү сіп кетсе болғ аны,

Менің тү рме кө кірегімнің қ орғ аны,

Кірпігімнен шығ ып кетеді босап мұ ң.

Сор бетінде ізі қ алды қ асаптың,

Ө шпейді ол із ұ мытса да не сатқ ын.

Қ азақ деген ұ лы халық тың рухының ізі сорда басылып қ алғ ан. Оны аспан деген қ ара қ азанды тө ң керіп, жауып кеткен бабалар. Бір кү ні қ айтып айналып келеді деп ізіне. Кешегі кең естік дә уірде ә дебиетті ө зінің идеологиялық қ аруына еркін пайдаланды. Ақ ын-жазушылар сол заманның жырын жарлауғ а мә жбү р болғ аны да мә лім. Ал осы бағ ыттан ө з сү рлеуін тауып, қ ызыл шең бердің ішіне қ азақ тың болмысын, қ оң ыр ү нін сыйдырып, ұ лттың жоғ ын жоқ тауда шебер суреткерлік таныта білу Жұ мекеннің тағ ы да бір қ ұ діреті болса керек.

Қ оң ыр шешем қ оң ыр кешті жамылып,

Кө зін сулап қ алып еді қ амығ ып.

Қ оң ыр жолғ а тү сіп едім мен ө стіп,

Қ оң ырқ ай ой маза берер емес тү к.

Қ оң ыр ү пі, қ оң ыр дала, қ оң ыр ү н,

Қ оң ыр кү ймен ө тіп жатыр ө мірім.

Қ оң ыр кү зде қ оң ыр шаруа кү йбең мен,

Қ оң сы қ онғ ан қ оң ыр қ ызғ а ү йленгем.

Қ оң ыр-қ оң ыр кү й тың дап ем жасымда,

Шешем қ алды қ оң ыр тө бе басында,

Қ оян жонғ а қ оң ыр ымырт тү скенде,

Қ оң ырайып отырамын ү стелге.

Ақ емес, қ ара емес, қ оғ ыр. Бұ л – қ азақ тың ө зінің тү сі.

Албырт жандар кү йіп-жанып, алаулап,

Сол алаудан кү й дә метіп, ә н аулап.

Естілгенде бір ғ ажайып гү л ү ні,

Тынып қ апты бұ лақ тардың гү рілі.

Бұ лт қ арапты қ аһ арланып, тұ лданып,

Жерге жарық тү сірді екен кү н нағ ып?

Сол бір кү ннен қ ызулырақ жү ректі,

Ақ ын депті, ақ ын депті бұ л халық.

Асқ ар шың дар жасырыпты бойларын,

Асығ ыпты ақ ылғ а –арман, ойғ а–мұ ң.

Ақ ын – мұ ң ды, толды жаны ызағ а,

Ол ызаны, мен мынан ойладым:

«... Сол ақ ынды жасағ анда ақ ын ғ ып,

Қ ұ дайғ а да біткен шығ ар батылдық! »

Ақ ын ақ ындық туралы осылай ой толғ айды. Заманы алдына «Жырла! » деп ө з бағ ытын ұ сынса да, ақ ын жү регі одан айналып ө тіп, биік рухты ө лең іне арқ ау етеді. Ғ ұ мырлы ө лең нің бұ дан артық ө лшемі жоқ шығ ар. Жұ мекен ақ ынның жасқ а да, кә ріге де, ханғ а да, қ арағ а да бірдей қ адірлі, сү йікті болатын себебі адамзаттық, ұ лттық мә селелер мен тақ ырыптарды қ озғ ай білуінде. Ақ ынның «Қ оң ыр» ө лең і соның айғ ағ ы.

Жұ мекен ақ ын ә дебиетке кездейсоқ келген тұ лғ а емес. Ол ө зінің қ оң ырқ ай ғ ана ғ ұ мырындай қ оң ыр ө лең ге ұ ят пен арды, иман мен болмысты бойындағ ы біте қ айнағ ан қ азақ ылығ ын ә кеп қ осты. Оның 4 шумақ ө лең ін оқ ығ ан адам ақ ынның ешкімге ұ қ самайтын айырық ша қ олтаң басын бірден танитыны да содан.

Тапқ аны ғ ой ә ркімнің, соғ ан ұ қ сас лебіздің,

Ө лең іме ө з басым ө кшелетіп кигіздім.

Ол ө лең нен тө рт қ абырғ а тұ рғ ызғ ан сияқ ты. Бір қ абырғ асы ұ ят, бір қ абырғ асы иман, бір қ абырғ асы обла, екінші қ абырғ асы сауап.

Осы тө рт қ асиетті ө зінің басты ұ раны етіп алғ ан. Ақ ынның шығ армашылығ ына ү ң ілген адам даланың жү регін кө реді. Бә лкім, қ азақ тың ұ шы-қ иыры жоқ байтақ ө лкесін жұ дырық тай жү регіне сыйдырып, тө рт қ ұ быласы тең ө лең імен ө рнектемесе, ол сү йекпен біткен ақ ындығ ына адал бола алмас еді. Ә р ө лең інен даланың иісі бұ рқ ырап,

Қ азақ тың дү бірлі тағ дыры

Оның жазғ ан ә р туындысы терең нен толғ айды, ойды қ озғ айды. Кү йіндіреді, еріксіз сү йіндіреді. Сондық тан да болар, оны зерттеушілер «ойдың ақ ыны» деп бағ алайды. Оның жырлары жай ғ ана ақ қ ағ азғ а жазылып, архивтерде шаң басып жатпады. Жү регінен бұ лқ ынып шық қ ан жырлары жү ректерге жазылды. Оның менің Қ азақ станы деп аталатын ө лең і тә уелсіз еліміздің Гимніне айналды. Оның жырын мен қ азақ пын дейтін ә р адам жатқ а айтады. Кейдені қ ақ жарып шық қ ан жыр кү ні бү гінге дейін мә ні ескірмей, ә ні мен сә ні жоғ алмай халқ ына қ ызмет етіп келеді. Қ азақ деген халық тың саяси емес, моральдік портретін жасағ ан.

Ө зі жырлағ андай ө лең ге ө кшелі етік кигізген ақ ын қ азақ поэзиясына «Жұ мекеннің жыры» дейтін сү рлеу салып кетті. Зиялы қ ауым оны «ә ң гімешіл ақ ын» дейтіні де тегін емес. Оның ө лең інен сыршыл ә ң гіменің оқ ырман жү регіне жол тартып, баурап отырады. Оның ө лең дері сюжжетке қ ұ рылғ ан. Ол ө лең іне ә ң гіме деп ат қ ойғ ан. Мә скеу ақ ынды жаң а қ ырынан ашты. Ол осы жерде жү ріп прозағ а бет бұ рды. «Сюжеттері пышырағ ан, мен де жаздым 3 роман» дейді. Сол ү ш романда Кең ес Ү кіметінің қ азақ қ а жасағ ан қ иянаты анық кө рінеді. («Ақ шағ ыл», «Кішкентай», «Даң қ пен дақ пырт»). «Ақ шағ ыл» романындағ ы алып денелі «Сейтмет сақ ау» соғ ысқ а барады. Бір қ ызығ ы ө зінен дене тұ рқ ы кішкентай Костя деген орыстан ү немі таяқ жейді, басылып қ алады. Оның орысты ұ рып тастауғ а кү ші жетсе де, арқ асын тосып тұ ра береді. Кейін соғ ыс аяқ талып, ауылғ а келген Сейдахмет кү ндердің -бір кү ні ауылдасымен тө белесіп қ алады. Шайқ аста жең іп шық қ ан ол, «Е, менің кү шім біреуді ұ рып тастауғ а жетеді екен-ау, егер соғ ыс қ айта айналып келсе, Костяның сазайын беретін ем деп кү йінеді». Сейдахмет – типтік бейне. Автор бір ғ ана кейіпкер арқ ылы қ азақ тың бойындағ ы кө нбістікті, алаң ғ асарлық сынды артқ а тартатын қ асиеттерді кө рсетеді. Жұ мекен прозасы туралы кө пшілік біле бермейді. Сол прозасы ү шін қ аламгер аш бө рідей сыншылардың қ ақ панына іліккені бар. Ө йткені оның романы Кең естік жү йенің шынайы бет-бейнесін ашып тастағ ан, астарлы сө збен тү йреп ө ткен ө ткір туынды еді.

Мен де ө лең ді бастап ем иман сынды,

«Ақ шағ ылым» қ ұ м еді, сол қ ұ м сусып.

Біреулердің кө зіне қ ұ йғ ан сынды. – ө те ауыр сө здер. Сол кездерде Жұ мекеннің шығ армаларына қ арсы пікір жазғ ан прозаиктер болды. Тіпті, басылымдарғ а мақ ала жариялап, қ аламгерге «Кең ес Ү кіметін қ аралады» деп айып тақ ты. «Даң қ пен дақ пырт» Шә мші Қ алдаяқ ов туралы жазылғ ан. Реквием десе де болады. Оқ ырманның ә дебиеттен жырақ болып бара жатқ ан дә уірде Жұ мекеннің шығ армалары ө з тұ ң ғ иығ ын еселеп, қ ұ ндылығ ын нығ айта тү седі. 21 жасында жазылғ ан «Менің Қ азақ станым» ө лең і ә нге айналып, тіпті Кең естік цензурағ а да ілікті. Жамал Омарова радиодан орындады. Ү ндемей жү ріп-ақ, ү йдей шаруаларды бітірді. «Темірқ азық » кітабын шығ арарда талай қ иындық кө рді. Ауруханағ а тү сті, жү регі ауырды. Бар жоғ ы 48 жасында ө мірден ө тті. Дә уір оны қ ұ ндағ ына қ ысса да, оның рухы сө нген жоқ. Ақ ынның ө мірінің соң ы кү йзеліске тап келді. Жү регін жарып шық қ ан жырларына шү йліккен заман кей сә ттері оның жұ дырық тай жү регін жұ лмалап, ең сесін тү сірді. Жұ мекен тағ дырының тағ ы бір қ ұ діреті – тө гілген кү ймен ү ндестігі. Ақ ын қ азақ тың кү йлерінің кө пшілігіне ө лең арнағ ан. Домбыраның қ оң ыр ү ніндей қ оғ ыр ө лең і біртұ тас ә лем екенін аң ғ ару қ иын емес. ОНың тағ дыр жолы қ азақ тың қ ұ діретті ө лең індей кү рделі.

Қ алың бұ лттың ар жағ ы ашық па екен,

Мойның созып қ арашы найзақ ара. Ұ лттың ертең іне, келешегіне деген қ асіреті жү регін жаралады. Отаршылдық қ а қ арсы шық қ ан қ азақ тың санаулы ақ ындарының бірі.

Қ андай міндет артар едің, жаң а кү н,

Кө ктемде бү р жарсам мен ашылып.

Бір ғ ажайып бә йтерек боп талабым,

Бұ тағ ың а ұ я салар жас ү міт.

Жолаушы едім, ү мітімді қ уғ ан ем,

Мені сенім, сенімді мен ә лдилеп.

Шаршармын мен сонда-дағ ы, туғ ан ел,

Бір бұ таң а сү йенермін қ алғ и кеп.

Жортармын мен кү н-тү н қ атып сабылып,

Қ алар алыс бұ йра тозаң бұ лдырап.

Тыныстармын аспан бұ лтын жамылып,

Ай астында ақ бұ лақ боп сылдырап.