Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандықтардың еңбектегі ерлігі

Қ азақ стан Республикасының білім жә не ғ ылым министрлігі

Шә кә рім атындағ ы Семей мемлекеттік университеті

Ұ лы Отан соғ ысы жылдарындағ ы қ азақ стандық тардың ең бектегі ерлігі

Орындағ ан: Шакенов А

Тексерген: Кариева Т. А

Майдандардағ ы жең іске тыл ең беккерлерінің қ осқ ан ү лесі зор. 1939 жылғ ы санақ пен салыстырғ анда 1942 жылы Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ең бекшілерінің саны 600000 адамғ а азайғ ан. Ауыл шаруашылығ ында ең бектенген ерлердің майданғ а тартылуымен олардың орнын қ ариялар, ә йелдер мен балалар басты. 1944 жылы қ олхоздағ ы ең бекке жарамды ерлердің сандық ү лесі – 20%, ә йелдер – 58%, жасө спірімдер – 22% болды. Яғ ни, майданды азық -тү лікпен, шикізатпен іс жү зінде ә йелдер, балалар мен қ арт адамдар қ амтамасыз етті. Соғ ыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданғ а тек азық -тү лік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылық техникасын жіберіп отырды. 1942-1943 жылдар аралығ ында республика ауыл шаруашылығ ынан 4111 трактор, 1184 жү к машиналары, 30318 жылқ ы майданғ а жіберілді. Сондық тан да соғ ыс жылдары егін салу жұ мысының 50%-ін ірі қ ара атқ арды. Тылдағ ы ең бекшілер жоғ арыдан берілген жоспарды орындау барысында кү ні-тү ні ең бек етті. Соғ ыстың бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пұ т астық тапсырылды. Бұ л кө рсеткіш 1940 жылмен салыстырғ анда 24 млн. пұ тқ а артық. Колхозшылар мен совхозшылар ө з еркімен ең бек кү нін таң ғ ы бестен, кешкі 22. 00-ке дейін ұ зартқ ан. Ә рбір шаруа 2-3 адамның жұ мысын атқ арды. Ә йелдер балаларын балабақ шағ а тапсырып, кү ні-тү ні жұ мыс істеп, колхоз жұ мысын белсене атқ арды. Мысалы, Алматы облысының 9 ауданының 277 колхозында соғ ысқ а дейін 64369 адам ең бек етсе, соғ ыс жылдары олардың саны ә йелдер, қ ариялар жә не балалар есебінен 68598 адамғ а дейін ө скен. Оң тү стік Қ азақ стан облысы, Шымкент ауданының Куйбышев атындағ ы колхозында 74 жастағ ы қ арт ана – Анар Садық ова – жұ мыс істесе, Семей облысы, Абай ауданының “Шолақ еспе” артелінде 70 жасар қ ария – Кенебаев ең бектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Ақ тө бе облысы, Ойыл ауданының “Қ ұ рман” колхозының егіншісі Шығ анақ Берсиев 1 гектардан 155, 8 ц. тары алып, ә лемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, ө зінің алғ ашқ ы кө рсеткішін бірнеше рет ө сірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозының даң қ ын шығ арғ ан кү ріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154, 9 ц. кү ріш ө ндірді. Кү ріш ө сіруші Ыбырай Жақ аев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. кү ріш ө німін алып ә лемдік рекорд жасады. Астық ө німі ү шін алғ ан 106000 сомды Ы. Жақ аев қ орғ аныс майданына жіберді. Республикада Ш. Берсиев, Ким Ман Сам, Ы. Жақ аевтың жолын қ уушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Тө ң керіс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен кү ріш алды. Соғ ыс жылдарындағ ы ә йелдер ерлігі ерекше. Мың дағ ан арулар тіпті тракторғ а, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Ақ тө бе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағ ы қ олхозында Агафья Швалькова соғ ысқ а кеткен кү йеуінің комбайынын жү ргізіп, 2 кү нде 87 гектардан астық жинады. 1942 жылы 450 мың гектар тың жә не тың айғ ан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке ө сті. Осы жылы Қ азақ станда 6809 колхоз болды, оларда ең бек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 ә йелдер ең бектенді. Нә тижесінде 1942 жылы Қ азақ станда егін жақ сы шығ ып, республика бойынша 84, 3 млн. пұ т астық жиналды. Батыс Қ азақ стан, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы, Қ ызылорда, Қ арағ анды, Семей облыстары астық жинау жоспарын 102, 2-тен 114, 9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі қ ысқ ара бастады. 1940 жылы егістік 6808, 6 мың га болса, 1945 жылы 6039, 9 гектарғ а кеміді. Себебі 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау-бақ ша ө німдерін егетін жер кө лемі жылдан-жылғ а ө сті. Бұ л ө німдер 1940 жылы 214, 2 мың гектар егістікке егілді. Сондық тан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстырғ анда 18, 2 млн пұ т қ ант қ ызылшасын, 7 ц. кө кө ніс, 150 000 ц. мақ та артық ө ткізді. Бұ л жылдары республиканың барлық колхоздары мен совхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауғ а бар кү штерін салды. Мысалы, Қ арағ анды облысының Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстырғ анда мемлекетке 2 млн. пұ т астық артық тапсырды. Соғ ыс жылдары бір адам майданғ а кеткен бірнеше адам орнына жұ мыс істеу қ озғ алысына, жұ мыс ө німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан ұ йымдастырылғ ан ә ртү рлі жарыстарғ а қ азақ стандық малшылар да кө птеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бү кілодақ тық малшылар жарысынан қ азақ стандық тар бірінші орын алды. Сандық кө рсеткіш бойынша 1942 жылдың соң ында мал басы 1, 5 млн. немесе 1942 жылдың басындағ ы кө рсеткіштен 17%-артты. Мал басын ө сіруден Қ ызылорда, Қ арағ анды, Павлодар облыстары алда болды. Соғ ыс жылдары колхозшыларғ а қ арсы тоталитарлық тә ртіп тарапынан кө птеген шаралар жү зеге асырылады. 1941 жылдан бастап ә рбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси бө лімдер қ ұ рылып, олар ауыл шарушылық жоспарларының орындалуын қ адағ алап, жоспарын орындай алмағ ан шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12-16 жас арасындағ ы жасө спірімдердің ең бегі заң дастырылып, жұ мыс жоспарын орындамағ ан жасө спірім қ ылмысты ретінде жазаланды. Осығ ан қ арамастан халық тың патриоттық серпіні тоталитарлық жү йе тә ртіптерінен жоғ ары тұ рды. Қ азақ стандық тар соғ ыс жылдары майданғ а ө з қ аржысына алынғ ан қ ару-жарақ, техника да жіберіп тұ рды. Мысалы, Шымкент теміржол жү йесінің комсомолдары Москва тү біндегі майданғ а танк колоннасын жабдық тау ү шін қ аржы жинауды бастайды. Шымкент комсомолдарының бұ л бастамасын бү кіл Қ азақ стан қ олдап, жиналғ ан 11 650 мың сомғ а жасалғ ан 45 танк 1942 жылдың қ ыркү йегінде “Қ азақ стан комсомолы” деген жазумен Сталинград майданына жө нелтілді. Жү здеген оқ ушылар егіс алаң дарында жұ мыс істеп, металл қ алдық тарын жинап, “Қ азақ стан пионері” фондына 4 млн. сом ақ ша жинады. Бұ л ақ ша “Қ азақ стан пионері” атты коллонаны жабдық тауғ а жұ мсалды. С. И. Киров атындағ ы Қ азақ мемлекеттік университеті студенттерінің ұ йымдастыруымен жоғ арғ ы оқ у орындарының студенттері “Кең естік студент” деген танк колоннасын жабдық тауғ а 600 мың сом ақ ша жинады. Танк колонналары мен ұ шақ бө лімдерін жасақ тауғ а Республикада 480 млн. жуық ақ ша жиналып, Қ орғ аныс Комитетіне тапсырылды. 1943 жылы Алматы қ аласында С. Луганскиймен кездесу ұ йымдастырылып, бұ л кездесуден кейін Алматы жастары 400 мың ақ ша жинап, батырғ а жаң а ұ шақ сыйлады. Сондай-ақ, соғ ыс жылдары жинағ ан қ аржығ а И. Павловқ а, Н. Добровольскийге, Р. Бекетовке арнайы ұ шақ тар, Кең ес Одағ ының батыры Қ. Сыпатав атындағ ы су асты қ айығ ы жасалынды. Республика тұ рғ ындары ө здерінің жеке жинағ ынан майдан қ орына 4, 7 млн. сом ақ ша беріп, 20-дан астам қ ұ рамалар мен ә скер бө лімдерін шефке алып жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 мың сомның сыйлығ ын жө нелтті. Сонымен қ атар қ азақ стандық тар қ оршауда қ алғ ан қ алаларғ а қ амқ орлық кө мек кө рсетті. Қ азақ стан жаудан азат етілген Орал облысының 10 қ аласын, 35 ауданын, Лениград облысының 12 қ аласын, Калинин облысының аудандарын қ алпына келтіруге кө мектесті. Сол сияқ ты Москва, Курск облыстары, Солтү стік Кавказ, Белоруссия, Украина жә не т. б. республика тұ рғ ындарына кө мектесті. Қ азақ стан комсомолдары қ амқ орлық қ а алғ ан Сталинградта трактор зауыты мен “Красный октябрь” зауытын қ алпына келтіру жұ мыстарына 1943 жылы 1439 қ азақ стандық комсомол аттанды. Тү рксіб теміржолшылары батыстағ ы темір жолдарды қ алпына келтіру ү шін 20000-нан астам мамандарды жіберді. Жауды жең уге республиканың зиялы қ ауым ө кілдері де ү лкен ү лес қ осты. Олардың қ атары Кең ес Одағ ының батыс аудандарынан уақ ытша кө шірілген ғ ылым мен ө нер қ айраткерлері негізінде толық тырылды. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а 20 ірі ғ ылым институттары кө шіп келді. Олардың ішінде КСРО Ғ ылым Академиясының физиология институты, Украина Ғ ылым Академиясының физика-механика институты, Москва, Ленинград, Киев институттары болды. Осы жылдары Қ азақ станда И. П. Вернадский, В. А. Обручев, И. И. Мешанинов, А. И. Бах, Л. С. Берг, А. Е. Фаворский, Б. Д. Греков, С. Н. Бернштейн жә не т. б. атақ ты ғ алымдар жұ мыс істеді. Қ азақ станғ а Ресей, Украина, Белоруссиядан 100-ден аса жазушылар уақ ытша кө шіп келді. Олардың ішінде А. Толстой, С. Маршак, С. Михалков, К. Паустовский, М. Зощенко, О. Форш, С. Сергеев-Ценский, Л. Квитко сияқ ты атақ ты жазушылар болды. Соғ ыс жылдары партизан-ақ ын Ж. Саинның топтамасы, Қ. Аманжоловтың “Ақ ын ө лімі туралы аң ызы”, М. Ә уезовтың “Абай жолы” эпопеясының бірінші кітабы, С. Мұ қ ановтың “Ө мір мектебі”, Ғ. Мү сіреповтың “Қ азақ солдаты”, Ғ. Мұ стафиннің “Шығ анақ ” повесі, Ж. Жабаевтың “Ленинградтық ө ренімі” дү ниеге келді. Сонымен бірге Қ азақ станғ а 20-дан аса театрлар мен музыкалық мекемелер, ө нер қ айраткерлері кө шірілді. 1941-1945 жылдары Алматының біріккен орталық киностудиясында кең ес киноматографиясының алтын қ орына енген фильмдер тү сірілді. Олар: “Секретарь райкома”, “Они защищает Родину”, “Воздушный извозчик”, “Два бойца”, “Фронт”, “Жди меня”, “Парень из нашего городка” т. б. Соғ ыс жылдары Қ азақ станда 500-ге тарта кино қ ызметкерлері мен ә ртістер ең бектенді. Мысалғ а, С. Эйзенштейн, Ф. Эрмлер, Г. Рошаль, Э. Тиссе, Н. Черкасов, Г. Александров, С. Васильев, И. Пырьев, Л. Орлова, Н. Крючков, В, Марецкая жә не т. б. Орталық киностудия қ ызметкерлерімен бірігіп, М. Ә уезов, Ғ. Мү сірепов, А. Тә жібаевтің қ атысуымен “8 - ші гвардиялық ”, “Абай ө лең дері”, “Жауынгер ұ лы”, “Сағ ан, майдан” фильмдері тү сірілді. Соғ ыс жылдары КСРО Ғ ылым Академиясының Қ азақ стандық бө лімінде астрономиялық обсерватория, тіл, ә дебиет пен тарих, химия-металлургия, топырақ тану мен ботаника, зоология жә не ө лкетану институттары ашылды. Қ. И. Сә тпаев бастағ ан қ азақ стандық ғ алымдар қ ара, тү сті жә не жиі кездесетін металдарды, тау пайдалы қ азбаларын, су жә не гидроэнергетикалық ресурстарды соғ ыс қ ажетіне қ олдану бағ ытындағ ы ғ ылыми жұ мыстар жү ргізді. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а жоғ арғ ы оқ у орындары кө шіріліп, кө птеген орыс - қ азақ, қ азақ -украина мектептері, балалар ү йі мен интернаттар ашылды. Олардың ішінде – Москва авиация институты, Москва тү сті металл жә не алтын институты, біріккен Украина мемлекеттік университеті болды. Сонымен бірге соғ ыс жылдары Алматы мемлекеттік шет тілдер институты, Шымкент технологиялық институты, Қ азақ мемлекеттік консерваториясы, Қ азақ мемлекеттік қ ыздар педагогикалық институты ашылды. Кең ес халқ ының Ұ лы Отан соғ ысындағ ы жең ісі адамзатты фашизм қ аупінен қ ұ тқ арды. Қ азақ халқ ының бұ л жең іске қ осқ ан ү лесі зор. Соғ ыстың ауыртпалығ ын кө теріп, бостандық ты қ орғ ағ ан қ азақ стандық батырлардың есімі ә рқ ашан ел есінде сақ талады. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап “Барлығ ы майдан ү шін, барлығ ы жең іс ү шін! ” деген ұ ранмен соғ ысқ а аттанғ ан ерлердің орнын ә йелдер, қ ариялар мен балалар алмастырды. Тыл ең беккерлерінің де жауды жең удегі рө лі жоғ ары. Олар соғ ыс кү ндерінің барлық ауыртпалық тарын қ ажырлылық пен кө теріп, патриотизм ү лгісін танытты.