Ахмет Жүгнекидің қозғаған тақырыптары мен мәселелері

Аубакирова Нурзия

Қ ТӘ – 101

Ахмет Жү гнекидің қ озғ ағ ан тақ ырыптары мен мә селелері

XIX ғ асырдағ ы кең естік кезең де оқ ырман қ ауымына беймә лім болғ ан, қ атаң тыйым салынғ ан фольклорлық шығ армалардың бірі – діни дастандар. Қ азақ діни дастандарының таң даулы нұ сқ алары ХІХ ғ асырдың екінші жартысынан бастап Қ азан, Уфа қ алаларында басылып, халық тың рухани сұ ранысын қ анағ аттандырып отырғ аны белгілі. Алайда кең ес дә уірі ә дебиетінің тарихында діни сипаттағ ы мұ ндай мұ раларғ а тыйым салынып, олар бірнеше буын оқ ырман ү шін беймә лім болып келді. Еліміз тә уелсіздік алғ аннан бері ғ ана ә деби жә дігерлерді қ айта жарық қ а шығ ару мә селесі жолғ а қ ойылып, 2003 жылдан бастап «Мә дени мұ ра» мемлекеттік бағ дарламасы аясында жү зеге аса бастады. Осындай діни дастанның авторының бірі – Ахмет Жү гнеки.

Туып-ө скен елі Тү ркістан қ аласы маң ындағ ы Жү йнек деген жер. Ә кесі Махмұ д - ақ ын болғ ан. Ө зі Қ ожа Ахмет Йасауиден тә лім алғ ан. Ахмет араб тілінде еркін сейлеген. Кейбір деректерде оны туғ аннан соқ ыр болғ ан десе, енді бір деректер: " Соқ ыр адам қ алайша табиғ ат сұ лулығ ын тамашалап, поэтикалық тілде қ алай суреттейді? Оның ү стіне, Шығ ыс ә дебиетін қ алайша оқ и алады?! " деп теріске шығ арады. Осыдан келіп, ақ ын жанарынан уақ ыт ө те келе айырылғ ан деуге болады. Ө з заманының қ адірлі де беделді адамы болғ ан. Білімпаздығ ы ү шін " Ә диб Ахмет" (оқ ымысты) атаныпты. Ақ ыл-ойы толысып, діни танымы ә бден кемелденген шағ ында ол қ ысқ аша тақ ырып-тақ ырыптарғ а бө ліп, ислам қ ұ ндылық тарына негізделген ө лең -жырларын ө мірге келтіре бастайды. Кейін жә дігерлердің басы біріктіріліп, «Һ ибат ул-хақ аиқ », яғ ни «Ақ иқ ат сыйы» деп аталатын дидактикалық ө лең дер жинағ ына айналғ ан. Мазмұ ны, танымдық нә рі жағ ынан алғ анда «Ақ иқ ат сыйы» - 9-13 ғ асырлар аралығ ындағ ы тү ркі дү ниесінің рухани қ азыналарының жарқ ын туындысына айналды. Ахмед Иү гінекидің «Ақ иқ ат сыйының » тү пнұ сқ асы біздің заманымызғ а жетпей, біржолата жоғ алып кеткен.

Ақ ынның осы атақ ты кітабының қ олжазбасы Стамбұ л мешітінде сақ талғ ан. Шығ армалары 1444 жылы Арслан, Ә мір мен 1480 жылы Тү рік ғ ылымы Нә жит Асыл жасағ ан кө шірмелерімен белгілі. Тү рік тілінде алғ аш рет Рашид Рахмети Арат жариялады. Ал қ азақ тіліндегі транскрипциясын 1981 жылы Ә мір Нә жит жасады.
Ол тү ркі халқ ы ә деби тілінің қ алыптасуына ық пал еткен. Ө зінің атақ ты " Хибату-л-хакайық ", яғ ни " Ақ иқ ат сыйы " деген ең бегі 466 жол ө лең нен тұ рады, 20 шақ ты тақ ырыптарғ а бө лінген. Шығ арма аруз ө лең ө лшемімен, тү ркі тілінде жазылғ ан. Аталғ ан шығ арманың бірнеше нұ сқ алары бар: «Древнетюркский словарь» атты сө здікте: «Поэма дидактического содержания первой половины XIII в. сочинение Ахмеда Югнекского сохранилось семь списков» десе, «Ә деби жә дігерлер» атты кітапта: «Ғ ылымғ а «һ ибат-ул хақ айиық тың » алты нұ сқ асы белгілі» деп кө рсетілген. Ал, атап айтатын болсақ:

-2-

-3-

Оның ойларының бір алуаны мынадай: «Адам дү ниеге Алла мен ғ ылымды танып- білу ү шін келеді. Жердің қ ұ пиясын білу-бақ ытты ө мірге барар жол. 18 мың ғ аламды жаратқ ан Жаратушыны мақ тамағ ан жер-дү ниеде ешкім жоқ. Алла жақ сылық ты 100 бө ліктен жаратты. Оның 99-ын ө зіне қ алдырып, тек біреуін ғ ана жерге жібереді. Жер бетіндегінің бә рі Алла еркімен істелінеді. Ө зіне жақ ынды да, алысты да — адамдардың бә рін сү й, Алланың хикметін сезіне біл. Егер адам ө здігінен ғ ылымғ а бет бұ рмаса, оны қ анша оқ ытқ анмен, қ ұ мғ а сің ген сумен бірдей. Ешқ ашан біреу жайында жаман айтпа, сол кезде ешкім сен жайында жаман айтпайды. Егер ө з кө зің мен кө рмесең не оғ ан толық кө зің жетпесе, куә лік берме, жала жаппа. Болмағ ан іс жайында ешнә рсе айтпа. Бұ л ү лкен кү нә болып саналады. Адамдар, ә леуметтік һ ә м басқ а да жағ дайларына қ арамастан, қ ұ дай алдында бірдей. Адам ө зінде бар нә рсеге қ анағ ат тұ туы керек. Егер олай етпесе, біріншіден, тегін айтып, мақ тана алады, екіншіден, басқ а рудың ө кілдерін ө зінен тө мен ұ стауғ а ұ мтылады, ү шіншіден, ауа райы жұ лдыздарғ а байланысты д-2-егенге сенеді, тө ртіншіден, ө лген адамды кө п жоқ тап жылайды. Адамдарғ а тә тті де

ащы нә рсе-тіл. Жақ сылық та, жамандық та тілден келеді. Айтылғ ан сө з атылғ ан оқ пен тең. Тіпті, бір сө з айтар алдында ә бден ойлану керек…»

Ахмед Иү гінеки дастанының араб ә рпімен кө шірілген қ олжазба нү сқ аларының бірі қ азір Берлин қ алалық кітапханасында сақ талуы тү р. Бұ л дастанның ғ ылымғ а мә лім барлық қ олжазбаларын ө зара салыстьіра отырып, шығ арманың толық мә тінін ә зірлеген зерттеуші тү рік ғ алымы Рашид Арат Рахмат болды. Ол 1951 жылы осы дастанның толық текстін ә зірлеп, оны латын ә рпімен кітап етіп шығ арды.

Ә йтсе де Ахмед Иү гінеки дастанын тіл, ә дебиет, тарих жә не философия ғ ылымдары тұ рғ ысынан жан-жақ ты зерттеп, шығ арманың ғ ылымғ а негізделген мә тінін, сө здігін, транскрипциясын ә зірлеп, оны басқ а тілдерге аудару жө нінде қ ыруар жұ мыстар тындырғ ан орыс, қ азақ, ө збек ғ алымдары болды. Ә сіресе, белгілі тү ркологтар Е. Э. Бертельс, С. Е. Малов, Қ. Махмудов, тағ ы басқ алар бул салада жемісті ең бек етті.

„Ақ иқ ат сыйы» дастанын зерттеу ісіне В. В. Радлов, Т. Ковалевский, Ж. Дени сияқ ты шығ ыстанушы ғ алымдар да белсене атсалысты. Ө збек ғ алымы Қ. Махмудов бул дастан жө нінде аса қ ұ нды монографиялық ең бегін жарияла- ды. Бұ л — Ахмед Иү гінеки дастаны жө ніндегі ең толық, ә рі сә тті шық қ ан зерттеу деуге болады. „Ақ иқ ат сыйының ” прозалық жә не поэтикалық аудармасы қ азақ тілінде де жарық кө рді.

«Ақ иқ ат сыйы» —дидактикалық сарында жазылғ ан шығ арма. Дастан сюжетке қ ү рылғ ан емес. Шығ арманың ә рбір тарауында белгілі бір мә селе жө нінде ә ң гіме болады, автор оқ ушысына тиісінше ақ ыл-кең ес беріп отырады. Бү л дастан ө зінің кө терген тақ ырыбы мен идеялық мазмү ны жағ ынан ақ ын ө мір сү рген қ оғ амдағ ы моральдық ү ғ ымдар мен мінез-қ ү лық нормаларының жиынтығ ы болып келеді.

-4-

Адам қ алай ө мір сү ру керек? Ақ ын осы сауалғ а ө зінше жауап іздеп, дидактикалық сарында оқ ушысына ө сиет- уағ ыз айтады. Мә селен, шығ арманың авторы оқ ушысына: адам адал ө мір сү руі тиіс, сараң болмауы керек, жомарт жанды, білімді кісіні қ адірлеу қ ажет, жақ сыдан — шарапат, жаманнан кесапат деген сияқ ты ғ ибрат айтады.

Сол кездегі шығ ыстың классикалық ә деби дә стү ріне сә йкес автор „Ақ иқ ат сыйы» дастанын Алланы, Пайғ амбарды жә не тө рт сахабаны (пайғ амбардың серіктері) мадақ таудан бастайды. Ақ ын бұ л дастанды Ыспаһ салар деген бекке арнап жазғ анын оқ ушысына ескертеді. Тегінде ақ ынның ө з дастанын арнап отырғ ан адамы сол кездегі кө рнекті мемлекет қ айраткерлерінің бірі болса керек.

„Ақ иқ ат сыйы» дастаны негізінен „ Білімнің пайдасы мен надандық тың зияны жайында» деп аталатын жырдан басталады:

Айтайын білім жайын, қ ү нты бар бол,

Ей, достым, білімдіге ынтазар бол.

Ашылар білімменен бақ ыт жолы,

Білім ал жолғ а тү сіп бақ ыт толы.

Білімді — алтын кө зі ашылатын,

Надан жан — қ ара бақ ыр шашылатын.

Білімсіз тең бола ма білімдімен,

Азамат — білікті ә йел, ез — ер қ атын.

Сү йекте жілік болар, ерде — білік,

Ақ ыл ғ ой ердің кө ркі, етте — жілік.

Жіліксіз ет секілді білімсіздік —

Қ ол созбас сү йексізге бү л тіршілік.

Дастанның бұ дан кейінгі тараулары «Тілді тыйып ү стау — ә дептіліктің шарты», «Тіл жайында», «Дү ниенің ө згеріп тү ратыны жайында», «Жомарттық пен сараң дық жайын- да», «Игі мінез бен жарамсыз қ ылық жайында» , т. б. деп аталады.

Сонымен, «Ақ иқ ат сыйы» дастанының авторы оқ ушысын білімді, инабатты, мейірімді, ә депті сө йлейтін, жомарт, адал жан болуғ а ү ндейді, жарамсыз мінез- қ ылық тан сақ тандырады.

Ахмед Иү гінеки «Ақ иқ ат сыйы» дастанының соң ында адам бойындағ ы ізгі қ асиеттер туралы ө з ойын қ орыта келіп, кітап оқ ушысына қ арата былай дейді:

Ақ мет Ә диб — атым, ү лгі — сө зім,

Қ алады мү нда сө зім, кетем ө зім,

Кү з келер, жаз да кетер, ө мір де ө тер,

Сонымен жү мыларда екі кө зім.

Ей досым, жаздым кітап тү рікшелеп,

Мейлің сө к, мейлің қ ала ерекше елеп.

Артымда ат қ алсын деп жаздым

-5-

Мұ ны Ғ ажайып таң сық сө збен ерекшелеп.

«Ақ иқ ат сыйы» дастанындағ ы ең басты мә селе — оқ у мен білім мә селесі.

Бү л кезде қ ыпшақ даласында адамның сана-сезіміне жарық сә уле қ ү ятын оқ у-білімді, ғ ылымды кө кке кө тере мадақ тап, білімді адамдарды, ғ ұ лама-ғ алымдарды қ ұ рметтеп жырғ а қ осудың ө зі зор азаматтық ерлік іске тең еді. Ақ ын дастанда барша ә лемнің сырын ашатын кілт — кө кірек кө зі ашық, оқ ығ ан, білімді адамдардың қ олында деген пікір айтады. Автор ғ ылым мен ашу-ызаны бір-біріне қ арсы қ ояды. Сө йтіп, ақ ын ғ алым, бақ ыт жолын ө нер- білімнен табады, ал ашу-ызағ а тізгін берген кісі қ ашанда надандық қ а, қ араң ғ ы тү некке душар болады деген пікірге келеді. Автор дастанның ө зге тарауларындағ ы ә дептілік, мейірімділік, жомарттық секілді басқ а мә селелерді де осы оқ у-білімнің қ удіретті кү шімен байланыстырып, кез келген тү йінді оқ у-білім арқ ылы шешуге ә рекет жасайды.

Ахмед Иү гінеки білімді жандарды кө кке кө тере мадақ тайды, оқ ушысын оқ у-білімнің кә усар бү лағ ынан еркін сусындауғ а шақ ырады:

Білікті білім жинап кә сіп етер,

Білімнің дә мін татып ө сіп ө тер.

Білдірер, беріп елге білім сырын.

Біліксіз білімді аттап, бө сіп ө тер,

Тура сө з біліксізге қ аза болар,

Насихат, пайдалы сө з жаза болар.

Надан жан қ анша жусаң тазармайды —

Талай кір жуғ ан сайын таза болар.

Білімдер „істі біліп, бекін! »—дейді,

Ақ ылмен іс істеген ө кінбейді.

Білмеген талай жү мыс істей жү ріп,

Амал жоқ, тү бінде сол опық жейді.

Білікті біліп айтар, сө зін ү тар,

Ол емес бос сө зің ді бедел тү тар,

Білімсіз не айтса да білмей айтар —

Ө з тілі ө зінің кеп басын жү тар.

Алла ө зін білімменен қ ү т етеді,

Қ айырсыз надандық ты жұ т етеді,

Білімді ү йренбеген талай қ ауым.

Қ ү дайды қ олдан жасап бұ т етеді.

Ө неге, білген сө зі — насихат, жол,

Араб пен азияттың сү йгені сол.

Кедейдің кертіп жейтін малы — білім,

Білімнің жоқ -жітікке берері мол.

-6-

Дарынды ақ ынның оқ у мен білім жө ніндегі бұ л пікірлері кезінде зор прогрессивті рө л атқ арды. Ғ ү лама ақ ын адамның бақ ытты болуы — білімге, ал бақ ытсыздық — қ араң ғ ылық қ а, надандық қ а байланысты деп ұ ғ ынды.

Бұ дан кейін ақ ын кейбір жандардың мінез-қ ұ лқ ына тә н теріс қ асиеттерді ә ң гіме етеді. Солардың бірі — сараң дық. Пейілі ө те тар, мейлінше қ ытымыр, ешкімге ешнә рсе ауыспайтын адамдарды ақ ын ө лтіре сынайды. Дастанның авторы: «сараң жан қ андай мұ рат-мақ сатқ а жетеді? »—деген сауал қ ояды. Ақ ын оғ ан ө зі жауап береді. Пейілі тар адам тү рлі арамдық жолмен қ ыруар алтын-кү міс жинайды. Бірақ соның бә рін ө зімен бірге молағ а ә кете ме? Ө зі ө лген соң тірі кезінде жү рттан қ ызғ анғ аны қ ызыл итке жем болады. Сондық тан ақ ын ө з шығ армасында «алағ ан қ олды береген» болуғ а шақ ырады:

Мінездің жақ сысы, ә деттің мінсізі —

Біліп қ ой, жомарттық. Ол — сараң ның айнасы.

Қ олдың бақ ыттысы — беруші қ ол.

Алғ ан, бірақ бермеген қ ол — қ олдың қ ұ тсызы.

Сараң дық — емдегенмен жазылмайтын ауру.

Сонымен бірге, Ахмед Иү гінеки оқ ушысын сол заманның ә дет-ғ ұ рпын сақ тап, тү рлі заң дарын орындап отыруғ а, қ ара қ ылды қ ақ жаратындай ә ділетті болуғ а, ә лсіздерге кү ш кө рсетпеуге, кемтарларғ а қ олғ абыс тигізуге нысапты болуғ а шақ ырады. „Ақ иқ ат сыйы» дастанында, сондай-ақ тә каппар, паң ө ркө кірек жандарды жер-жебіріне жеткізе сынайды. Автор оқ ушысын қ арапайым, момын болуғ а ү ндейді. Шығ армада ақ ын тә каппарлық ты қ арапайымдылық қ а қ арсы қ ойып суреттейді.

Қ орыта айтқ анда, кө кірек кө зі қ ос жанарын жоқ татпағ ан Ахмед Иү гінеки ө з заманының прогрессивті ақ ыны, ә рі білімді азаматы ретінде адам бойындағ ы ә дептілік, мейірімділік, жомарттық, қ арапайымдылык, секілді ізгі қ асиеттерді барынша мадақ тайды. Ал енді надандық, қ атігездік, сараң дық, тә каппарлық тә різді мінез-қ ұ лық тардан сақ тандырады. Ақ ын мінез-қ ұ лық нормалары жө ніндегі ө зінің философиялық -этикалық пікірлерін оқ ушысына ғ ибрат сө з ретінде ұ сынады.

Ғ алымдар Ә. Қ ұ рышжанов пен Б. Сағ ындық ұ лы 1985 жылы «Ғ ылым» баспасынан жарық кө рген аудармаларында былай деп пікір тү йеді: «... «Ақ иқ ат сыйы» да тү ркі халық тарының тіл тарихын, ә дебиет тарихын, ондағ ы жанырлар жә не басқ а да ерекшеліктер негізін, мысалы, дидактикалық ә дебиет, дү нияуи ә дебиет кө здерін ашып, олардың тамырын талдау ісінде таптырмайтын қ ұ нды мұ ра болып табылады».

ПАЙДАЛАНЫЛҒ АН Ә ДЕБИЕТТЕР:

1. Х. Сү йінішә лиев. Қ азақ ә дебиетінің тарихы. Алматы, 2001.

2. Н. Келімбетов. Ежелгі дә уір ә дебиеті. Алматы, 2005.

3. А. Қ ыраубайқ ызы. Ежелгі ә дебиет (хрестоматия)