Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

1. Сұ раныс заң ы. Сұ раныс қ исығ ы. Сұ ранысқ а ә сер етуші жағ дайлар.

2. Ұ сыныс заң ы. Ұ сыныс қ исығ ы. Ұ сынысқ а ә сер ететін жағ дайлар.

3. Сұ раныс пен ұ сыныстың арақ атынасы. Нарық тепе-тең дігі.

4. Икемділік ұ ғ ымы. Икемділік коэффициенті. Сұ ранымның бағ а жә не табыс бойынша икемділігі. Ұ сыныстың бағ а бойынша икемділігі.

5. Тұ тынушылық мінез-қ ұ лық. Тұ тынушылардың жалпы /тү пкілікті/ жә не кезекті /қ осымша/ пайдалық ты максималдау талдамы.

6. Бә секе мә ні жә не тү рлері.

1. Осы аталғ ан рыноктың механизмдерінің негізгісі болып сұ раныс, ұ сыныс жә не бағ а табылады.

Сұ раныс дегеніміз- белгілі уақ ыт ішінде бағ асы анық талғ ан тауарларды тұ тынушылардың сатып алу қ абілеттілігі немесе адамдардың бір нә рсе ү шін ақ ы тө леуге қ абілеттілігі мен тілегін білдіреді. Сұ раныс пен бағ а арасындағ ы кері қ атынасты сұ раныс заң ы қ арастырады.

Сұ раныс заң ы:

А) бағ а мен сатып алынатын тауар санының арасындағ ы кері байланысты кө рсетеді;

ә ) сол тауарғ а деген сұ раныстың бірте-бірте азаюы.

Сұ раныс қ исығ ы дегеніміз – белгілі уақ ыт аралығ ында ә ртү рлі бағ амен тұ тынушылардың сатып алуғ а дайын экономикалық игіліктер санын кө рсететін қ исық.

Сұ раныс дең гейінің ө згеруі – басқ а шарттар ө згеріссіз болғ ан уақ ыттағ ы тауар бағ асының ө згеруі нә тижесінде белгілі бір уақ ытта тұ тынушылардың сатып алатын тауарларының саныдағ ы ө згеріс болып табылады.

Сұ раныстың ө згеруі дегеніміз – бағ алық емес факторлардың ө згеруі нә тижесінде сатып алушылардың сатып алатын тауарларының санындағ ы ө згерістер.

Сұ раныс дең гейінің ө згеруінің негізгі факторлары бағ а болып табылады, ал сұ раныстың ө згерун қ амтамасыз ететін бағ алық емес факторлар болып табылады.

Сұ раныс дең гейінің ө згеруі сұ раныс қ исығ ын ө з бойында жылжытады, ал сұ раныстың ө зінің ө згеруі сұ раныс қ исығ ының орнын бір жерден екінші жерге ауыстырады.

Сұ раныс кө леміне ә сер ететін факторлар 2-ге бө лінеді:

а) бағ алық факторлар; Тауар бағ асының тө мендеуі сұ раныс дең гейін жоғ арлатады, ал бағ аның ө суі сұ раныс дең гейін тө мендетеді

ә ) бағ алық емес факторлар.

Сұ ранысқ а ә сер ететін бағ алық емес факторларғ а жататындар:

- Тұ рғ ындардың ақ шалай табыстары;

- Тұ тынушылар қ ұ рылымының ө згеруі;

- Тұ тынушының талғ амы мен талғ ауы;

- Жинақ талғ ан мү лік;

- Нарық кө лемі, яғ ни бірін-бірі ауыстыратын жә не толық тыратын тауарлар кө лемі;

- Сатудан кейінгі кө рсетілетін сервистік қ ызмет.

Егер рынокта сұ раныс азайса, онда тауар бағ асы тө мендейді, ұ сыныс кө лемі азаяды.

2. Ұ сыныс дегеніміз- белгілі уақ ыт ішінде бағ асы қ ойылғ ан тауарларды нарық қ а шығ ару немесе рынокқ а сату ү шін шығ арылғ ан ө німдердің тү рлі саны. Тауарларды ұ сыну мен бағ а арасындағ ы тура қ атынасты ұ сыныс заң ы қ арастырады. Ұ сыныс заң ы бағ а мен ұ сыныстың бір бағ ытта ө згеруін кө рсетеді.

Ұ сыныс дең гейінің ө згеруі дегеніміз – басқ а шарттардың ө згеріссіз болғ ан уақ ытындағ ы тауар бағ асындағ ы ө згерістің нә тижесінде ө ндірушілердің сатуғ а мү мкіндігі жә не тілегін кө рсететін тауарлар санындағ ы ө згеріс.

Ұ сыныстың ө згеруі дегеніміз – бағ алық емес факторлардың ө згеруіне байланысты ө ндірушілердің сатуғ а тілегі бар тауарлар санының ө згеруі.

Ұ сыныс қ исығ ы дегеніміз – нақ ты уақ ыт кезінде ә ртү рлі бағ ада ө ндірушілердің сатуғ а дайын экономикалық игіліктерінің санын кө рсететін қ исық.

Ұ сыныс кө леміне де 2 фактор ә серін тигізеді:

а) бағ а;

ә ) бағ алық емес факторлар.

Ұ сынысқ а ә сер ететін бағ алық емес факторларғ а жататындар:

- Қ олданылатын ө ндіріс технологиясының сипаты;

- Салық тар мен дотациялар;

- Табиғ и-климаттық жағ дайлар;

- ө ндіріс ресурстарының сапасы мен санының ө згеруі;

- ресурстардың бағ аларының ө згеруі;

- кү тім;

- маркетинг, бә секе, жеткізушілер санының ө згеруі.

Басқ а факторлар ө згеріссіз қ алғ анда, тауардың бағ асының ө згеруі сұ раныс дең гейін ө згертеді жә не ұ сыныс қ исығ ын ө з бойында жылжытады. Егер де бағ а ө сетін болса, онда ұ сыныс дең гейі де ө седі, керісінше бағ а тө мендейтін болса, онда ұ сыныс дең гейіде тө мендейді.

Бағ а тұ рақ ты болғ ан уақ ыттағ ы басқ а факторлардың ө згеруі ұ сынысты ө згертеді жә не қ исық ты бір жерден екінші жерге кө шіреді.

3. Нарық процесінде бағ а белгілеуді сұ раныс пен ұ сыныс заң ы басқ арады. Нарық тағ ы сұ раныс пен ұ сыныстың қ иылысуы олардың тепе-тең дігін кө рсетеді. Тепе-тең дік нарық тық бағ а дегеніміз - нарық та ұ сынылғ ан тауарлардың артық шылығ ы да, кемшілігі де болмайтын бағ а. Сұ раныс пен ұ сыныс қ исық тарының қ иылысу нү ктесіндегі бағ а – рыноктық клиринг немесе тепе-тең дік бағ а деп аталады.

Тепе – тең дік бағ а тұ тынушыны да, ө ндірушіні де қ анағ аттандырады.

Нарық тық бағ а сұ раныс пен ұ сыныстың қ иылысу нү ктесінде белгіленеді.

Сұ раныс пен ұ сыныс қ исық тарының қ иылысу нү ктесі Е- тепе-тең дік нү ктесі болып табылады.

Тепе-тең дік нү ктесінде сұ раныс пен ұ сыныс кө лемдері тең болады.

Сұ раныс кө лемінің ұ сыныс кө леміне тең кезіндегі бағ а тепе-тең дік бағ асы болып табылады.

Сұ раныстың ұ сынысқ ы тең кө лемі тепе-тең дік кө лемді кө рсетеді.

Нарық тағ ы сұ раныстың ұ сынысқ а тең болатын жағ дайы нарық тық тепе-тең дікті кө рсетеді.

Егер де нарық тық бағ а тепе-тең дік бағ ағ а тең болмаса, онда артық сұ раныс немесе артық ұ сыныс орын алады, ал осы уақ ыттағ ы сатушылар мен сатып алушылардың іс-ә рекеті нарық тық бағ аны тепе-тең дік бағ ағ а қ арай қ озғ айды.

Егер де сұ раныс кө лемі ұ сыныс кө лемінен жоғ ары болатын болса, онда тауар тапшылығ ы қ алыптасады. Керісінше сұ раныс кө лемі ұ сыныс кө лемінен тө мен болатын болса, онда тауар артық шылығ ы қ алыптасады.

Егер рынокта ұ сыныс тө мендеп, сұ раныс кө бейетін болса, онда тауар бағ асы кө теріледі.

4. Икемділік дегеніміз – бір айнымалының екінші айнымалығ а жауап ретінде ө згеру дә режесі. Икемділіктің негізгі кө рсеткіші икемділік коэффициенті болып табылады. Икемділік коэффициенті дегеніміз – бір айнымалының пайыздық ө згеруінің екінші айнымалының пайыздық ө згеруін кө рсететін сандық кө рсеткіш. Икемділіктің екі тү рі бар: сұ раныс жә не ұ сыныс икемділіктері.

Сұ раныс икемділігінің келесідей тү рлері бар: сұ раныстың бағ а бойынша икемділігі, қ иылысымды бағ алық икемділік, табыс бойынша сұ раныс икемділігі. Ұ сыныс икемділігінің негізгі формасы бағ а бойынша ұ сыныс икемділігі болып табылады.

Сұ раныстың бағ а бойынша икемділігі барлық жағ дайлардың тұ рақ ты болғ ан уақ ытындағ ы тауарғ а деген сұ раныстың пайыздық езгеруінің оның бағ асының пайыздық ө згеруіне қ атынасы немесе бағ аның ө згерісіне тұ тынушының ә сер беру дә режесін ө лшеуді білдіреді.

Бағ а бойынша сұ раныс икемділігінің негізгі формалары:

икемді сұ раныс – сұ раныс дең гейі бағ ағ а қ арағ анда жоғ ары пайызғ а ө седі, яғ ни E_D^p> 1;

бірлік икемділікті сұ раныс – сұ раныс дең гейі мен бағ а бірдей пайызғ а ө згереді, яғ ни E_D^p=1;

икемсіз сұ раныс – сұ раныс дең гейіне қ арағ анда бағ а жоғ ары пайызғ а ө седі, яғ ни E_D^p< 1;

ө те икемді сұ раныс – бағ аның ө згеруіне қ арамастан сұ раныс дең гейінйң ө те жоғ арғ ы кө лемге ө суі, яғ ни E_D^p=∞;

ө те икемсіз сұ раныс – бағ аның ө згеруіне сұ раныс дең гейінйң ә сер етпеуі, яғ ни

E_D^p=0;

Сұ раныстың қ иылысымды бағ алық икемділігі дегеніміз – сұ ранылатын тауардың кө леміндегі басқ а тауардың бағ асының ө згеруіне жауап ретінде ө згеру дә режесі.

Қ иылысымды икемділіктің негізгі формалары:

оң ды – бірін-бірі ауыстыратын тауарлар ү шін;

теріс – бірін-бірі толық тыратын тауарлар ү шін;

нө лдік – бірін-бірі ауыстыратын, бірін-бірі толық тыратын тауарлар болып табылмайтын тауарларғ а тә уелді.

Табыстар бойынша сұ раныс икемділігі дегеніміз – тұ тынушылар табыстарының кө леміндегі ө згеріске байланыстысұ ранылатын тауарлар кө леміндегі ө згеру дә режесі.

Табыстар бойынша сұ раныс икемділігінің коэффициенті барлық шарттар тұ рақ ты болғ ан уақ ыттағ ы тауарларғ а сұ раныс дең гейіінің пайыздық ө згеруінің тұ тынушылар табысының пайыздық ө згеруіне қ атынасы.

Табыс бойынша сұ раныс икемділігінің негізгі формалары:

оң ды – сұ раныс кө лемі табыстың ө суімен ө седі; қ алыпты игіліктерге тә уелді

теріс – сұ раныс кө лемі табыстың ө суімен тө мендейді; сапасыз жә не тө мен тауарларғ а свойственна

нө лдік – сұ раныс кө лемі табыстың ө згеруіне ә сер етпейді; кү нделікті қ олданылатын тауарларғ а тә уелді.

5. Тұ тыну іс-ә рекетінің теориясы. Сұ ранымның негізін адамның тұ тыну қ абілеттілігі қ ұ райды. Тұ тынушының іс-ә рекеті оның тұ тынуының қ алай қ олданбауында, материалдық игіліктер мен қ ызмет кө рсету қ андай пайда ә келетіндігіне байланысты.

Тауар пайдалылығ ы – адамдардың қ андай да болмасын тұ тынысын қ анағ аттандыру қ абілеттілігі.

Тауар пайдалылығ ы – жалпы жә не шекті пайдалылық болып жіктеледі.

Жалпы пайдалылық – адамдардың белгілі тауар мен қ ызмет жасау жиынтық бірлігін тұ тынуғ а қ анағ аттануы. Шекті пайдалылық – қ осымша пайдалылық, себебі тұ тынушы тауар мен қ ызмет жасауғ а бір қ осымша бірліктен алып тұ рады. «Шекті пайдалылық » термині алғ ашқ ы рет 1883 жылы австралия экономисі Ф. Визер ендірді. ХІХ – ХХ ғ ғ. Басында ірі экономистер: Г. Госсен, К. Менгер, У. Джевонс, Л. Вальрас, Р. Аллан, Дж. Хикс шекті пайдалылық теориясын жасады.

Қ оғ амдық пайдалылық тұ тыну кө лемінің ө суіне байланысты ө су тенденциясына ие болса, шекті пайдалылық жә не онымен қ оса жалпы сұ раным тө мендеу қ асиетіне ие, егер де ұ сыным ө ссе. Бұ л заң дылық «шекті пайдалылық тың тө мендеу заң ы» деп аталады. Шекті пайдалылық теориясының негізінде «Госсен заң ының » бірінші жә не екінші тү рлері бастау болды. Бұ л заң неміс экономисі Герман Госсеннің атымен аталғ ан. Осы заң ның негізінде Госсен субъекті іс-ә рекетінің рационалды ережесін суреттеп, ө зінің шаруашылық қ ызметінен максималды пайда табуғ а ұ мтылатындығ ын кө рсетеді.

Бірінші заң ғ а сә йкес, тұ тынудан іс-барысында тола тү суі заттың пайдалығ ын тө мендетіп, игіліктер қ оры ұ лғ ая тү седі. Игіліктер қ оры кө п болса, пайдалылық тө мен болады. Демек, ә рбір келесі игіліктер бірлігінің бағ алығ ы тө мендейді.

Экономикалық субъект тепе-тең дік жағ дайына Госсеннің екінші «заң ын» қ олданғ анда қ ол жеткізеді. Ол заң ның мә ні мынада: игіліктің рационалды комбинациясына сол кезде жетуге болады, қ ай уақ ытта адам ү шін ә ртү рлі соң ғ ы тұ тынылғ ан тауарлар порциясы бірдей пайдалылық кө рсетсе.

Тұ тынушының ойынша, игілік қ оры аз болса, онда адамның кө з алдында ә рбір бар тауар ү лкен пайдалылық қ а ие болады.

Бюджеттік сызық немесе бюджеттік шектеу екі тауардың мү мкіндігінше болатын комбинациясын кө рсетеді, онда тұ тынушы бар мө лшеріндегі бюджеттен жә не осы кездегі бағ а дең гейінен алып отыруы мү мкін. Ә рбір тұ тынушы бюджеттік шектеу шең берінде ө зінің табысын ә ртү рлі тұ тыну тауары арасына немесе қ ызмет кө рсетуге, салуғ а тырысады, себебі пайдалылық ты максималдық қ а жеткізу қ ажет.

Тұ тынушы табысының ұ лғ аюы бюджеттік сызық ты оң ғ а қ арай параллельді ығ ыстырады, ал тү суі – солғ а қ арай ығ ыстырады.

Бюджеттік сызық тың орналасуы ақ шалай табыс мө лшеріне де байланысты. Ақ ша табысы ө згеруінің бюджеттік сызық қ а ә сері

Тауарғ а бағ аның ө згеруі бюджеттік сызық ты оң ғ а ығ ыстырады, ал бағ аның кө терілуі солғ а ығ ыстырады.

Егер бір тауардың бағ асы ғ ана ө згерсе(мысалы, тағ ам ө німдеріне бағ а тө мендейді), ал бар тауардың (киім) бағ асы мен табыс мө лшері ө згеріссіз қ алса, онда бюджеттік сызық тық соң ғ ы нү ктесі оң ғ а жылжиды.

Тұ тынушылардың талғ аусыздық қ исығ ы деп тұ тынушығ а пайдалы немесе бірдей тұ тыну маң ыздылығ ы бар екі ө німнің ә ртү рлі комбинациясын кө рсететін қ исық ты айтамыз. Бұ л қ исық ты ең алғ ашқ ы рет ағ ылшын экономисі Френсис Исирдо Эджворт қ олданғ ан.

Талғ аусыздық қ исығ ы талдау қ ұ ралы бола отырып, ә детте шамамен «кө збен» мө лшерлеп, екі ө німге негізделеді.

Табыс эффектісінің мә ні мынада: ө німге бағ аның тө мендеуі кезінде ақ шалай табыс мө лшерінің бұ рың ғ ы кө лемінде қ алуы, тұ тынушығ а ө німді сандық мө лшермен кө бірек сатып алуына жағ дай жасайды.

6. Нарық механизмінің 5 негізгі элементі бар:

а) ө ндірушілер мен тұ тынушылар;

ә ) меншіктің жеке жә не аралас нысандары;

б) бағ а;

г) сұ раным мен ұ сыныс;

д) бә секе.

Нарық механизмінің негізгі элементтерінің бірі- бә секе.

Бә секе дегеніміз - тауар ө ндірушілер арасындағ ы жоғ ары пайда табу барысында ө з ө німдерін ө ткізудегі жарысы.

Нарық қ ұ рылымының кө птү рлілігіне байланысты бә секенің 2 тү рі бар:

а) жетілген бә секе;

ә ) жетілмеген бә секе.

Бә секенің бө лінуіне ә сер ететін факторлар: фирманың кө лемі мен саны, ө нім тү рлілігі, нарық қ а кіріп-шығ у шарттары, ақ парат алу мү мкіндігі, бағ ағ а бақ ылау жасау дең гейі.

Жетілген бә секе дегеніміз- бірнеше мың сатушылардан қ ұ ралатын бә секе. Жетілген бә секеде фирма рыноктық бағ ағ а ә сер ете алмайды. Сатылатын тауарғ а бағ аны рынок белгілейді.

Жетілмеген бә секе дегеніміз- таза бесекенің кем дегенде бір шарты орындалмайтын бә секе тү рі.

Жетілген жіне жетілмеген бә секе арасындағ ы айырмашылық ты келесі кестеден кө руге болады:

Жетілмеген бә секенің 3 тү рі бар:

а) Монополиялық бә секе- 10-100-ге дейінгі фирмалар арасындағ ы бә секе. Олар тауарлардың ішінде қ з тауарының артық екеніне кө ндіргісі келеді. Мұ ндай бә секеге киім-кешек, сабын, кір жуатын ұ нтақ сататын нарық тар жатады. Бір-біріне ұ қ сас тауарлар ө ндіретін, бірақ тұ тынушылардың ойы боыынша ә ртү рлі тауарлар шығ аратын фирмалар. Олардың тауарлары бір-бірінен сыртқ ы кө рінісі арқ ылы ерекшеленеді.

ә ) Олигополия – 1-10-ғ а дейінгі бірнеше ірі фирмалардың арсындағ ы бә секе.

Олигополиялық нарық қ а кірудің негізгі шарты- капитал дең гейі, жаң а техника жә не технология ө ндірісіне бақ ылау жү ргізу. Ө ндіретін ө нім тү ріне қ арай олигополия 2-ге бө лінеді:

Таза олигополия- бұ л кә сіпорында бірдей стандартты ө нім ө ндіру.

Дифференциалды олигополия- бұ л 1 бағ ытта ә ртү рлі ө нім шығ аратын фирмалар.

б) Монополия-жалғ ыз ө ндіруші фирма. Ол ұ лттық экономикадағ ы жоғ ары орын алатын ірі корпарацияларды кө рсетеді. Монополия болғ ан кезде жалғ ыз 1 ғ ана ө ндіруші болады, ол ұ сынылатын тауар кө лемін толығ ымен бақ ылап отырады. Монополияғ а кіру ү шін келесідей ерекшеліктері блуы керек: а) ө нім ө ндіру масштабы; ә ) қ ұ қ ық тық артық шылығ ы;

б) шығ арылғ ан ө німнің басқ а тауарлардан ерекше болуының арқ асында оғ ан берілетін қ ұ қ ық тар (патент жә не лицензия);

в) негізгі шикізат тү ріне меншіктік қ атынасы.

Қ осымша табыс алу мақ сатында, монополия, ө зінің нарық тық кү шін пайдаланып, бірдей тауарларды ә ртү рлі нарық та ә ртү рлі бағ амен сатады. Ә ртү рлі бағ аларды қ олдану бағ а алалаушылығ ы деп аталады. Оның 2 тү рі бар:

сатылатын ө нім бірлігі бойынша алалаушылық;

тұ тынушылар арасындағ ы алалаушылық.

Бағ а алалаушылығ ының пайда болуының 3 шарты бар:

а) фирманың кү шті монополиялық кү ші болуы керек, бағ а белгілеу мен ө ндірісті бақ ылайтын;

ә ) тауарды қ айта сату болмау керек;

б) нарық ты сегменттеуге ө ндірушінің икемі.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒