1.2. Әдебиет пен өнер – қоғамдық сана формалары.

Стр 1 из 2Следующая ⇒

С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒ Ы ШЫҒ ЫС Қ АЗАҚ СТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ЖОҒ АРЫ КОЛЛЕДЖІ

Сабақ: №2 сабақ

Пә н: Ә дебиеттануғ а кіріспе

Топ: К2Б

Кү ні: 01. 04. 2020

Уақ ыты: 12. 00-13. 30

Пә н оқ ытушысы: Жунусова Б. М.

1. 2. Ә дебиет пен ө нер – қ оғ амдық сана формалары.

Дә ріс мә тіні:

Кө ркем ө нер қ оғ амдық ө мірмен байланысты. Ол объективті дү ниені танудың қ ұ ралы, қ оғ амдық сананың ерекше формасы. Ө нерде ө згертушілік, жаратымпаздық сипат мол. Ө нер енжар фактор емес, ол қ оғ амдық сананың басқ а формалары сияқ ты, ө зінің базисі – қ оғ амның экономикалық дамуына да ық пал жасайды. Сол сияқ ты қ оғ амдық сананың ә р тү рлі формалары да бір-біріне ә сер етеді. Ә дебиет қ оғ амдық ой-сананың басқ а салаларымен де сабақ тасып, халық тың дү неитанымы (философия, адамгершілік моральдық ұ ғ ым-тү сініктері, кө зқ арасы, наным-сенімі, эстетикалық тү сінік-сезімдері) бә рімен жалғ асып жатады.

Болмысты бейнелеу тү рі болып табылатын ө нер қ оғ амның рухани ө мірінде маң ызды роль атқ аратын ғ ылым мен техника, саясат пен мораль сияқ ты қ ұ былыстармен тығ ыз байланысты, Сө йте тұ ра, ө нер қ оғ амдық сананың ө зге тү рлерінен дараланады.

Ә дебиет пен мораль.

Ә дебиет пен мораль арасындағ ы табиғ и байланыс жә не олардың бір-бірне қ арым – қ атынасы туралы пікірлер кө п. Ең бастысы екеуін қ арсы қ оюғ а немесе оларды бір-бірінен бө ліп қ арауғ а болмайды. Бұ лар мазмұ н мен тү рдің диалектикалық тұ тастығ ындай ө зара байланысты ә рі сабақ тас ұ ғ ымдар. Бұ л жерже ә дебиет тү рдің орнында болса, ал мораль мазмұ нның міндетін атқ арады. Жазушы ө з шығ армасында ө зі ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амдағ ы моральдық атмосфераны реалистікпен суреттеу арқ ылы ә леуметтік ө мірдің тынысын танытады. Соғ ан орай типтік характерлер жасайды. Мысалы, Ф. Достоевскийдің кез келген романында буржуазиялық қ оғ амдағ ы тозығ ы жеткен моральдық қ айшылық тар, сол қ айшылық тардан туғ ан характерлердің психологиялық қ ақ тығ ыстары суреттеледі.

Ә дебиет белгілі бір қ оғ амның материалдық дамуының немесе экономикалық ө суінің шежіресі емес, керісінше, ө з заманының саяси-ә леуметтік жағ дайына сә йкес моральдық жә не рухани жағ ынан ө суі мен ө згеруінің, кері кетуі мен кемелденуінің таразысы ә рі айнасы екен. Осығ ан сә йкес нағ ыз жазушы жан сү йсінтер жақ сылық пен қ атар кейбір адамдар бойына сү ліктей жабысып келе жатқ ан жаманшылық ты, зұ лымдық ты ө нердің эстетикалық заң дарына сү йене отырып кө ркемдік тұ рғ ыдан бейнелейді. Сондық тан да ә дебиет қ оғ амдық қ ұ рылысты ө згертуші адамдар бойына кү рескерлік пен саяси саналылық тың ұ рығ ын себуші, сондай-ақ жалпы моральдық атмосфераны қ алыптастыратын эстетикалық қ ұ былыс. Адамның моральдық тазалығ ын, рухани байлығ ын, жан дү ниесінің сұ лулығ ын, сезімнің мө лдірлігін қ алыптастырудағ ы ә дебиеттің ролін ешқ андай да сыртқ ы кү штер алмастыра алмайды. Г. Манн: «Ө з заманындағ ы рухани кесапат атаулығ а ең алдымен жазушыларды жауапқ а тарту керек» деген.

Қ ай ғ асырдағ ы ұ лы жазушыларды алмаң ыз, ө з дә уіріндегі адамгершілік, гуманизм мә селелерін, моральдық проблемаларды айналып ө тпеген екен. Алысқ а бармай-ақ Н. В. Гогольды алайық шы. «Ө лі жандар» - Чичиковтың сайқ ымазақ сапары туралы ода емес, ө ліп бара жатқ ан, кү ні ө тіп бара жатқ ан патшалық Россияның сол заманғ ы азғ ындауын, тоғ ышарлық тың иірімді илеуіне тү сіп кеткендігін кө з алдың а елестететін трагикомедиялық жыр емемс пе? Кезінде Голгольден кейбір замандастары «Россияны осынашама неге қ ұ быжық етіп кө рсеттің із» деп сұ рапты. Сонда жазушы ешбір ойланбастан: «Халқ ының болашағ ын ойлайтын азаматтың шынында да біз не болып бара жатырмыз деп, намысын оятып, жанын кү йзелткім келді» - деп жауап берген екен.

Нағ ыз жазушы ә леуметке ортақ ө з кезінің таза моральдық атмосферасының рухани бидеушісі болумен қ атар, ө мірдегі келең сіздікті батыл айыптаушы, жалпы адамзатқ а ортақ гуманитсік моральдың насихатшысы ә рі оны берік қ алыптсытырушы қ айраткер азамат екенін ұ мытпағ ан жө н.

Ө нердің ө зіндік нысанасы – адамның болмысқ а эстетикалық қ арым – қ атынасы да, мақ саты – дү ниені кө ркемдік тұ рғ ыдан игеру болып табылады. Бұ л – кө не заман ойшылдарынан бастау алып, бү гінгі зерттеушілер мойындағ ан ө нердің басты сипаты туралы аксиома десек те болады. Ө нер туындыларының арқ ауында адам, адамның сыртқ ы дү ниемен байланыс сырларының алынатыны да сондық тан. Ө нер нысанасы болып табылатын ө мірдің сан алуан қ ырларын игеру, елеп – екшеп ө ң деу, жә не шығ армашылық пен бейнелеу ә рекеттерінің бә рін де суреткер кө ркем образдар арқ ылы жү зеге асырады. Демек, кө ркем образ дү ниені танып – білудің ерекше, тек ө нер туындысына ғ ана тә н тү рі болып табылады.

В. Брюсов: «Ғ ылым мен поэзияның қ ызметі бір екеуі де дү ние, ө мірді аша білу, тану формасы – қ ұ ралы. Бұ лардың бір-бірінен айырмасы тек тә сілдерінде ғ ана: ғ ылымның тә сілі талдау – анализ, поэзияның тә сілі тұ жырымдау – синтез», - депті(1, 356). Осы тұ жырымғ а толығ ымен қ осылып, поэзиядан басқ а ө нер тү рлеріне қ атыстыруғ а болады. Мә селен, тарих ғ ылымын алайық, ол Ұ лы Отан соғ ысы тақ ырыбын тарихи деректер мен қ ұ жаттар, даталар арқ ылы сө з етеді. Қ ай жылдары, қ андай майдандар ашылды, қ анша жауынгер, қ анша техника қ атысты т. с. с. Тылдағ ы ең беккерлер ө мірі, майданғ а қ анша азық – тү лік жіберілді т. т цифрлар тілімен тү сіндіріліп, талданады. Ал ө нерде мү лде керісінше. Мұ қ ағ али тылдағ ы ө мірдің бар шындығ ын: «Балалық шақ жарбиып жү ретұ ғ ын, Соқ а жеккен ө гіздің қ ұ лағ ында», - деген ө лең нің екі жолымен ғ ана таныта білген.

В. Белинский: «поэзияны біреу су десе, біреулер от дейді». Ә дебиет от та емес, су да емес, сө з ө нері.

Кө ркем ө нердің тү рлері кө п:

бейнелеу ө нері;

мү сін ө нері;

сә улет ө нері;

саз ө нері;

сө з ө нері.

Жоғ арыда айтылғ андай, ө нердің қ ай тү ріне де қ арым – қ атынастық, жаң адан жасаушылық жә не танымдық қ ызмет тә н. Дегенмен де ө нер тү рлерінің ө зіндік ерекшеліктеріне орай бұ л сипат олардың ә рқ айсыснда ә ртү рлі дә режеде кө рінеді. «Ә деби шығ армашылық туындыларының ө зіндік ерекшелігі сө здің ерекшеліктеріне байланысты жә не бұ л ерекшелік ә деби туындыны суретжә не мү сін, музыка туындыларымен салыстыра қ арағ анда танылады. Ә рине, музыка ө нері сияқ ты уақ ыттық ө нерге жататын сө з ө нері кө рнекілік пен анық тық жағ ынан кең істік ө нері туындыларымен бә секеге тү се аламйды. Алайда оның басқ а ө нер тү рлерінен басым жақ тары да бар.

Суретші мен мү сінші ө здерінің қ ұ ралдары арқ ылы кө зге ө рінетін нә рсені ғ ана бейнелей алады. Адамның ішкі кү йі, мінезі, олардың қ арым – қ атынасы анық кө ріне бермейді. Бұ л ө нер иелері белгілі бір сә тті ғ ана қ амтып, қ алғ аны тү рлі кейіптер арқ ылы ғ ана ашылады. Қ аламгер сө з кө мегімен оқ ырманның қ иялында адамды қ оршағ ан сыртқ ы дү ние туралы да немесе олардың ішкі ә лемі, ойы, сезімі, толғ аныстары, қ ұ штарлық тары туралы жанды бейнелер туғ ыза алады. Бұ л тұ ста суретші немесе мү сіншіден гө рі ол ө зі бейнелеген қ ұ былыстарды қ ұ райтын жағ дайларды бір – бірінен ө рбіте отырып, тұ тастай суреттей алады. Жоғ арыда айтқ анымыздай, ө нердің басқ а тү рлерінен ә дебиеттің ө зіндік ерекшеліктері бар. Сұ ң ғ ат, мү сін, музыка, би т. б. ө нер тү рлері қ андай да бір зат (бояу, тас, саз) арқ ылы немесе іс - ә рекет (дене қ имылы, ү н шығ ару) арқ ылы адам сезіміне ә сер етсе, ә дебиеттің қ ұ ралы – сө з. Ә дебиетті тү сіну ү шін сезіммен қ атар, сана да қ ызмет етуі тиіс. Мә селен, поэзиялық туындыны оқ у немесе тың дау барысында ұ йқ ас, ырғ ақ ты сезіну аз, соныммен қ атар ө лең ді қ ұ рап тұ рғ ан бө лшектердің, яғ ни сө здердің ә рқ асысының мағ ынасын саналы тү рде тү сініп қ абылдау керек. Демек, ә дебиетті толық тү сіну ү шін сезім мен сана бірлігі болуғ а тиіс. Жан – дү ниеге бойлай енетін руханилық қ асиеті ә дебиетке мол мү мкіндік береді. ».

Осылайша ә дебиеттің пішіні ө з бойында заттық – сезімдік сипаттарды ұ штастырады. Яғ ни, белгілі бір дыбыстар жү йелілігі ө лең мен қ ара сө здің ырғ ағ ы болады. Дегенмен ә дебиеттің осы сезімдік жағ ы кө ркемсө здің интеллектуалдық, рухани қ атпарларымен ү йлесім тапқ анда ғ ана шынайы мә н иеленбек. Пішіннің ең қ арапайым бө лшегінің ө зі (эпитет немесе метафора) тү сіну процесінде ғ ана ә серлі болады. Ә дебиеттің руханилық сипаты, ө зге ө нер тү рдлерімен салыстырғ анда, ө зінің ә мбебап мү мкіндіктерін кең інен пайдалануғ а мү мкіндік береді. Себебі, ә дебиет - ө недің жоғ арғ ы тегі. Ә дебиет адамның сө зі арқ ылы кө рінеді. Ал сө зде дыбыс та, сурет те, айқ ын танылатын нақ ты кө рініс те бар. Нә тижесінде ө зге ө нер тү рлеріне жекелей ғ ана телінген сипаттардың (дыбыс, сурет, қ имыл т. б. ) барлығ ы да ә дебиетке етене сипаттар болып шығ ады.

Ә дебиеттің тағ ы бір даралық белгісі – қ аламгер шығ армашылығ ына қ атысты. Мә селен, философ, яки журналист ө мір жайында ой толғ ауы немесе баяндауы мү мкін. Ал қ аламгер ө зге ө нер иелері секілді ө зіне ғ ана тә н кө ркемдік ә лемін жасайды. Кө ң ілдегі шығ арманы жарық қ а ә келу барысындағ ы қ аламгер ең бегін кез – келген суреткер ең бегімен салыстыруғ а болады. Тастан адам бейнесін жасағ ан мү сінші қ андай тер тө ксе, қ аламгер де соншалық ты мехнат сә ттерді басынан ө ткереді. К. Паустовский ө зінің «Алтын раушан» атты повесінде қ аламгер ең бегін зергерлік шеберханалардың тозаң ы арасынан алтын ұ нтағ ының тү йіршіктерін бір – бірлеп теріп, одан алтын раушан жасағ ан Шаметтің бейнесімен салыстырады. Демек, қ аламгер ең бегі ауыр да азапты жұ мыс. Жұ мыс барысында жан мен тә нді бірдей қ амтығ ан ең бектің қ аншалық ты ө телгені оқ ырман арқ ылы танылады. Егер оқ ырман қ аламгер ұ сынғ ан кө ркемдік ә лемді жатсынбай қ абылдап, ө зінің ой – қ иялы арқ ылы шығ армадағ ы кө ркем бейнелермен біте қ айнасып, бірге туысып кетсе, онда ә деби шығ арманың да, қ аламгердің де ө з мақ сатына жеткені. Қ аламгер ө мірдегіні қ абылдап, кө шіріп беруші емес, жаң а дү ниені жасаушы болуғ а тиіс.

Дә рісті бекіту сұ рақ тары:

- Неліктен ө нер қ оғ амдық сананың ө зге тү рлерінен дараланып тұ рады?

- Ө нердің ө зіндік нысанасы туралы не айта аласыз?

- В. Брюсов: «Ғ ылым мен поэзияның қ ызметі бір екеуі де дү ние, ө мірді аша білу, тану формасы – қ ұ ралы. Бұ лардың бір-бірінен айырмасы тек тә сілдерінде ғ ана: ғ ылымның тә сілі талдау – анализ, поэзияның тә сілі тұ жырымдау – синтез», - осы пікірге ө з ойың ызды білдірің із?

- Неліктен Ә дебиетті тү сіну ү шін сезіммен қ атар, сана да қ ызмет етуі тиіс?

12 Следующая ⇒