Миләүшә Ҡаһарманова

Атаҡ ай

Милә ү шә Ҡ аһ арманова

Ҡ устым шылтыратты. Ҡ айнашып йө рө гә н мә л булһ а ла алдым. Уның, трубканы кү тә ргә немде белгә с тә ө ндә шмә й тороуы, мә шә ҡ ә тле мә лдә, бер аҙ йә немә тейҙ е, шуғ а ҡ оро тоттом:

-- Эйе! Сә лә м! Йә - тың лайым!

Ул тағ ы ла саҡ ҡ ына пауза яһ аны ла сә лә мһ еҙ -ниһ еҙ:

-- Атай ү лде, - тине.

-- Ү лде?! Нисек... ү лде? – аң лай алманым.

-- Ү лде. Баяраҡ ҡ ына. Районғ а алып китә беҙ хә ҙ ер. Беҙ йө рө п ҡ айтҡ ансы һ еҙ йыйыла тороғ оҙ.

Иҫ емә тө шкә н беренсе һ орауҙ ы бирә м:

-- Эскә йнеме?..

Ҡ устым тағ ы пауза ала:

-- Эсмә не тү гел инде. Кисә лә һ уҡ мышлап йө рө нө. Пахмил тиһ ә ң, эргә һ ендә эсеп бө тө лмә гә н шешә һ е ултыра. Бө ткә ндер инде организм да, машина тү гел бит. Икенсе яҡ тан, йә ше лә арыуыҡ – һ икһ ә нен тултырҙ ы. Ярай – шул минең, ҡ айтығ ыҙ.

Шул мә л эргә мдә ге ҡ айнаш икенсе ү лсә мгә кү сте. Коллегаларымдың тауышын ишетмә ҫ булдым. Улар һ аман минең хә лемде аң ғ армаҫ тан бә хә слә штелә р-бә хә слә штелә р ҙ ә, фекеремде ишетергә телә пме, бары берсә миң ә тө бә лде. Уларҙ ың һ ораулы ҡ араштарына ҡ аршы тороп баҫ тым һ ә м: “Атайым ү лгә н” тигә н ике ауыҙ һ ү ҙ ҙ е генә һ ығ ып сығ арып, тышҡ а ынтылдым. Юҡ, иларғ а, сә бә лә нергә тип тү гел, ә ҡ апылдан эсемдә барлыҡ ҡ а килгә н ауыртыныуғ а сыҙ амауҙ ан...

“Атай ү лде” тип илап ултырыусы булманы. Ғ ү мерҙ ең мә ң гелек тү геллеген аң ларлыҡ, йә шә рен йә шә гә н, ашарын ашағ ан йә нде оҙ атыуыбыҙ ҙ ы ла белер йә штә беҙ барыбыҙ ҙ а. Кеше вафат булғ анда беҙ ҙ ә артыҡ илаулау юҡ ул былай, ә ммә ә сә йҙ е оҙ атҡ анда кү ҙ йә штә рен тыйып алып булмай ине. Икеһ е лә ғ ә зиз кешелә р, беҙ гә ғ ү мер биреү селә р тибеҙ ҙ ә, нисек кенә булһ а ла икеһ ен ике тө рлө ҡ абул итә беҙ шул. Ниң ә улай икә н? Улай тиһ ә ң, яуап ү ҙ е ү к килә. Атай, ә сә й була алмай инде. Ә сә й – ул ә сә й. Ул – берә ү. Атай ҙ а берә ү инде... Тик ул алыҫ ыраҡ, унда ә сә й йылылығ ы, ә сә наҙ ы юҡ. Шуғ алырмы...

Ғ ә ҙ ә тенсә, ауылса, мосолманса итеп оҙ аттыҡ атайҙ ы. Йола ҡ ушҡ анса саҡ ырыла торғ андарҙ ы саҡ ырҙ ыҡ, бар тә ртиптә рен ү тә нек, аш-һ ыуын ә ҙ ерлә нек, аяттарын уҡ ыттыҡ, хә йерҙ ә рен тараттыҡ. Ә йтеп ҡ алдырғ ан ү тә рлек һ ү ҙ е лә булманы, васыяты ла юҡ. Ә ллә айнығ ып та етмә й ү лгә н булғ андыр инде, аны кем белә. Йоҡ лай, ә ле уянмағ ан тип уйлағ андар бит ө йҙ ә гелә р ҙ ә, ә ул инде һ ыуынып ятҡ ан. Тө пкә тө шө п киткә ндә, зыяратҡ а ҡ уйылмаҫ ҡ а ла тейештер бит. Тик... атайың тураһ ында шулайтып ә йтеп тораһ ың мы инде. Ысыта-ыста! Кит, нимә уйлап ултырам!

Ө сө н-етеһ ен бер юлы ү ткә реп ҡ уйып, халыҡ ты оҙ атып, кискә ү ҙ ебеҙ генә ҡ алғ ас, ө лкә н ағ ай ө ҫ тә л башына тороп һ ү ҙ алды. Беҙ уның шулай һ ә р йыйыныбыҙ ҙ а сә лә млә п һ ә м йомғ аҡ лап ҡ уйыуына кү неккә нбеҙ. Атай урынына уны ҡ абул иткә нбеҙ ме? Атайҙ ан булмағ ас...

-- Шулай, бына, туғ андар... Ә сә й эргә һ енә атай ҙ а китеп барҙ ы... Ҡ алайтаһ ың, барыбыҙ ҙ а бара торғ ан ер, тигә ндә й. Тыуымдың ү леме лә бар, - һ ә р беребеҙ алдына ғ ына текә леп тың лап ултырабыҙ. – Атай тураһ ында нимә ә йтә алабыҙ?.. Ү лгә н кеше тураһ ында насар хә бә р ә йтергә ярамай, ә ммә беҙ бында бө тә беҙ ҙ ә уның балалары, мин ә йтмә һ ә м дә һ ә р кем ү ҙ енсә уйлап ултыра... Артыҡ йү нле атай була алманы инде. Тик беҙ ҙ ең уғ а ү пкә юҡ, ул беҙ ҙ ең атай, беҙ ҙ е яралтҡ ан кеше, шуның менә н бө тә һ е лә ә йтелә. Ул да, моғ айын, ү пкә лә п китмә йҙ ер, ҡ усты менә н килен һ ә йбә т итеп ҡ араны, ә сә йҙ е лә, атайҙ ы ла. Һ ә р саҡ ө ҫ тә ре таҙ а, урындары йылы, тамаҡ тары туҡ булды. Беҙ ҙ ә ҡ айтып, хә л белеп торҙ оҡ. Нисек булғ анда ла, уғ а ошо биргә ндә ре ө сө н рә хмә тлебеҙ... Ү ҙ ебеҙ унан яҡ шыраҡ атайҙ ар булайыҡ – шул.

Килә һ е кө н ерлә ү гә йыйылусылар таралды, мин бындағ ы ғ аилә янында ҡ алдым, ялым бер аҙ налыҡ ине. Яйлап атай менә н ә сә й йә шә гә н бү лмә не бушаттым. Ә сә йҙ ә н артыҡ ә ллә нимә ҡ алмағ ан да инде бында. Кү лдә к-яулыҡ тарын кү птә н таратып, яҡ ындарына биреп бө ткә нбеҙ. Атайҙ ың кү лдә к-ыштандарын ҡ араштырып, ағ ай-ҡ устылар кә ү ҙ ә һ енә самалап, ярағ андайҙ арын айырып һ алдым. Ҡ алғ андарын хә йер менә н бергә тө йнә п, балаларҙ ан ауыл ҡ арттарына ебә рттем. Бабайҙ ар еҫ е сығ ып торғ ан тү шә к-юрғ анын тө рө п алып, ө й ҡ ыйығ ы аҫ тына, ә сә йҙ еке элеү ле торғ ан ергә мендереп, йә нә шә һ енә бә йлә п ҡ уйҙ ым. Торалар, ана, йә н ә рнеткес һ ағ ышлы бер кү ренеш булып...

Эсемде ә ллә нимә яндыра. Артыҡ ҡ айғ ырмайымда кеү ек, ә ммә асыла ла, ө ҫ тө мә бө ркә лгә н бер нә мә не һ ирпеп ебә реп ныҡ лап тын ала ла алмайым. Кү ң елем дә тулышҡ ан кеү ек, тик иларлыҡ уҡ тү гелме ә ллә хә лем?.. Шул миктә гә н баҫ ылғ анлыҡ менә н уйғ а сумып, мыштырлап ҡ ына эш менә н булам.

Атайҙ ың урыны аҫ тынан иҫ ке сумаҙ андарҙ ы һ ө йрә п сығ арҙ ым. Ә сә й ү лгә с уның һ аҡ лағ ан бө тә альбомдарын, ә ллә кү пме хаттарын, документтарын ул ҡ умта-сумаҙ андары менә н ү ҙ енең карауаты аҫ тына шылдырып ҡ уйғ айны. Заманында, ә сә й шуларҙ ы барлап ултырғ анда: “Дыу! Нимә һ ен бер шул ҡ ағ ыҙ ҙ арың а кү мелә һ ең дә ултыраһ ың! Дауна ү леп бө ткә н ә ҙ ә мдә рҙ е ҡ арап! ” – тип ебә рә ине. Хә ҙ ер, ана, ү ҙ е лә шул исемлеккә инде. Мин ү ҙ енә:

-- Нимә гә кә рә к был ҡ ый, атай, һ иң ә? Уларҙ ы тотоп та ҡ арамайһ ың бит инде, - тигә ндә:

-- Ятһ ын. Ә сә ң деке, - тип кенә ҡ уйғ айны.

Ә ү ҙ е ғ ү мер буйы ә сә йҙ ең ҡ ә ҙ ерен белмә не. Ошо һ ү ҙ ҙ ә рҙ е ү ҙ емә ишетерлек итеп ә йттем. Шуны ә йткем килеп торғ ан, кү рә һ ең. Ү пкә лә п тү гел, хә ҡ иҡ ә т итеп. Белмә не шул ҡ ә ҙ ерен ә сә йемдең, ә ү ҙ е бала шикелле унһ ыҙ бер кө н дә тора алманы. Кү ҙ е алдынан осоп барҙ ы ә ллә. Саҡ ҡ ына сыҡ һ а алаҡ анлап: “Ә сә ң ҡ айҙ а? ”- тине лә торҙ о.

Альбомдарҙ ағ ы һ ү рә ттә рҙ е иҙ ә нгә туҙ ҙ ырып ташланым. Кә рә ктә рен ү ҙ емә бү леп алмаҡ сымын. Ҡ алғ андары ошонда – тө п йортта һ аҡ ланыр. Ейә н-ейә нсә рҙ ә р килгә ндә ҡ арар, ә ле олатай-ө лә сә йҙ ә рен танып белмә й ҡ алғ ан ыуаҡ тары ла, тыуаһ ылары ла бар.

Атайымдың армия фотолары ярым-йорто, бө клә неп, йыртылып бө ткә н. Ү ҙ енең йә шерә к сағ ында, эскә нендә, шулай фотоларын йомарлап, турап ташлай торғ ан ғ ә ҙ ә те булды. Былары шул “яуҙ арҙ ан” ҡ алғ андары. Ә сә й уларҙ ы йыйып, йә бештереп һ аҡ ларғ а тырышҡ ан, кү рә һ ең. Бө тө нө рә ктә рен алып ҡ арайым – һ ыу һ ө лө гө кеү ек егет! Ундай сибә р кеше, бындай сая ҡ араш, мө һ абә т һ ын... беҙ ҙ ең беребеҙ гә лә кү смә гә н ахыры. Бик матур булғ ан ул йә шлегендә. Юҡ ҡ а ғ ына, ө с класс белеме менә н уҡ ымышлы ә сә йемде ә ү рә тмә гә ндер. Ө лә сә йем килеп: “Был башҡ орттоң кирза итегенә ҡ ыҙ ығ ып сыҡ тың мы? ” – тип ә рлә п киткә н. Ысынлап, кирза итегенә генә лә ғ ашиҡ булырғ а мө мкин булғ ан шул.

Бер фотола һ абантуйҙ а кө рә шкә не элә ккә н. Һ ү рә ттә ге батырҙ арҙ ан кә м тү гел. Тирлә п тө шкә н, йыуан билендә таҫ тамал, ҡ орһ ағ ы бү һ ерелеп алғ а сыҡ ҡ ан, ярһ ығ ан - ҡ арашы дейеү ҙ еке. Ҡ араһ ам, халыҡ араһ ында артта минең ярты битем элә ккә н. Йоҙ роғ омдо ауыҙ ыма тығ ып борсолоп торам. Атайым ө сө нмө ә ллә уның ҡ улына элә гә сә к башҡ алар ө сө нмө?

... Уның тап шул фотолағ ы сағ ы ине буғ ай. Шулай ҙ ур, минең ҡ арамаҡ ҡ а һ имеҙ ине. Киң арҡ аһ ына яурынымды терә п, аяҡ һ уҙ ып, артҡ а ҡ арап ултырып алғ анмын арбала. Икә ү лә шеп йә йлә ү гә китеп барабыҙ. Һ ә р кем ү ҙ уйына сумып килә торғ ас, ул бер аҡ ланғ а сыбырҡ ы һ абын иҙ ә п кү рһ ә тә:

-- Ошо ерҙ ә ргә ө лә сә ң дә р йә йлә ү гә сыҡ ҡ ан. Бынан ү ткә н һ айын: “Эй, ер-һ ыу ҡ артаймай ҙ а инде, хас беҙ ҙ ең бала саҡ тағ ы кеү ек бө тә һ е лә, тип ә йтә торғ айны”, - тип ҡ уя. Тауышы йомшарып, ә ллә хатта ҡ алтырап киткә н кеү ек була. Мин ҡ айырылып уғ а ҡ арап алам. Ә сә һ е хаҡ ында һ ө йлә гә ндә шулай кү ң еле йомшарып китә уның. Ә ллә ниндә й бер эске йылылыҡ, оло һ ө йө ү менә н телгә ала ө лә сә йҙ е. Ә сә йем ә йтмешлә й “ҡ артайғ ансы бә пә й булып йә шә гә нгә ”ме икә н?

Икебеҙ ҙ ә тынып ҡ алабыҙ ҙ а, мин, нимә ә йтергә белмә йме, юл ың ғ айына килгә н йылғ а аръяғ ындағ ы текә яр битендә сорлашҡ ан ҡ арлуғ астарғ а ҡ арап, уйһ ыҙ ғ ына ә йтеп ҡ уям:

-- Шул ҡ арлуғ ас ояһ ынан берә йһ е йомортҡ а алала микә н?

Бойоғ оп киткә н атайым: “Тпр-р-ру! ” тип екереп, ҡ арышҡ ыр бейә һ енең ауыҙ лығ ын ҡ айыра биреп тарта ла, ҡ аршы ярғ а эйә к ҡ ағ а:

-- Анауҙ ы ә йтә ң ме?

-- Эйе.

Ул кү ҙ ен ҡ ыҫ а биреп самалай ҙ а, мин нимә лер ә йтеп ө лгө ргә нсе, дилбегә не усыма тығ ып, кирзалары менә н сылғ ауын һ ала ла, шул кейемдә кө йө ярҙ ан ағ ымғ а сө ң гө й. Кү ҙ асып йомғ ансы булғ ан был хә лдә н дә, уның һ оро тулҡ ындар эсенә сумып юғ алыуынан да ҡ урҡ ып, эргә лә ге тауҙ арҙ ы шаң ҡ ытып сә релдә п ебә рә м:

-- Ата-а-ай!

Минең тауыштан саҡ торғ ан ҡ ылтым бейә ө ркө п, ҡ апыл юртып сығ ып китә. Туҡ татып алыу ҡ айҙ а? Етмә һ ә, ү ҙ ем һ аман һ ыуғ а ҡ арайым. Урман эсенә елеп инеп барғ анда, уның йылғ а уртаһ ында йө ҙ гә нен шә йлә п ҡ алам, сыбыҡ -сатырғ а һ уғ ылып, шатыр-шотор шырлыҡ ҡ а инеп тә китә беҙ.

Бейә ағ ас араларында ары-бире тө ртө лө п йө рө п тынысланғ ас, ү ҙ яйы менә н кире юлғ а сығ а. Мин дилбегә не исем ө сө н генә тотоп, һ аман ян-яҡ ты байҡ айым. Бына, бер мә л, ҡ араһ ам, атайым килә. Бер яҡ ҡ а аҡ һ аҡ лай биреп, һ ә лпә ң лә п, ҡ абаланмай ғ ына йү герә. Ялан аяҡ, лыс һ ыу! Мин уның был халә тенә н тамам шаң ҡ ып килә м. Ул ҡ ыуып етә лә, атты һ елкә тартып туҡ татҡ ас, ауыҙ ынан кескә й генә аҡ һ ылт йомортҡ а сығ арып бирә. Мин, ә ле 8-10 йә шлек кенә бала, был ҡ ылыҡ тың башҡ а һ ыймаҫ ахмаҡ лыҡ икә нлеген инде аң лайым, ә ммә шул уҡ ваҡ ытта иҫ киткес батырлыҡ итеп тә ҡ абул итә м. Устарымды ҡ ушып, оя һ ымаҡ итеп, йомортҡ а һ алыуғ а һ уҙ ам, ү ҙ ем кө лә м:

-- Алйот.

Эсте атайым. Эсһ ә боласыл булды. Иҫ ерһ ә енгә ә йлә неп, донъя онтап, кем менә н булһ а ла һ уғ ышҡ ыһ ы килә лә тора торғ айны. Шул ғ ә ҙ ә тенә н барыбыҙ ҙ а ғ арыҡ булғ ан. Барыһ ын да ә рлә не эскә нендә. Ә сә йемдә н башлап, һ уң ғ ы ҡ устыма тиклем. Ниң ә лер мине ү ткә рҙ е. Миң ә аҡ ырайта ҡ арап ала ла, иренен ҡ ымтый биреп торғ ас: “Бисура! ” тип ҡ уя ине. Шулай. Уның ө сө н бисура булдым. Ә рлә ү булдымы был, маҡ таумы ә ллә башҡ а мә ғ ә нә лә ме, һ ә р хә лдә шунан ү тмә не. Ағ айымдарғ а сыбытҡ ы ла, ҡ айыш та эшкә кереп китһ ә, миң ә бармағ ының осон тигеҙ еү тү гел, елен дә ҡ ағ ылтманы. Уны иҫ ерһ ә белмә й тигә н булдылар. Белә ине ул. Боларып ятып, бө тә кеше ҡ асып бө ткә ндә мин, инде ҙ урая башлағ ас, юрамал янына барам, ул ҡ улындағ ы ә йберен мине ҡ ырлатып, икенсе яҡ ҡ араҡ ата, шул яҡ ҡ араҡ торһ ам, икенсе яҡ ҡ а ташлай.

-- Кит, кеше кө лдө рмә, - тием, -- бар ят, йоҡ ла! Һ инә н һ уң кү пме йыйыштырырғ а кә рә к.

Ә сә йемә, шулай итә, тиһ ә м, юҡ тыр, ул бит алйый, бер нә мә лә белмә й, тип ү ҙ енекен һ ө йлә й.

Быларын иҫ лә гем килгә ндә н тү гел, бер ҡ ыҙ маса булып тө шкә н фотоһ ын ҡ улғ а алғ андан хә терлә п алам.

... Ҡ ышҡ ы юлда йә йә ү ҡ айтып килә м. Егерме саҡ рымлап бар. Ҡ араң ғ ы тө шкә н. Автобус йө рө мә гә н мә лдә рҙ ә, телефон юҡ та, йә йә ү йө рө лдө лә инде. Ярты юлды ү ткә н ерҙ ә утар бар. Шунда йылҡ ы ҡ ышлатып яталар. Атайымдың сменаһ ы булырғ а ла мө мкин. Шулай ҙ а артыҡ ө мө т юҡ, тирлә п-бешеп атлай бирә м. Бына бер ваҡ ыт килә торғ ас ҡ аршыма бер нә мә нең сабып килеү ен шә йлә нем. Нимә булырғ а мө мкин? Бү ре тү гел. Сө нки бү ренең улайтып тота килеп кешегә һ ө жү м итмә ҫ ен белә м. Атайым ө йрә ткә н. Айыу ҙ а, бү ре лә ҡ урҡ ыныс тү гел урманда, улар кешегә теймә й, тейһ ә мышы тапарғ а ынтылырғ а мө мкин, тип ҡ абатлай ине юлғ а сыҡ ҡ анда.

Мин нимә гә лер юрап маташҡ ансы, был януар, сабып килгә н ың ғ айы ө ҫ тө мә лә һ икерҙ е. “Сай” итеп кенә ҡ алдым да, икә ү лә шеп кө рт буйлап мә тә лә п киттек. Тау аҫ тынаса тә гә рә теп, битемде, шапкам сиселеп ҡ алғ андан туҙ ғ ығ ан сә стә ремде ялап бө ттө был. Шоң ҡ ар! Атайымдың һ унар эте!

Мин уның муйынындағ ы ҡ айышынан элә ктерегә, тағ ылып торорғ а маташам. Эт лә ү келдә п ө рә, тимә к, хужаһ ына тауыш бирә. Мине тартҡ ылай ҙ а, ҡ ырғ а сабып китә биреп тағ ы ө рә, тағ ы килеп мине ҡ олатып яларғ а керешә. Башлығ ымды эҙ лә п алып, эт туралап сапҡ ан яҡ ҡ а йү герә м мин дә. Арыуыҡ сабышҡ ас, егелгә н атҡ а килеп тө ртө лә беҙ. Атайым башын да бороп ҡ арамай санала ултыра. Мин ах-ух килеп уның эргә һ енә ҡ олайым:

-- Ҡ а-ҡ айҙ ан белдең минең килгә нде?!

-- Белмә й ә ллә! Бү ре ү ҙ енең кө сө гө н ә ллә нисә саҡ рымдан һ иҙ ә, - кү ң еле кө р, ҡ ыҙ масалап алғ ан. Ошондай сағ ында шулай аң лайышһ ыҙ ыраҡ, кинә йә лә п һ ө йлә п ташлағ ан була. Мин терә леү менә н ул сыбытҡ ыһ ын сыжлата:

-- Д-дыу! Ү жә -ә т!

Саҡ тапанып торғ ан, хужаһ ы кеү ек ү к яндырай мал, торғ ан урынынан һ икереп дө рө п сығ ып китә. Эте һ уҙ ылып сабып эйә реп ҡ арай ҙ а, хә ле етмә й, ү пкә лә п ө рә -ө рә ҡ ала. Боролоштарҙ а биткә кө рт һ ирпелә, сана кә йелеп-кә йелеп китә, мин, атайымдың ҡ ыҙ ы, быларғ а ҡ ушылып шашам:

-- Ҡ ыу тағ ы! Ҡ ыу!

-- Д-ды-ыу!

Тө нгө ауылғ а ап-аҡ бә ҫ кә тө рө нө п, быу бө ркө тө п, дуғ алы туй шикелле булып килеп инә беҙ.

Хә тә р ҡ ыҙ ғ ансыҡ булды ул. Ү ҙ е тирә һ ендә ге бө тә ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ы ла ҡ ыҙ ғ анды. Ә сә йемдең берә йһ енә кү ҙ кү тә реп ҡ арағ анын да яратманы, һ ең лелә рен, ең гә лә рен, килендә рен башҡ аларҙ ан ҡ амалап ыҙ алатты. Мә жлес фә лә ндә берә й ир кеше уның туғ анына яң ылыш ҡ ына һ ү ҙ ҡ атһ ынмы, йылмайһ ынмы – бө ттө. Яғ аһ ынан бө рө п алыр йә, унан да яманырағ ы, ҡ ундырыр ине. Ө ҫ тә л ауҙ арып һ уғ ышып китеү уғ а бер ни торманы. Шуғ а, туй-фә лә ндә рҙ ә, уның артында йә ҡ устыларының, йә ағ айҙ арымдың береһ е һ аҡ та торҙ о.

... Ү ҫ мерлектә н сығ ып, ҡ ыҙ булып еткә н сағ ым. Егет-елә н иғ тибарын тоя, кү ҙ атҡ андарын самалай башлағ анмын. Урам эсендә ҡ омалаҡ таҙ алап ултырам. Атайым алып ҡ айтып ауҙ арғ ан. Мин шуның менә н булам, ул алыҫ тү гел лапаҫ аҫ тында балта һ абы юна. Ү ҙ е ҡ омалаҡ алып йө рө гә ндә ағ аста торғ ан уҫ лаптай туҙ баш йылан кү реү ен һ ө йлә й миң ә. Уны тың лайым, ү ҙ ем ҡ апҡ а аша урам яҡ тағ ы бағ анала торғ ан егетте лә шә йлә йем. Атайымдың хә бә ренә н бигерә к, ике кү ҙ е был яҡ та булғ ан шул ә ҙ ә мдең ҡ арашынан иреп йылмаям. Ауылда электр бағ аналарын алмаштыралар, был шуларҙ ың береһ е булырғ а тейеш, бағ ана башында нимә лер эшлә п маташа, йыш-йыш был яҡ ҡ а кү ҙ һ ала. Шул ваҡ ыт хоҙ ай ҡ ушмағ ан хә л булды. Атайым тыныс ҡ ына тороп, аҙ барҙ ан дружба бысҡ ыһ ы алды ла, шулай ҡ абаланмай ғ ына урам тышына сығ ып, ҡ апыл бысҡ ыһ ын сыжлатып теге егет торғ ан бағ ананы быса башланы. Бахыр электрик нисек тө шө п ҡ асҡ анын иҫ лә мә гә ндеҙ ә. Унан бысҡ ыһ ын кире индереп ҡ уйып, баяғ ы урынына терә леп, юныуын дауам итте. Мин дә ни булғ анын аң ламамышҡ а һ алыштым. Башҡ а сарам юҡ ине.

Бынау бер фотола айыу алғ ан сағ ы икә н. Тау һ ымаҡ булып ятҡ ан айыуҙ ың ө ҫ тө ндә ваҡ ҡ ына балалар теҙ елешеп ултырабыҙ. Ҡ урҡ ыу юҡ, ө ркө ү юҡ. Һ унарсы булда бит атайым. Ғ ү мер буйы ҡ ушкө бә к тотто. Шундай ҡ ыҙ ыу һ ә м йыш ҡ ына һ уҡ мыш йө рө гә н кешенең мылтыҡ лы булыуы бө гө нгө минең кү ҙ лектә н маймылдың граната тотоп йө рө ү енә тиң. Ул-был хә лдә мылтығ ын һ ө йрә п сығ арып аҙ яһ ау һ алманы инде.

... Аласыҡ та киске һ ауындың һ ө тө н ү ткә реп ултырам. Атайым менә н ә сә йем сә й артында һ ү ҙ кө рә штерә лә р. Сепарат тауышынан тегелә рҙ е яҡ шылап ишетмә йем. Шулай ҙ а бә хә стә ре мал араһ ындағ ы дә ү ҡ ара ү геҙ темаһ ына икә нлеген тө шө нә м. Шулай сыйыша торғ ас, атайым ҡ апыл һ икереп тороп ө йгә инеп китә. Унан кү п тә тормай, мылтыҡ тотоп килеп сығ а ла, ә сә йем “Ах” иткә нсе, бейек болдор тә ҙ рә һ енә н тороп, бер ҙ ә тө ҙ лә мә йенсә атып ебә рә, бер ни һ иҙ мә й торғ ан ҡ ара ү геҙ, маң лайына пуля килеп тейеү ҙ ә н лып итеп арт һ ынына ултыра тө шә. Тауышҡ а йү герешеп сыҡ ҡ ан ағ айҙ арымдың береһ е бысаҡ алып барып бахыр малды салып ебә рә. Тө н буйына ит айырабыҙ, эсә к йыуабыҙ, телен тыймағ ан ә сә йемде ә рлә йбеҙ.

Уның кеү ек ирек һ ө йгә н кешене белмә йем. Бер ниндә й сиклә ү ҙ е, баҫ ымды, ҡ ыҫ ымды кү тә рә алманы. Кемгә лер ниндә йҙ ер һ ү ҙ ә йтеү ҙ ә н ҡ урҡ маны. Ғ ө мү мә н, ул ҡ урҡ а белмә не. Уның ө сө н тү рә лә, хужа ла, алла ла, мулла ла булманы. Тә биғ ә ткә бә йлә неү е шул ҡ ә ҙ ә р ине, ү ҙ ен унан айырым тиеп кү ҙ алдына килтерә алманы. Ундай-бындай хә лдә:

-- Кейек булып урманда ла йә шә й алам мин, - тип эре сирттереп тә ебә рҙ е. Шуғ алырмы, һ ыбай атланып ҡ ырғ а сығ ып йө рө й алмай башлауын ауыр кисерҙ е. Был хә л уны рухи яҡ тан ныҡ ҡ ырҡ ты. Тә ҙ рә нә н ҡ арап-ҡ арап ултыра ла:

-- Урманғ а һ ыуһ ап ултыр инде урман эсендә, - тип ә сенеп ә йтеп ҡ уя ине.

Яң ғ ыҙ ҡ алғ ас уны ҡ алағ а алдыҡ. Улының бишенсе ҡ аттағ ы фатирына алып килеп ултырттыҡ. Был уның ө сө н шок булды. Бер аҙ на ултырғ ас, мин бер тө шкө аш ашатып китә йем тип килһ ә м, былай ти:

-- Ирә ндектең ҡ айһ ы тә ң гә ленә нерә к Уралғ а сығ ыу юлын самаланым ә ле. Ҡ уң ырбуғ а юлынан тө шһ ә м, һ ыртлап, элекке ү ҙ ебеҙ мал ҡ ыуғ ан тә ң гә лдә ргә барып тө шө ргә тейешмен.

Ә киә т һ ө йлә гә н балағ а ҡ арағ ан кеү ек ҡ арайым:

-- Ярай, ҡ айтып етһ ә ң сә лә м ә йтерһ ең. Аша.

Тик ул аштан ҡ алғ ан, бындағ ылар ә йтеү енсә йоҡ онан да. Ике кү ҙ е офоҡ та кү гә реп кү ренгә н тауҙ арҙ а. Тора-тора ә йтеп ҡ уя:

-- Салауат Юлаев ошолайтып зарыҡ ты микә н? Бахыр...

-- Ҡ айҙ а? – кө лө ү емде саҡ тыям.

-- Зинданда.

-- Уф, атай, һ ин сә псим килештерә һ ең. Салауат Юлаев һ инең һ ымаҡ араҡ ы шимлә п ултырмағ ан. Ана кү пме шешә ң йыйылғ ан.

-- Аҙ лап ҡ ына мин. Бында шунһ ыҙ ҙ а тү ҙ еп ҡ ара.

Артыҡ сә бә лә нмә гә с, ярһ ымағ ас был зарын ысынғ а алмаһ аҡ – кү рһ ә тте.

Таң менә н килен шылтырата:

-- Апай, ҡ айным тә ҙ рә нә н ҡ олап тө шкә н! Скорый ә пкитте! – тип ҡ ысҡ ыра трубкағ а истерика сигенә етеп.

-- Туҡ та. Тыныслан! Ниң ә улай?

-- Ә ллә!..

Кү ҙ емә аҡ -ҡ ара кү ренмә й сабып барып инһ ә м, атайым бер ни булмағ ан кеү ек балнис карауатында ултыра, ҡ улы гипста. Янында врач, милиция. Ул тегелә ргә тыныс ҡ ына итеп аң лата:

-- Ҡ айтайым тигә йнем бө гө н. Ишеккә барһ ам, баллар биклә п киткә н. Мине! Биклә п киткә ндә р, бала һ ымаҡ итеп! Мин ә йтә м: “Йоҡ! Һ еҙ мине былайтып тота алмаҫ һ ығ ыҙ! ” Тә ҙ рә ситендә ге торбаны самалап алдым да, буйлап тө штө м дә киттем. Ергә етә рә к кенә ысҡ ынып киттем, былай булғ анда ҡ ауғ аһ ыҙ -ниһ еҙ ҡ айтып та китә р инем ә ле.

Милицияның теле кө рмә лә:

-- Б-бабай, һ еҙ һ икһ ә нгә етеп барғ ан кеше, н-нимә уйлайһ ығ ыҙ? Бишенсе ҡ аттан?!

-- Ҡ айтам, тип ә йттем бит, мин уларғ а кө ндә ә йтә м шуны, берә ү ишетмә й.

Ишеттек, ниһ айә т. Тиҙ генә кире ауылына кү серҙ ек. Юлда туҡ татып, тө шө п, ҡ арағ ай олонона битен терә п еҫ кә п торҙ о. Белмә гә нмен, ул ү ҙ е шундағ ы бер ҡ арағ ай булғ ан икә н. Бө гө лмә й, һ ығ ылмай, ә ммә шартлап һ ына йә ки дө рлә п янып китә торғ ан.

Минең никахтан да фотолар бар. Шунда, эй, атайым йә л булғ айны, нишлә птер. “Кейә ү гә сығ ам” тип ҡ айтып тө шкә с, бер һ ү ҙ ҙ ә ө ндә шә алманы ла ҡ уйҙ ы. Шым ғ ына йө рө п һ арыҡ һ уйҙ ы, эргә һ ендә булышҡ ан миң ә кү тә релеп тә ҡ арамай. Ҡ оҙ алар менә н дә аралашманы, муллағ а “Риза” тип ә йткә нен генә ишеттем, башҡ а лә м-мим тауышы сыҡ маны. Эсеп боларып ҡ уймаһ ын тип ҡ урҡ һ аҡ, ҡ айҙ ан, ауыҙ ына ла алмай, хатта ашҡ а ла артыҡ ҡ ағ ылмай ултырҙ ы. Уның шулай юғ алып ҡ алғ анын кү реп, бала һ ымаҡ кү реп йә ллә нем. Тик, бер-беребеҙ гә йылы һ ү ҙ ҡ атып, иркә ө ндә шеп, һ ө йө шө п ө йрә нмә гә с, ҡ ырҙ ан ғ ына ҡ ыҙ ғ анып ҡ арауҙ ан ү тмә нем.

Кейә ү ем яғ ында булып килгә с, ә сә йем ошаҡ лаша:

-- Атайың ҡ оҙ алар биргә н бү лә ктә рҙ е вис йыртып ташлап бө ттө.

-- Нишә п?..

-- Һ ора ү ҙ енә н “нишә п” тип.

Ишетмә мешкә һ алышып ултырғ ан атайыма боролам:

-- Нишә п?!

Ул ө ндә шмә й. Ҡ олағ ына балауыҙ ҡ ойолғ ан шикелле, беҙ бө тө нлә й юҡ һ ымаҡ, туҡ ылдап йә ҙ рә ә ү ә лә ү ен дауам итә.

-- Нишә п улайттың, атай?!

Яуап юҡ.

... Ирҙ ә н айырылғ анымды ишеткә с яратманы. Ҡ атындың ирен ташлап китеү е уның башына һ ыймағ ан эш ине. Мине ө йгә индермә ҫ кә ҡ ушҡ ан. Тик инде йортта ҡ устым хужа, уның ҡ арарҙ ары хә ҙ ер бында закон тү гел. Был талабынан кө лә лә р генә. Ҡ айттым. Уғ а бү лә гемде һ алам. Ҡ ағ ылмай, алдына ғ орур ҡ арап ултыра бирә. Кө лә м. Асыуланып китә:

-- Ҡ ауанып ултырыр кө нө ң бармы?

-- Атай, мин хә ҙ ер ү ҙ ем оло кеше, ү ҙ ем хә л итә м, - тим.

-- Ҡ алай аҡ ылың кү бә йгә н икә н, ир ташларғ а, донъя ташларғ а башың еткә н, - мыҫ ҡ ыл итеп ауыҙ ын ҡ ыйшайта. Шулай теле эсе уның кә рә ктә.

Ҡ устым ярҙ амғ а килә:

-- Атай, етә р, апай беҙ гә ҡ унаҡ ҡ а килгә н. Бер ни аң ламағ ан ниндә й кеше ул һ ин?

-- Кеше тү гел, мин – мышы! Һ еҙ ҙ ең сә аң ламайым!

Кү ҙ ситтә ре менә н генә ҡ арашып, эргә һ енә н шылабыҙ. Бер-ике кө н бурылдап йө рө п яҙ ылып китә. Ө ҫ тө н алмаштырып, тамағ ын алып килеп эргә һ ендә бө тө рө лө п йө рө ү емде ҡ арап-кү ҙ ә теп ултыра ла:

-- Тә тә й һ амаҡ һ атынһ ың. Нимә оҡ шаманы икә н ул эткә? Килеп ҡ улыма ҡ апһ а, һ арыҡ һ уйғ ан бағ анағ а бә йлә п ярам мин уны, - тип бармағ ын кү тә реп янап-янап ала. Кемделер ҡ айыҙ ларлыҡ кө сө булмағ анда эш юҡ. Чапайлыҡ ү ҙ енекен итә, кә р киткә н, ә ммә холоҡ ҡ алмағ ан.

-- Шулайтырһ ың, ярай, - тип йө плә п кенә торам.

Оҙ ата сығ ып, машина кө тө п эскә мйә лә ултырғ анда, баш ҡ ағ а-ҡ ағ а ә йтеп ҡ уйҙ ы ул:

-- Ул егеттең һ ине тота алмаҫ ын шул беренсе килеп торғ анында уҡ һ иҙ ҙ ем мин. Ҡ арашы бигерә к йоҡ а ине. Минең ҡ ыҙ ғ а был хужа була алмай, тип уйланым. Шулай булып сыҡ ты ла...

Һ уң ғ ы кү решеү ебеҙ, һ уң ғ ы һ ү ҙ ҙ ә ре шул булғ ан икә н...

Кит, атайым тураһ ында бер ың ғ ай ғ ына иҫ тә легем юҡ ә ллә?! Гел ә ллә нимә лә рҙ е хә терлә п тик ултырам. Ҡ арап тороуғ а ү тә лә тыныс, моң һ оҙ кеү ек тә, мә ле еткә ндә дауылдай кү тә релеп уйламаҫ нә мә лә р яһ ар, кө тө лмә гә н хә лдә р ҡ ылыр яндырай атайымдың арҡ амдан һ ө йө п йү нле хә бә р ә йткә не лә булмағ анмы? Булмағ ан. Ә ммә минең кү ң елемдә уғ а ҡ арата яралғ ан тойғ оларҙ ы алмаштырыр ир кеше лә юҡ икә н. Уғ а ышанғ ан кеү ек берә ү гә лә ышана, арҡ лана, уғ а һ оҡ ланғ ан кеү ек берә ү гә лә һ оҡ лана, ҡ ылыҡ тарына аптырай алмағ анмын. Унан ҡ урҡ ҡ ан кеү ек берә ү ҙ ә н дә ҡ урҡ мағ анмын йә ки буйһ онмағ анмын. Сө нки уның кеү ек ө ҙ ә һ уғ ыр, ҡ арашы менә н теҙ сү ктерер ә ҙ ә м булмағ ан, осрамағ ан. Уның кеү ек берә ү ҙ ә минең ө сө н йылғ ағ а ташланмағ ан, ҡ арлуғ ас ояһ ынан йомортҡ а тө шө рмә гә н, кө нлә шеп бысаҡ ҡ а йә бешмә гә н, һ унарҙ а эйә реп йө рө п туң ғ анда ҡ арҙ а усаҡ яғ ып аяҡ -ҡ улдарымды ыуып йылытмағ ан, боҙ ло һ ыуҙ а мине ат ө ҫ тө нә ултыртып, ү ҙ е алдан тө шө п билдә н кисеп сыҡ мағ ан. Йә нен һ урып бирер, ү ҙ ен ҡ орбан итер, аптыратыр, шаң ҡ ытыр ҡ ылыҡ тар ҡ ылмағ ан. Унан башҡ а берә ү ҙ ә...

Ошо асышты яһ ағ ас, атайымдың ү лемен ишеткә н мә лдә барлыҡ ҡ а килгә н эсемдә ге, тө птә ге һ аң ғ ырау ауыртыуҙ ың ни хә тлем тә рә н яранан килеү ен, йә немдә ни ҡ ә ҙ ә р ә се һ ыҙ ланыу барлығ ын тойҙ ом. Минең бит холоҡ һ оҙ, эскесе, аҡ ылһ ыҙ ҡ артым, берҙ ә н-бер ғ ә зиз атайым юҡ. Ул – ү лгә н. Ниһ айә т, илап ебә рә алдым:

-- Атаҡ ай... Атаҡ айым...