Нысанбай жыраудың «Кенесары — Наурызбай» дастаны

Нысанбай жыраудың «Кенесары — Наурызбай» дастаны
Қ азіргі қ азақ ақ ындарының қ ұ рметті ағ аларының бірі, Қ азақ станның халық жазушысы Ә. Тә жібаев бұ л дастан жө нінде былай дейді: «Мұ хтар Ә уезов ө те ірі тұ лғ а жә не кө реген ақ ын деп санағ ан Нысанбай XIX ғ асырда ө мір сү рген Кенесары ханның ең жақ ын достарының бірі, оның сү йікті жырауы. Нысанбай жырлағ ан Кене хан біздің дә уіріміздегі ең ірі тарихи дастандардың бірі жә не соң ы деуге болады. Кене мен Наурызбайдың набыт болғ ан кү ндеріне дейін барлық трагедиялық қ айшылық тарын тү гел жеткізе суреттеген қ азақ елінің сү йікті дастаны. Бұ л дастан кейін Кене ханмен бірге жабылды, оны ауызғ а алу қ ылмыс саналды. Сол ғ ажайып дастанның босанар кү ні бү гін туды. Жаң а ұ рпақ қ а, талантты оқ ырман қ ауымғ а ұ сыну керек».

Дү рі жауһ ар данасы,
Ә ркімнің алла панасы.
Жан біткенге несібе –
Дә рияның ақ қ ан саласы.
Ү йсіздерге ү й болғ ан,
Би — отанның ханасы.
Кенесары, Наурызбай –
Абылай хан-ды бабасы,
Ә уелгі мекен-тұ рағ ы –
Кө кшетаудың даласы.
Жазғ ы жайлау қ онысы –
Ұ лытаудың саласы.
Ө те залым болмаң ыз,
Мұ сылманның баласы.
Ақ ырында олардың
Қ ырғ ыздан болды қ азасы.
Кенесары ер болды,
Ел ішінде бір болды.
Қ ашқ ан, босқ ын жиылып,
Ө з алдына қ ол болды.
Жұ ртқ а тиіп кесірі,
Ә ркімдерге сор болды.
Қ арсы келген адамның
Кө зінің жасы кө л болды.
Ақ ылменен іс қ ылмай,
Ақ ырында қ ор болды.
Қ ырғ ызғ а барып қ ырылып,
Ит пен қ ұ сқ а жем болды.
Абылай ханның баласы
Асып туғ ан Қ асым-ды.
Арғ ы тегін сұ расаң,
Шынжыр қ атар асыл-ды.
Саржан атқ а мінген соң,
Тө ренің бағ ы ашылды.
Қ арсы келген егесіп
Дұ шпанның кө ң ілі басылды.
Жалғ ыз Саржан не болар,
Есенгелді қ осылды.
Кімге апарып тең ейміз
Наурызбай сынды жасынды?!
Кенесары, Наурызбай
Атағ ы шық ты аң қ ылдап.
Жауды ү ркітіп, қ ашырды,
Ақ алмастай жарқ ылдап,
Зә ресін алды дұ спанның,
Найзағ айдай шартылдап.
Қ асына ерген тө лең гіт
Олжағ а батты қ арқ ылдап.
Кенесары, Наурызбай
Мұ сылманғ а жан тартты.
Ерегескен дұ шпанның
Жылқ ысын алып, зарлатты.
Азырақ кү н бақ ыты
Жанғ ан оттай қ аулапты.
Бір кү ндері болғ анда
Тортө бө л атын ұ рлатты.
Бас себебі сол болып,
Қ ырғ ызғ а қ арай жол тартты.
Іргелі жұ ртқ а кез болып,
Батырларды қ ан тартты.
Кө зімен кө ріп, бұ л сө зді
Нысанбай еді жырлағ ан.
Бар кү нә сі қ ырғ ыздың –
Жалғ ыз атты ұ рлағ ан.
Атын алғ ан қ ырғ ызғ а
Хан ү йінде жынданғ ан.
Ерегеспен бұ здырды
Қ анайдың тамын сырлағ ан.
Кү місті садақ, алтын оқ
Кенекең жауғ а жолық ты.
Ақ білегін сыбанғ ан
Балуанды тойғ а жолық ты.
Алыстан тоят кө здеген
Ақ сұ ң қ арғ а жолық ты.
Айшылық ты бір басқ ан
Қ ас тұ лпарғ а жолық ты.
Асқ ындағ ан пейілінен
Кенекем зорғ а жолық ты.
Нө керімен теп-тегіс
Бір ажалғ а молық ты.
Ұ сталар алар қ олына
Қ ышқ ашы мен балғ аны.
Тасқ ан нә рсе тегілер,
Бұ л сө здің бар ала жалғ аны?
Қ ырғ ыздан қ орлық кө рген соң,
Кененің кө п-ті арманы.
Іледен ө тіп жө нелді,
Ө р Дулатқ а барғ алы.
Сол Дулатпен қ осылып,
Қ ырғ ыздан кегін алғ алы.
Барып еді, ө р Дулат
Барғ анын қ абыл алмады.
Кене ханның сө зіне
Қ ұ лағ ын да салмады.
Асаулар ү зді шідерді,
Сыйламай Дулат жіберді,
Сыйынып барғ ан елінен
Кене хан ү зді кү дерді.
Дегені болмай қ алғ ан соң,
Қ абағ ы ханның тү нерді.
Кү здің кү ні болғ ан соң,
Қ ырғ ызғ а қ арап ү дерді.
Қ азан айы болғ анда
Қ атуланды, қ аттанды.
Іріктеп алғ ан ерлермен
Хан қ амаудан аттанды,
Қ ұ з асып қ алың Шө ң гірден,
Қ осшы деген ел жатты.
Қ оқ илатып қ ырғ ыздар,
Қ ос-қ осқ а бө ліп таратты.
Қ алшаны ұ стап байлатты
Хан болып халқ ын мең герген.
Қ арадан шық қ ан хан еді
Нашарды зорғ а тең герген.
Қ алшағ а қ ырғ ыз баласы
Жалынып қ ана кү н кө рген.
Тартуына іркілмей
Отаулатып қ ыз берген.
Қ исайғ ан жығ а тү зеліп,
Кененің ісі жө нделген.
Қ оқ аннан ауғ ан кө п
Дулат, Қ арағ аштай ел келген.
Мә мбеттің ұ лы Байұ зақ,
Балқ ожа, Медеу ер келген.
«Жауың қ айда? Мен — жолдас», -
Хан Кенеге дем берген.
Сол елменен кү шейіп,
Тө релер жайды қ анатты.
Қ арағ аштай кө п жұ ртты
Хан аузына қ аратты.
Аттансын деп кө п қ осын,
Жұ ртқ а салды санатты.
Сайлап алды ақ алмас,
Тастан қ айтпас болатты.
Сегіз мың дай кісі боп,
Ө ң шең байыр манапты.
Бұ л сапарда Наурызбай
Таудан ү лкен талапты.
Ү ш қ амалды бір бұ зып,
Қ ырғ ызды жаман талатты.
Қ ырғ ыздан тү скен олжағ а
Бір тө лең гіт бармады.
Бұ л сапарда қ азақ тан
Біреу олжа алмады.
Кө п дулатты хан
Кене Ақ ылменен алдады.
«Қ ызыл тұ мсық болсын», — деп,
Олжамен аузын қ андады.
Екіншілей аттанды,
Естіген дулат қ алмады.
Олжағ а мырза дегеннен,
Жалғ ызы қ алмай, андады.
Тау суындай сарқ ырап,
Байұ зақ келді тө меннен.
Кө ң ілі бітті айқ асып,
Кенесары зеренмен,
Тілімдес болып олжағ а
Наурызбай — асыл беренмен.
Он екі мың ә скермен
Тағ ы аттанды кемерден.
Зең бірегін асырды
Абылай аспас кезең нен.
Қ ұ лақ шың дап, кө з тұ нды,
Ақ ыл, айла, ө нермен Кенесары,
Наурызбай Атадан асты дегенмен.
Абылай аспас асудан
Асамын деп ө рледі.
Оң айлық пен қ азақ қ а
Асуды қ ырғ ыз бермеді.
Ә р жерлерден қ ұ ралып,
Қ ырғ ыздың қ олы кернеді.
Бесінге дейін атысып,
Қ азақ тың ә лі келмеді.
Қ арабалта, Соқ ылық
Аң ғ арынан шаң асты.
Қ ырғ ыз-қ азақ екі жар,
Ескі жолғ а таласты.
Сол уақ ытта хан Кене
Амалынан адасты.
Қ ырғ ызды айдап шығ а алмай,
Батырлар сонда бір састы.
Ү йінде еркек қ алдырмай,
Қ ырғ ыз да шық қ ан айдатып.
Соғ ысты қ ылды қ азақ пен,
Тө скейде атты ойнатып.
Қ ызық сын деп асуғ а,
Қ азына тө кті жайнатып.
Асуғ а текті тайғ ақ қ ып,
Қ азанғ а суды қ айнатып.
Абылай аспас асудан
Асамын деп ө ктеді.
Асуын тастап қ ырғ ыз да,
Бас қ амын қ ып кетпеді.
Ойдан атқ ан зең бірек
Тау басына жетпеді.
Жесір менен мал алып,
Бұ л сапар олжа етпеді.
Сол уақ ытта хан Кене
Жар етті Жаппар иені.
Аза болып сол жерде,
Алдырды екі тү йені.
Шө геріп салып, тү йеге
Зең бірегін сү йеді.
Тұ рғ ызып қ ойып атса да,
Сонда да тауғ а тимеді.
Атасы ө ткен Абылай,
Тілеуді берген бір қ ұ дай.
Былтырдан алғ ан басшысы –
Шапырашты Бұ ғ ыбай.
«Бұ ғ ыбай басшы қ айда? » — деп,
Шақ ырып алды Наурызбай! –
Ә й, Бұ ғ ыбай, Бұ ғ ыбай,
Қ орлық болды бұ қ алай?
Жол таба алмай қ амалдық,
Амал тапшы бұ ғ ан-ай!
Былтыр ө зің келгеннен
Ханның алдың жарлығ ын.
Тар жол, тайғ ақ кешуде
Қ олдың алдың жабдығ ын.
Бір ізің нен жү ргіздің
Ү ш алаштың барлығ ын.
Жалғ ыз жолдан аса алмай,
Тастың тарттым зарлығ ын.
Бұ л сапар алдым ашылмас,
Дү ниенің шектім тарлығ ын.
Сасқ ан жерде жол тауып,
Білінуші еді нарлығ ың.
Осы бү гін, Бұ ғ ыбай,
Қ ырғ ыздың кө рдім қ орлығ ын,
Алатаудан аса алмай,
Қ азақ жолы байланды,
Бес кү н удай атысып,
Тү гесіп келдім айламды.
Осындайда болмаса,
Кө ремін қ ашан пайдаң ды?
Осы бү гін кү н батпай,
Кө рсетші қ анат жайғ анды.
Тау басында қ ырғ ызғ а
Бір тигізші найзамды.
Айналайын Бұ ғ ыбай,
Аралатшы майданды!
Бұ ғ ыбай сонда сө йлейді: —
Қ ысылып тұ р-ау жанымыз,
Тау басына жете алмай,
Болмады, сірә, сә німіз.
Жауың ды шаншып беруге
Келмейді, Науан, ә ліміз.
«Жол тап» — деген сө зің нен
Тө гіле қ алмас арымыз.
Кө п кешікпей, Науанжан,
Ханғ а таман барың ыз.
Баруғ а кө ң ілің тілесе,
Ханнан жарлық алың ыз.
Томағ амды сыпырып,
Қ амау тасқ а салың ыз.
Мұ ны естіп Наурызбай,
Алдына барды Кененің –
Тү сі суық тартқ анда
Тө рт қ ырланғ ан жебенің,
Ажал оғ ы келгенде
Қ орғ аны болмас кө бенің.
Қ олына толды қ ырғ ыздың
Басы тау мен тө бенің.
Рұ қ сат берсең, Кенеке,
Барайын соғ ан деп едім.
Салатұ ғ ын алдыма
Бұ ғ ыбай басшы ер еді.
Ә діре қ алғ ыр Алатау,
Асуғ а қ иын жер еді.
Қ амалын барып бұ зайын,
Кенеке, жауап бер, — дейді, —
Отыз жігіт сайланып,
Қ асыма менің ер, — дейді, —
Тау басына барғ ан соң,
Ойынымды кө р, — дейді.
Кене хан сонда сө йлейді: —
Дұ шпаннан бітсін ар, — дейді. –
Қ олдағ ы ө ң шең батырдан
Іріктеп бә рін ал, — дейді. –
Кө ң ілің шапса, Науанжан,
Ертерек сонда бар, — дейді. –
Екі-ү ш жү здей кісімен
Ойынды барып сал, — дейді.
Наурызбай тағ ы сө йледі: —
Алладан жә рдем кү тейін,
Ата-бабам жар болса,
Бір мұ ратқ а жетейін.
Былтырғ ы қ ылғ ан азасын
Қ ырғ ыздың бү гін етейін.
Екі-ү ш жү з кісі кө бірек,
Онша алып, тақ сыр, не етейін.
Ә скерден отыз батырды
Іріктеп алып кетейін.
Тә ң ірі қ осса, қ ырғ ызғ а
Бір тамаша етейін.
Қ иын жерде хандарғ а
Болады сү йеу қ арашы.
Қ ысылғ ан жерде ә ркімнің
Тә ң ірім болсын панасы.
Кө п кісі қ аптай шабуғ а
Арқ аның бар ма даласы?!
Аз кісіге жақ сы екен
Алатаудың арасы. –
Мақ ұ л, — дейді хан Кене
Наурызбайдың сө зіне.
Сол уақ ытта Науаң ның
Жан кө рінбес кө зіне.
Иесі тілек қ ылғ ан соң,
Береді рұ қ сат ө зіне.
Қ айтармады меселін
Ұ мтылып тұ рғ ан кезіне.
Қ ауырсынды, қ анатты,
Таудан ү лкен талапты,
Ер кө ң ілді, қ алма! — деп,
Жұ ртқ а салды санатты.
Қ алың қ олдан саралап,
Алады ө ң кей манапты,
Ерегескен соғ ыста
Тастан қ айтпас болатты.
Тауғ а қ арсы тү йлікті,
Сұ ң қ ардай жиып қ анатты.
Отыз жігіт жө нелді –
Тә мә м қ олдың беглері.
Бұ ғ ыбайды басшы ғ ып,
Қ иын жолды кө ргелі;
Тау басында қ ырғ ыздың
Жазасын барып бергелі;
Қ амалын бұ зып, жол салып
Бейітін ашып келгелі.
Жаз жайлауы сары дала,
Қ ыс қ ыстауы Қ арғ алы.
Наурызбай кетті бө лініп,
Тау басына барғ алы;
Қ амалып тұ рғ ан қ ырғ ызғ а
Бір бү лікті салғ алы.
Кенесары бастығ ы,
Тө менде тұ рып қ алғ аны.
Талап етіп ұ рынды
Жаң адан бір жол салғ алы.
Сауысқ анның аласы,
Ағ ынан кө п қ арасы.
Кене хан сонда сө йлейді –
Абылай ханның баласы: —
Қ ол кө рінбес шаң болды
Алатаудың арасы.
Қ арағ аштай кө п қ азақ,
Ханғ а болдың қ арашы.
Ойда қ оқ ан, қ ырда орыс,
Хакім болды қ аласы.
Кімнен таяқ жегендей
Біздің қ азақ баласы!
Алдырып жү рген дұ шпанғ а
Ауызының аласы.
Дін мұ сылман ә леумет
Бірге мінсе кемеге,
Ү ш алаштың баласы
Тізгінін берсе Кенеге,
Ер басына аяқ тай
Тас кө терсек жебеге,
Тау басына шығ атын
Жол салмасқ а немене?!
Байұ зақ датқ а тү йсініп
Бұ л жауаптың тегіне,
Айтайын деп бір сө зді,
Жетіп барды кебіне.
—
Ханның кө ң ілі соғ ады
Таудан бір жол саларғ а.
Бір талапқ а бет қ ойды
Тау басына барарғ а,
Бекініп жатқ ан қ ырғ ыздың
Қ амалын бұ зып аларғ а.
Ұ ят шығ ар тө реден
Бө лініп біздер қ аларғ а.
«Ә йтелік» деп Байұ зақ,
Қ амшы басты бекерге.
Таудан жолды салайық,
Жабыл! — деді нө керге.
Аттан тү сіп алдымен,
Ө зі бір тасты кө терді.
Басшы болды Байұ зақ
Бір қ айратты етерге.
Байұ зақ аттан тү скен соң,
Қ асына тү сті ханымыз.
Ханымыз аттан тү скен соң,
Тө гілер болды арымыз.
Бұ збасақ та ол тауды,
Тү се қ алдық бә ріміз.
Жабырласып қ ол қ ойдық
Жасымыз бен кә ріміз.
Сол уақ ытта қ арасақ,
Тау басынан шу шық ты.
Қ аптағ ан қ ара тұ мандай
Мұ нарланып бу шық ты.
Бу десек, — мылтық тү тіні,
Отыз кө кжал бө рімен
Наурызбай тө ре сол шық ты.
Бір кезең ге таластық,
Жау жоғ ары, біз тө мен.
Жеткен екен қ амалғ а
Наурызбай атты сұ р берен.
Қ арқ арадай астында
Байұ зақ берген кө к дө нен.
Кү н шығ ыс жаудың шетінен
Қ амалғ а кірді кө лденең.
Ор қ ояндай бұ лтиғ ан
Кө к дө нен ат астында.
Камзол ішік қ ұ нтиғ ан,
Ақ орамал басында.
Керұ ғ лығ а бергісіз
Отыз кө кжал қ асында.
Сол уақ ытта Наурызбай
Жиырма бес жасында.
Хан Кене мұ ны кө рген соң,
Қ алмады сабыр, қ арары.
Қ иын болды батырғ а
Таудан шығ ып барары.
Наурызбайды кө рген соң,
Ө лімнен кетті хабары.
Тү теген мылтық ішіне
Кө зінің кірді жанары.
Наурызбай кірді қ амалғ а
Кү н шығ ыс жаудың шетінен.
Шыдай алмай хан Кене,
Ат қ ойды таудың бетінен.
Шө ке атым жерге бармай-ақ,
Кетті ханның еркінен.
Сыпырылып қ алып барады
Кө к бурыл аттың кө тінен.
Наурызбай кірді қ амалғ а
Жанғ ан оттай бұ рқ ылдап,
Кө к дө нен ат астында
Op қ ояндай бұ лтылдап;
Батырлардың найзасы,
Найзағ айдай жылтылдап.
Мұ нан кірген батырлар
Онан шық ты алқ ылдап.
Хан Кененің арманы –
Қ ұ мбелден жатпақ жай алып.
Наурызбай шық ты қ амалдан,
Найзасы қ анғ а боялып.
Не жаны қ алсын Кененің,
Наурызбайдан аянып!
Тарта берді шылбырдан,
Қ ылышын тасқ а таянып.
Кене хан жө ней берген соң,
Қ алуғ а нө кер ұ ялып,
Тұ с-тұ сынан ат қ ойды,
Тү йсініп қ азақ оянып.
Кене хан кетті ұ мтылып,
Шық қ алы таудың басына.
Ө лімге белін байлады
Ә зелде жазғ ан басына.
Қ атарласып жө нелді
Кене ханның қ асына.
Екі мың дай кісі боп,
Шық ты таудың басына.
Сол уақ ытта хан Кене
Жар айтты Жаппар Алланы.
Қ абат-қ абат оратып,
Қ ырық арқ анды жалғ ады.
Тартып алды ойдағ ы
Зең бірек пен арбаны.
Бір-екі рет атқ анда
Кү ң іреніп кетті жан-жағ ы.
Есік-ежесік қ иратып,
28
Қ ырғ ыздың шық ты дал-далы.
Келгенін ханның кө рген соң,
Наурызбай тө ре есірді.
Бө гежектеп жү рген ер
Еркінше шауып кө сілді.
Жазыла алмай жү р еді,
Тү йіні жіптің шешілді.
Қ ойғ а кірген бө рідей
Қ ырғ ызғ а салды кесірді.
Бір кіргенде ап келді
Тізілтіп неше жесірді.
Бас-басына таратып,
Жігіттің кө ң ілін ө сірді.
Абылай аспас асудан
Асамын деп ө ктеді.
Наурызбайдың ерлігін
Қ ырғ ыз, қ азақ сө кпеді.
Тө ренің алдын орады,
Қ ырғ ыздар мерген тө ккелі,
Бә лені бастан кетіріп,
Хан айласын еткелі.
Зең біректі туралап,
Тө те жерден бір атты.
Адам мен малды қ абаттап,
Топырлатып қ ұ латты.
Жө ң кіліп жү рген қ ырғ ыздың
Жолшыбай кебін сұ латты.
Қ амалғ ан қ атын-қ ыздарын
«Қ оқ илатып» жылатты.
Қ ызық қ а тоймай батырлар,
Тереді таудың шиесін.
Бұ л сапарда Наурызбай
Жар етті Жаппар иесін.
Қ амалын бұ зды қ ырғ ыздың,
Соғ ыстың тауып жү йесін,
Алып шық ты ү ш жү здеп
Айғ ыр менен биесін,
Атан демей, нар демей,
Жетпіс-сексен тү йесін.
Бө ліп берді бә ріне
Сыбағ алы тиесін.
Наурызбай гү л-гү л жанады,
Ақ білегін сыбанып.
Жауды аралап қ ырады,
Қ олына жасыл ту алып.
Шын қ аһ арғ а мінеді,
Ақ ша беті қ уарып.
Бозбалағ а сө йлейді,
Ағ асын кө ріп қ уанып.
— Абылай аспас асуда
Кенекем дү кен қ ұ рғ аны.
Батырлардың жараспас
Майданғ а кірмей тұ рғ аны.
Кенекем келді біз ү шін,
Ү ш алаштың қ орғ аны.
Аянбай бү гін іс кө рсет,
Таманың батыр Қ ұ рманы!
Кеудедегі шыбын жан –
Ар-намыстың қ ұ рбаны.
Жар бола кө р біздерге,
Атамыз ө ткен Абылай!
Осындай қ иын жерлерде
Тілеуді бергей бір қ ұ дай.
Сендер едің қ анатым,
Мең дібай, Дулат, Ағ ыбай,
Арғ ыннан шық қ ан ү ш жігіт
Шә кір, Жә уке, Толыбай.
Ұ мтылың дар, ерлерім,
Жан-жағ ың а қ арамай.
Мылтық тың оғ ы от алмас
Қ ұ лақ қ а дә рі тұ танбай.
Ақ кіреуке, кө к сауыт
Таза жү рсе, тот алмай,
Мылтық тың оғ ын жібермес
Шығ ыршығ ы жұ қ армай.
Жаман жігіт тозады,
Жауды кө рсе қ отандай.
Атақ ты ердің бірі едің
Иісің шық қ ан жұ пардай.
Аянбай бү гін іс кө рсет,
Табыннан қ абан Бұ қ арбай!
Тайынбай жауғ а кірің дер,
Айбынды туғ ан ерлерім!
Мінген атың тобышақ,
Кү місті қ ылыш белдерің.
Осындайда керек деп,
Кө зімнің майын бергемін.
Ат мініп, жарақ асқ алы
Бә рі осы ма кө ргенің!
Наурызбай батыр сө йлейді: —
Жара жоқ менің етімде.
Ойын салды бозбала
Алатаудың бетінде.
Мұ нда қ ылмай қ айратты,
Қ осқ а барып ө кінбе.
Он екі самқ ал, жү з мылтық,
Кенекем келген секілді,
Кенекем келіп қ осылды,
Кім тұ рар оның бетінде?!
Ық палың жү ріп тұ рғ анда
Қ ылың дар жауғ а ө кімді.
Істерің жақ са, бектерім,
Бұ л соғ ыстың ретінде
Ұ статармын қ олың а
Қ ос-қ осынан жетімді.
Жарасалық дегенде
Бергендей қ ырғ ыз бар малын.
Бітіре алмай тө ре жү р
Кө ң ілдегі арманын.
Бетіне келер қ ырғ ыз жоқ,
Алып жатыр жан-жағ ын.
Жә не бұ зды сол кү ні
Ақ судың барып қ орғ анын.
Соншама мық ты берік еді
Ақ судың салғ ан қ аласы.
Екі жү з ү йдің мекені
Ақ судың аяқ саласы.
Сегіз мың дай бар еді
Сол кү нгі қ олдың шамасы.
Қ орғ анды бұ зып, мал алды
Айман батыр ағ асы.
Кенесары, Наурызбай
Келтіріп жү р кертіне!
Шауып, жаншып, талатты,
Қ ырғ ызды қ оймай еркіне.
Бір бө лек қ ырғ ыз қ алмады,
Қ ашып барып беркіне.
Бақ ыты шауып тұ рғ анда
Кене хан жетті сертіне.
Шауып алды тал тү сте
Аспара мен Меркені.
Он екі мың кісінің
Кө бі Дулат халқ ы еді,
Егескенде мұ қ ату —
Хан Кененің салты еді.
Меркенің тұ тқ ан ұ лығ ы
Меделі деген сарт еді.
Ақ ауыз деген арғ ымақ
Меделі берген ат еді.
Ауызғ а кіріп сө з болғ ан,
Тұ лпардан артық зат еді.
Дұ спаны қ айтіп кемітер
Кене хан мен Науанды!
Дабысы кетті кү ң ірентіп
Аспара мен Дуанды.
Қ алың жатқ ан қ ырғ ызды
Жең геніне қ уанды.
Қ арақ ыстақ, Шө ң гірге
Ұ йысқ ан қ ырғ ыз қ амалды.
Қ ол сыймады жү ргенде
Алатаудың бауырына.
Дулатты хан жұ мсады
Ө шіккен қ ырғ ыз жауына.
Тү сіп жатыр кө п қ ырғ ыз
Кене ханның ауына.
Он мың кісі ат қ ойды
Кекіліктің тауына.
Мұ нарланып шаң болды
Қ ызылсудың саласы.
Бұ л сапарда жар болды
Хан Абылай бабасы.
Қ ырғ ызғ а лық толыпты
Алатаудың арасы.
Қ ол алдында жү р екен
Қ ырғ ыздың бір данасы.
Наурызбайғ а кез болып,
Тұ ра қ алды жанаса.
Кә рібоз деген кісі екен,
Ер Қ анайдың баласы.
Кә рібоз сонда сө йлейді,
Сө йлегенде бү й дейді: —
Ей, Наурызбай, ер терем,
Қ арайып жү рмін қ аныма!
Аза қ орлық кө рсетіп,
Қ атты баттың жаныма.
Не жазығ ым бар еді
Кенесары ханың а?
Бітті деп кө ң ілі тынбады
Қ ырғ ыздағ ы арына.
Алмағ ан ары қ алды ма
Қ ырғ ызда оның тағ ы да?
Қ ұ сшыны шапты шулатып
Қ арақ ыстақ, Шө ң гірден.
Қ алшаны ұ стап байлады
Хан болып халқ ын мең герген.
Абылайдың тұ сында
Қ ылғ ан ісің жө н келген.
Қ ырғ ыздың жолы бар ма еді
Қ алың сыз сағ ан қ ыз берген?
Қ ыстай шаптың елімді,
Малымды салдың телімге.
Босатып қ ондық, бостырып,
Атамекен жерімді.
Бұ рың нан-соң нан бар ма еді
Елшіге ниет ө лімді?
Жаманқ арамды ө лтіріп,
Бір сындырдың белімді.
Тіріме қ ылсаң болмай ма,
Ө лгенім сағ ан не қ ылды?
Атаң ның ақ ы бар ма еді
Есқ ожа, Қ анай кө рінде?
Ашуын бұ ғ ан бассын деп,
Жерімді сағ ан тастадым.
Бұ л алғ аның емес пе
Ү стімді келіп басқ аның?
Жалғ ыз-жалғ ыз ат мініп,
Қ орғ алап тауғ а қ ашқ аным.
Не себептен хан Кене
Қ ырғ ызғ а мұ нша ө шікті?
Ақ қ алпақ ты қ ырғ ыздан
Қ азақ қ а берді несіпті.
Ат мініп, садақ асынғ ан,
Бізді аямай кесіпті.
Есіркесең болмай ма
Жолың да жатқ ан бесікті?
Балалы арқ ар баурайды,
Баласыз арқ ар маң ырайды
Мейірімсіз мұ нша іс қ ылдың,
Кө п мұ сылман зарлайды.
Тө релер, қ айда барсаң да,
Рақ ымсыз атың қ алмайды.
Не қ алмақ пен шү ршіттің
Қ ырынан шық саң болмай ма?!
Наурызбай сонда сө йлейді,
Сө йлегенде бү й дейді: —
Жақ сы айтасың, Кә рібоз,
Тату едім сенімен.
Қ онысты кә пір алғ ан соң,
Кенекем кө шкен жерінен.
Бауыры суып ол жақ та,
Қ арашы болғ ан елінен.
Он екі кісі жібердік
Бекбатырдай еріммен,
Бізге қ оныс берсін деп
Қ оқ идың салғ ан кө лінен,
Екі ай жатты тұ тқ ын боп
Жанқ араш, Жантай бегің нен.
Аулың ыз баса қ онғ ан соң,
Азар шық қ ан ө лімнен.
Жаманқ араң ды ө лтірдім
Ө зің нің салғ ан жолың мен.
Кім таласар қ ұ дайдың
Бендеге берген бағ ына?
Қ орғ ан болып халқ ына,
Ә ркім шық сын табында.
Қ анайың а мен қ ылдым
Кекті болғ ан шағ ымда.
Сенің ақ ың бар ма еді,
Андасымның тамында?
Білмеймісің, Кә рібоз,
Мойнындағ ы жазаң ды?
Жанқ араш пен Жантайың
Айтып иман, зарланды.
Қ ойдым деп бізге ант берсін
Арағ ың мен бозаң ды
Арағ ың ды қ оймасаң,
Кенекем алар мазаң ды.
Кә пірге ғ азат қ ылғ андай,
Наурызбай берер сазаң ды.
Кә рібоз тағ ы сө йледі: —
Келтірермін кезің ді!
Ық палың асып тұ рғ анда
Айта бер, тө рем, сө зің ді.
Асқ ар тауғ а, Наурызбай,
Тең гере берме ө зің ді.
Алтын жағ аң қ исайса,
Қ ырғ ыздар ояр кө зің ді.
Талап алып, Наурызбай,
Малымды салдың телімге.
Аямадың, Наурызбай,
Басымды салдың ө лімге.
Қ орғ анда жатқ ан қ орқ ытып,
Аттарын алдың бегімнің.
Тастап кө штің ол жақ та,
Атаң қ онғ ан Абылай,
Қ анды кө йлек елің ді.
Кіші жү зге сыя алмай,
Тастай кө штің жерің ді.
Тө легенұ лы Жанқ абыл
Ерлікке мық ты, сенімді.
Тоқ сан кісің ді ө лтірген
Алып па едің кегің ді?!
Бітеу сойып басың ды,
Қ оқ анғ а берген терің ді.
Мейманаң тасса, Наурызбай
Досың кетер панадан.
Хақ тан бұ йрық келгенде
Жаның шығ ар қ анадан.
Сенің атаң — Ер Қ асым
Туғ анында анадан,
Қ ан шең гелдеп туыпты
Шараналы баладан.
Кө п қ орқ ытпа, Наурызбай!
Кү нім тү ссе-кө рермін,
Бұ йрық болып қ ұ дайдан,
Қ аза жетсе — ө лермін.
Арманда болып кетпеспін,
Бір соғ ысқ а келермін.
Жаппар ием жар болса,
Сазаң ды ә лі-ақ берермін.
Ержан кеткен тү н қ атып,
Хан қ ылғ ан соң ө кімді.
Тө рт жү з кісі бө лініп,
Қ алың қ олдың шетінде,
Барлап қ арап келгелі,
Жау бар ма деп бетінде,
Тү нде кеткен аз кісі
Қ апаланып, ө кінді.
Жасанғ ан жауғ а жолығ ып,
Ержан бір тү скен секілді.
Ханғ а келді Наурызбай: —
Ержан жауғ а барыпты,
Бү гін мойны қ алыпты.
Қ аталанып інің із,
Бармағ ын тістеп, налыпты.
Кенеке, айтпай қ айтейін,
Інің із қ олды болыпты.
Пенде болып қ ырғ ызғ а,
Ержанның кө ң ілі шө кпесін.
Ержан тұ тқ ын болды деп,
Қ ырғ ызғ а дабыл кетпесін.
Бізді жоқ тап Ержекем,
Кө зінің жасын тө кпесін.
Жолығ ыпты аң сызда
Ержан батыр аранғ а.
Ағ асы ө лсе алдында,
Інінің кү ні қ араң да!
Аттансын деп батырлар,
Шашалық жарлық хабарды.
Енді мұ нда, тақ сыр хан,
Тұ рмағ ымыз арам-ды.
Мағ ан жауап берің із,
Екі-ү ш жү з кісі алайын.
Кө п кешікпей, Кенеке,
Ержанды іздеп барайын,
Асуына шығ армай,
Иіріп алып қ алайын.
Қ ан қ ұ стырып келейін
Сақ ауқ ырғ ыздың талайын.
Кене хан жауап бермеді,
Наурызбай бү й деп келген соң.
Келіспестей керінді
Наурызбайды бө лген соң,
Қ ырғ ыздың қ олы кө бейіп,
Жақ ынғ а келіп тө нген соң,
Қ олғ а толды Самсы мен
Қ ызылсудың кемері.
Шығ ар мезгіл таянды
Ат пен ердің ө нері.
Бір мезгілдер болғ анда,
Ұ зын бойлы, жебелі,
Кү рең қ асқ а ат мініп,
Шеннің ұ лы Бидері –
Жекелеп кірді майданғ а,
Ер Қ анайдың немері.
Бидері кірді майданғ а: —
Жеке, батыр, жеке! - деп.
Қ арсы қ арап тұ рады;
«Ке-ке, батыр, ке-ке! » — деп,
Жақ ын жерден шө келеп.
Қ азақ тан ешкім шық пады
Жылдамырақ тө телеп.
Байұ зақ датқ а сө йледі,
Ашуланып, ақ ырып.
Халқ ына қ арап сө з айтты,
Оң -терісті сапырып: —
Не қ ылып тұ рмай отыр?! - деп,
Батырларын шақ ырып,
Дулаттан шық қ ан батырдың
Талайына батырып.
Қ олғ а толды Самсы мен
Қ ызылсудың арасы.
Қ ысылғ ан жерде ә ркімнің
Тә ң ірім болсын панасы.
Қ арағ аштай кө п қ азақ,
Ханғ а болдың қ арашы.
Бидері кірді майданғ а, —
Қ ырғ ыздың бір баласы.
Оның бізден артық па
Атасы мен анасы?!
Билерге қ арсы барың дар,
Бізден бір батыр данасы.
Таусылдың ба, Мә мбеттің
Найза ұ стағ ан баласы?
Батырлардың майданда
Қ ызбас болды ойыны.
Қ айғ ығ а толды бұ л сапар
Қ азақ тардың қ ойыны.
Байұ зақ тың сө зіне
Бастамады тойыны.
Еш адам басын кө термей,
Тө менге тү сті мойыны.
Қ ырғ ыздың қ олы кө бейді,
Ә р жерлерден қ ұ ралып.
Қ ыстай мінген қ азақ ы ат,
Тастап жатыр тұ ралып.
Шыдамады Наурызбай, —
Киіміне қ ыналып,
Тү регелді орнынан,
Шыбық тай белі бұ ралып.
Қ амзол ішік ү стінде,
Бауын ү зіп белсеніп,
Ақ ауыз атқ а мінді де,
Тү сті таудан тең селіп,
Қ атуланып жө нелді,
Алғ алы жауды ең серіп.
Наурызбай сө йлеп жө нелді: —
Батырлар, қ ұ лақ салың ыз.
Қ арағ аштай кө п қ азақ,
Бақ ытты болсын ханымыз.
Жау қ арасын кө ргенде,
Қ айтпасын бастан бағ ымыз.
Ержан тү сіп қ ырғ ызғ а,
Дұ спанғ а кетті арымыз.
Онан біздің артық па,
Майданғ а кірмей, жанымыз.
Ержан ү шін жарассын
Ақ боз атқ а қ анымыз.
Қ арағ аштай кө п қ азақ,
Іс кө рсетер кү н бү гін.
Ержан тү сіп қ ырғ ызғ а,
Бізге қ айғ ы кү н бү гін.
Арманда болғ ан ер ү шін
Кегін алар кү н бү гін.
Қ ылыштасып майданда,
Қ ол сілтесер кү н бү гін.
Таудың басын алсын тұ ман,
Жаппар ием болсын панаң!
Қ ырғ ыздарғ а бермей аман,
Ұ мтылың дар, келсе шамаң.
Болсын жауғ а ақ ырзаман,
Жаннан кешер кү н бү гін.
Наурызбайдың сө нді зары,
Ұ рыстың қ ызсын базары.
Кенекемнің қ ошқ арлары,
Қ айтпасын жаудан назары.
Болың дар қ ырғ ыз тажалы,
Қ ол ұ стасар кү н бү гін.
Наурызбай мұ ны айтады,
Тартып-тартып жіберді
Ақ ауызды жанбасқ а.
Қ олын салып, суырды,
Тұ рсынбай берген алмасқ а.
Артына кө зін салмады
Ү йдегі қ алғ ан мал-басқ а.
Наурызбай шығ а шабады.
Кекіліктен зырқ ырап.
Бидері шапты қ асқ а атпен,
Қ ұ йындай шаң ы бұ рқ ырап.
Сонда басын кө терді,
Отырғ андар кө зі жылтырап.
Наурызбайдың сө зіне
Батырлары шыдамай,
Хан қ асынан ұ мтылды
Мең дібай, Дулат, Ағ ыбай,
Арғ ыннан шық қ ан ү ш жігіт –
Шә кір, Жә уке, Толыбай.
Олардан кейін қ ала ма
Табыннан қ абан Бұ қ арбай!
Сегіз кісі жө нелді,
Наурызбайдың соң ынан.
Бұ л сапарда тө ренің
Жұ лдызы туды оң ынан.
Шаба алмайды қ азақ ы ат
Тас пен таудың тоң ынан.
Бидері сонда сө йледі: —
Патша зада баласың,
Алдың а айдап, қ ырдың сен
Қ ырғ ыздың қ атын-баласын.
Жеке келсең болмай ма,
Ақ ылың асқ ан данасың!
Тайғ андарың ды ертіп,
Тө рем қ айда барасың?
Жолсыз істі қ ылмағ ын,
Наурызбай асыл ер еді.
Артына қ арап сол жерде,
Батырларын кө реді.
Оларғ а қ арап сө з айтып,
Қ айтуғ а жарлық береді.
Ә рбіреуің шерге ұ сап,
Келдің із бе, нарымыз?
Шығ асы болса кеудеден
Бү гінгі кү н жанымыз,
Келгенменен, ерлерім,
Қ орғ ауғ а келмес халың ыз.
Берсе тә ң ірім абыйыр,
Тү сірген атымды алың ыз.
Жазым болсам, артымнан
Сү йегіме шабың ыз.
Қ ырғ ыздың айтқ ан сө зінен
Тө гілер болды арымыз,
Сө зге сынық болмайын,
Ерлерім, кейін қ алың ыз!
Бидері менен Наурызбай,
Жақ ындасып барысты.
Астындағ ы мінген ат
Ауыздық қ а қ арысты.
Ат ү стінде алысты
Найзаменен салысты,
Бір-біріне жабысты,
Керегедей қ абысты.
Ерлерінің артына
Мініп-мініп қ алысты.
Жә не қ айтып екеуі,
Бұ рқ -сарқ етіп айқ асты.
Айқ асып қ алғ ан мезгілде
Тө ренің асты айласы,
Қ айраттың тиді пайдасы.
Шолтаң етіп Бидердің
Аспанғ а шық ты найзасы.
Бидер шығ ып жолық қ ан
Қ ызылсу, Самса бауырынан.
Наурызбай шығ ып жолық қ ан
Кекіліктің тауынан.
Айқ асқ анда екеуі,
Ө шігіскен жауынан
Бидер барып жығ ылды
Кү рең қ асқ а аттың сауырынан.
Қ ыстай шауып жол болғ ан
Шу менен таудың арасы.
Бұ л сапарда жар болды
Хан Абылай бабасы,
Қ ырғ ыз аттан жығ ылып,
Батып еді қ арасы.
«Я, қ ұ дайлап» шуласты
Ү ш алаштың баласы.
Аллағ а Науан сыйынды,
Аузы кетпей тілектен.
Қ айраты кө п болғ ан соң,
Найзасы аумай білектен,
Шанышқ ан екен Наурызбай
Бір қ ырғ ызды жү ректен.
Сыртына шығ ып, найзасын
Жерге басып, тіреткен.
Суырылмай темірі,
Қ анменен қ атты-ау жібектен.
Ә р тараптан қ ырғ ыздар
Жағ алай шауып жиектен,
Тұ с-тұ сынан ат қ ойды,
Ү міткер болып сү йектен.
Жалғ ыз шапты Наурызбай,
Жауғ а қ арсы енуге.
Арасы алыс дауыстап
«Барма, мұ нда кел» деуге,
Шауып барып Бұ қ арбай,
Ат ү стінде кө лбеді,
Ө ткізіп қ ашты шылбырын
Ер Бидердің белбеуге.
Ү ш ай тоқ сан кү н еді.
Шаруа шешкен кү йегін.
Науан бұ л жол ағ ытты
Ерлігінің тиегін.
Тү сіріп тө ре кеткенде,
Кене хан қ ақ ты иегін.
Бұ қ арбай батыр ап келді
Ер Бидердің сү йегін.
Қ азақ, дулат жиналып,
Мақ алай қ ылды сү йегін!
Ағ ыбай батыр шабады,
Қ ашқ ан атын кө реді.
Қ ырғ ыздан қ орқ ып таймады,
О да қ айсар ер еді.
Алып ханғ а келеді,
Тарту қ ылып береді.
Бұ қ арбайды мақ тады: —
Бә рекелді, ерсің! - деп,
Ағ ыбайды шақ ырды, —
Атын алып келсін, - деп, —
Сү йекке шапқ ан ер болар,
Атын соғ ан берсін, — деп,
Сү йекке шапқ ан ер болар,
Ә ркім мұ ны кө рсін деп, —
Жауғ а шапқ ан батырлар
Намыстанып ө лсін, — деп. –
Кө ң ілде ү лкен ер едің,
Сү йекке неге шаппадың?!
Жарамады олжа деп,
Ағ ыбай, атқ а шапқ аның.
Сү йекке шапқ ан ер екен,
Бұ қ арбайды мақ тадым.
Ағ ыбай батыр қ орланды,
Екі жағ ына сыймады.
Ішін жарып ө лерге
Жанынан пышақ таппады.
Олжа болад баласы
Ер Бидердің артынан.
Ораз кірді майданғ а,
Озып жү рген халқ ынан.
Ол да айтулы ер еді
Сұ ң қ ар қ ұ стай талпынғ ан.
Ораз келді жұ лқ ынып,
Бастан ауғ ан бағ ы бар.
Қ атын тү сіп қ азақ қ а,
Қ арайып жү рген қ аны бар.
Аза қ орлық кірген соң,
Тек шық пағ ан жаны бар.
Жаны нағ ып шыдасын,
Дү ниенің не сә ні бар –
Наурызбайдың қ осында
Некелеп алғ ан жары бар.
Шуыменен қ опарып,
Ораз шапты ар жақ тан.
Екі беті қ ызарып,
Наурызбай шапты бер жақ тан.
Қ ырғ ыз, қ азақ екі жар
Қ арап тұ рды жан-жақ тан.
Найзаларын кө теріп,
Бірін бірі кө здеді.
Ашуланғ ан батырлар
Жолық қ анша тө збеді.
Бірін бірі аямай,
Ет жү ректі мезгеді.
Ораз батыр жығ ылды,
Найза бұ рын кез келді,
Ақ боз аттың сол жақ тан
Ораз барып жығ ылды.
Қ айтып адам болмастай,
Шыбын жаннан тү ң ілді.
Тілге келмей сол жерде,
Жер бауырлап сү рінді.
Баяғ ы сө зден Ағ ыбай
Қ арайғ ан екен қ анына-ай.
Жеткен екен тө пелеп
Наурызбайдың жанына-ай.
Тү сіріп тө ре кеткенде,
Шауып барып Ағ ыбай,
Кө теріп алды Оразды
Телқ оң ыр аттың жалына-ай.
Қ оқ илатып қ ырғ ызды,
Бермей кетті тағ ы да-ай.
Қ азір оң ғ а қ арап тұ р
Наурызбайдың жұ мысы.
Ә зір аса біткен жоқ
Хан Кененің тынысы.
Қ ара ала атты бір қ ырғ ыз,
Жаң қ араш бидің інісі,
Жекелеп кірді майданғ а,
Батыр екен мұ нысы.
Наурызбай қ арсы шабады
Жеке шық қ ан батырғ а.
Тайынбай қ арсы келеді,
Қ ашатұ ғ ын қ атын ба?!
Жалақ татып найзасын,
Жетіп келді жақ ынғ а.
Алақ татып састырып,
Батырды ұ рды қ апыда.
Жеке шық қ ан батырдың
Бә ріне берді ақ ылды.
Орнынан тұ рмай жатсын деп,
Найзасын қ атты батырды.
Қ ызыл ала қ ан қ ылды
Қ ызыл судың жиегін.
Науан бұ жол ағ ытты,
Ерлігінің тиегін.
Жақ ын жерде қ ырғ ыз жоқ,
Ө зі алып қ алды сү йегін.
Шапқ ан сайын Ақ ауыз
Жерді тарпып, ө ктеді.
Наурызбайдың ерлігін
Қ ырғ ыз, қ азақ сө кпеді.
Екі мың қ ырғ ыз жиылды,
Қ азақ пен соғ ыс еткелі.
Ерлердің алдын орады
Жаяу мерген тө ккелі.
Жекелеп енді соғ ыспай,
Қ ырғ ыздар тұ рды бекерге,
Хан иек қ ақ ты нө керге.
Арба арысын кө терді,
Зең бірекке оқ берді,
Қ ұ лағ ына от берді.
Асығ ыс атты байламай,
Алдында ә скер жоқ болды.
Зең біректің аузынан
Сылдыр-сирек топ келді.
Зең біректің ауызы
Қ олдың болды кө біне.
Сегіз кісі ұ шырды
Сылдыр-сирек шетімен.
Бір боз атты ұ шырды
Қ олдың арғ ы бетінен.
Мұ ны кө ріп қ ырғ ыздар,
Ойран болып бү лінді.
Қ асында тұ рғ ан Наурызбай
Сұ ң қ ардайын ілінді.
Жә не оқ тап атқ анда
Бір керемет білінді:
Ұ рмай-соқ пай, зең бірек
Ортасынан бө лінді.
Қ ырғ ыздар шыдап тұ ра алмай,
Қ аша берді алақ тап.
Наурызбай кетті соң ынан,
Найзаменен шабақ тап.
Бір-біріне ат қ ойды,
Қ ырғ ыз, қ азақ жан-жақ тан.
Бір тозаң ның астынан
Гү л-гү л жанып, ыржақ тап,
Шығ а келді Наурызбай,
Тоғ ыз ат алып салақ тап.
Он бес атты ап келді
Мең дібай, Дулат, Ағ ыбай.
Он екі атты ап келді
Шә кір, Жә уке, Толыбай.
Он тө рт ат бар қ олында
Қ абан менен Бұ қ арбай,
Қ ұ рбан келді тө рт атпен,
Нө пірі шығ ып тұ лпардай.
Бә рі келіп қ осылды
Қ ызылсудың беліне.
Кө ң ілі бітті Науанның
Тұ з татырғ ан еріне,
Науан тағ ы жө нелді
Таудың тө скей ө ріне,
Қ ашып барып қ ырғ ыздың
Қ амал соқ қ ан жеріне.
Жө ң кіліп жү рген қ ырғ ыздың
Наурызбай ү стін қ аптады.
Сегіз мерген бір жерде
Беліне шіреніп жатқ аны.
Жалғ ыз барғ ан тө рені
Бә рі тегіс атқ аны.
Шара бар ма, қ ұ дайдың
Бұ сапар да қ ақ қ аны.
Қ ой боғ ындай қ орғ асын
Қ аза болып таппады.
Мылтығ ын тастап тас-тасқ а,
Қ айта қ ашты мергені.
Лап қ оя шапты қ ырғ ыздар
Мергеннің атын бергелі.
Жалғ ыз шауып Наурызбай,
Қ ырғ ыздың жолын кернеді.
Ү шеуін шаншып ө лтірді,
Бесеуі тірі, ө лмеді.
Бес мергенді тірі айдап,
Ханғ а алып келгені.
Сегіз мылтық ө ң геріп,
Тарту қ ылып бергені.
Сол уақ ытта Ақ ауыз
Жер тарпиды оянып.
Наурызбай жү р ү стінде,
Қ ылышы қ анғ а боялып.
Қ анына қ ырғ ыз қ арайды,
Несіне тұ рсын аянып.
Наурызбайдың ү стіне
Бә рі келді таянып.
Аллалап жү рген қ ырғ ыздың
Желі тұ рды оң ынан.
Ай мү йізді қ ошқ ардың
Бә рі тартты қ оң ынан.
Ақ ауыз ат қ ұ лады
Қ ырғ ыздың атқ ан оғ ынан.
Наурызбайғ а ұ мтылды
Қ алың қ ырғ ыз шоғ ынан.
Қ ызылсу мен Дуанның
Аң ғ арынан шаң асты.
Қ ырсық тың алды емес пе,
Тө реден ә ркім адасты.
Қ ырғ ыз, қ азақ екі жар
Наурызбайғ а таласты.
Қ ырымда жү рген Бұ қ арбай
Атына қ амшы бір басты.
Ү зең гісін шығ арып,
Наурызбайғ а жанасты.
Бұ қ арбайдың алдына
Наурызбай алды мінгесіп.
Жауғ а тү сіп қ алмасқ а,
Қ аша берді «шү у» десіп.
Наурызбайды тұ тпақ қ а,
Қ ырғ ыз да қ уды ілесіп.
Қ азақ тан адам аз болды
Бермейтұ ғ ын тіресіп.
Қ орғ айын деп қ ырғ ыздан,
Ағ ыбай сыртын айналды.
Шамасы келсе тіресіп,
Қ орғ амақ қ а ойланды.
Бұ қ арбай мен Наурызбай
Салар еді ойранды.
Мінгесуі бір атқ а
Олардың қ олын байлады.
Сол уақ ытта қ ырғ ыздар
Басқ ын жетігі ө рледі.
Жалғ ыз ө зі Ағ ыбай
Қ орғ ауғ а ә лі келмеді.
Алдың ғ ы жеткен қ ырғ ызды
Арағ а тү сіп кернеді.
Қ олындағ ы найзасын
Оң ды-теріс сермеді.
Атасы ө ткен Абылай,
Тілеуді берген бар қ ұ дай.
Бұ қ арбай мен Науанғ а
Ұ мтылды қ ырғ ыз жабыла-ай.
Шә кір де жетті бір жақ тан,
Қ абан менен Мең дібай.
Кертайлақ атты жеткізді
Жә уке менен Толыбай.
Кертайлық ат жеткен соң,
Мініп алды Наурызбай.
Сегіз кісі бас қ осып,
Су бойында ауысты.
Тоқ тата алмай кө п жауды,
Ү стіртке ойнап шығ ысты.
Кезек жұ мсап келеді
Найза менен қ ылышты,
Қ алың жеткен қ ырғ ыздан
Ала алмады тынысты.
Сыйынады батырлар,
Аузы кетпей тілектен.
Шұ быртпалы Ағ ыбай,
Талайды шанышты жү ректен.
Араласып, Шә кірдің
Мылтық тиді білектен.
Итшілесіп, сілкісіп,
Қ орғ ап шық ты тү бектен.
Бұ л сапарда қ ұ дайым
Ерлердің жолын оң дады.
Кертайлақ ты мінсе де,
Ақ ауыз аттай болмады.
Астына мінген атына
Тө ренің кө ң ілі толмады.
Артынан жеткен қ ырғ ызғ а
Ұ мтылуғ а болмады.
Сонда да тә ң ірі жар болып,
Тұ тылып жауда қ алмады.
Қ ұ тылып келіп Наурызбай,
Ханның тү сті қ асына.
Кө ріп еді кө п істі
Ә зелде жазғ ан басына.
Келе сө йлей береді
Қ ұ дайменде ағ асына.
— Тау суындай сарқ ырап,
Дулат жатыр ө рең де.
Қ ырғ ыз тұ тқ ын қ ылыпты
Ержан сынды беренді.
Қ ырғ ыз тұ тқ ан шағ ында
Арманда кеткен зерең ді:
«Екі ағ ам, бір інім бар,
Іздер ғ ой мені», — деген-ді.
Сө йдеп айтқ ан Ержанның
Ағ асының бірі — сен.
Ұ зақ кү нгі майданда
Бір кө рмедім сені мен.
Бір нә сілдің ішінде
Мұ нша қ алай тудың кем?
Жауғ а қ арсы бармастай,
Қ атынменен болдың тең!
Сені қ ара басты ма,
Қ олың а найза алмастай?
Жү регің ұ шып кетті ме,
Жауғ а қ арсы бармастай?
Қ ызметі сенде бар еді,
Ержанды естен салмастай!
Намысы сенде бар еді,
Артынан тірі қ алмастай.
Ала бір таудың жылғ асы,
Баурында ойнар қ ұ лжасы.
Тар жерде жолдас болады
Ерлердің найза қ ұ рдасы.
Белсеніп жауғ а шабады
Жігіттің жанғ а мырзасы.
Ержан болса қ асымда
Бө лекше туғ ан тұ лғ асы,
Болар ма едім қ азақ қ а
Ә зіл сө здің олжасы?!
Балалы арқ ар баурайды,
Баласыз арқ ар маң ырайды.
Кү йік қ ылмай кө зіме,
Жасағ ан сені алғ ай-ды!
Сү йегімнен бұ л таң ба
Ө лгенімше қ алмайды.
Ержан жауғ а тү скенше,
Сен жауғ а тү ссең болғ ай-ды
Ендігі жерде сө йлейін
Болғ ан істі бастағ ы.
Бә рі де жау боп кө рінді
Алатаудың тастары.
Елден бұ рын Нысанбай
Жоқ сұ мдық ты бастады.
Қ обызы қ алды қ осында,
Тү зеді бетін қ ашқ алы.
Ө з басын алып қ ұ тылмақ,
Іздемеді басқ аны.
Алты ай шауып жол болғ ан
Шу менен таудың арасы.
Бұ л сапарда қ азақ тың
Болмады қ абыл тә убасы.
Рү стем менен Сыпатай –
Дулаттың нағ ыз баласы
Ү ндес болды қ ырғ ызбен,
Ә не, ауыздың аласы!
Он екі мың дулатты
Қ ашырды тү нде, расы.
Жамандық қ ылғ ан мұ ндардың
Мойнына болсын жазасы.
Қ азақ тың кө бі қ ырылды,
Қ анды ма екен табасы?!
* * *
Сол барғ аннан тө релер
Елге қ айтып келмеген.
Ү й, жамағ ат, малымен,
Халқ ын, жұ ртын кө рмеген.
Қ ұ тылуғ а қ ырғ ыздан
Тілегін қ ұ дай бермеген.
Қ ырғ ызда қ алды тұ тылып,
Не еткенін ешкім білмеген.