МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ

“ПОЛАЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ”

Гісторыка-філалагічны факультэт

Кафедра айчыннай і ўсеагульнай гісторыі

КУРСАВАЯ РАБОТА

па дысцыпліне

“ ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ ”

на тэму:

КУЛЬТУРА БЕЛАРУСКІХ ГАРАДОЎ У 10-13 СТСТ.

Студэнт групы 12- ГІС У. А. Палякоў

Навуковы кіраўнік

ст. выкладчык В. А. Емяльянчык

Наваполацк 2013

ЗМЕСТ

уводзіны 3

1. РАСПАЎСЮДЖВАННЕ ХРЫСЦІЯНСТВА 5

2. РАСПАЎСЮДЖВАННЕ ПІСЬМЕНСТВА 9

3. РАЗВІЦЦЁ ДОЙЛІДСТВА 14

4. РАЗВІЦЦЁ ДЭКАРАТЫЎНА-ПРЫКЛАДНОГА МАСТАЦТВА 20

заключэнне 25

спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры 28

УВОДЗІНЫ

Фарміраванню як самой беларускай народнасці, так і яе культуры папярэднічаў велізарны адрэзак часу з усімі характэрнымі для яго супярэчнасцямі і складанасцямі, што адлюстравалася і ў змесце, і ў формах культуры.

На працягу ўсяго перыяду існавання Старажытнай Беларусі ў яе духоўным жыцці, акрамя ўласна свайго, мясцовага, даволі выразна прасочваюцца асноўныя прыкметы і рысы агульнай для ўсіх усходнеславянскіх плямён культуры. І гэта нядзіўна, бо за час іх няхай сабе і не дужа працяглага жыцця ў складзе Кіеўскай Русі, альбо Старажытнарускай дзяржавы, паспела ў асноўным сфарміравацца досыць блізкая ў этнічным плане для ўсяго яе насельніцтва матэрыяльная і духоўная культура, якая пазней стала найважнейшым субстратам беларускай, рускай і ўкраінскай культур.

Характэрнай прыкметай таго часу з'яўляецца цеснае перапляценне культуры з рэлігійнымі вераваннямі.

Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з'яўляецца манументальная архітэктура. У 10-13 ст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю і суровай манументальнасцю. У муроўцы абавязкова ўжываўся абчэсаны і прыродны камень, часам разам з цэглай. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помнікаў беларускага дойлідства.

К канцу 10 ст. на Русі не было каменна-цаглянага будаўніцтва. З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым этапе рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі традыцыямі. Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне. У сярэдзіне 11 ст. у Полацку быў пабудаваны старажытнейшы з вядомых на тэрыторыі Беларусі мураваны Сафійскі сабор.

З прадстаўнікоў кніжнай асветы старажытнага перыяду нашай гісторыі трэба адзначыць: у Тураве – Кірылу Тураўскага, у Полацку – князёўну Прадславу-Ефрасінню.

Тэма курсавой работы актуальна, таму што культура старажытных беларускіх гарадоў мае шмат агульнага з культурай іншых усходнеславянскіх народаў. Гэтае агульнае выяўляецца ў стылі, кампазіцыі, спосабе ўпрыгажэння арнаментам прадметаў прыкладнога мастацтва.

Пры ўсёй агульнасці культуры Старажытнай Русі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яна мела спецыфіку. Найбольш яскрава гэта выявілася ў матэрыяльнай і духоўнай культуры Полацкай зямлі. У 9-13 ст. у Полацку квітнела высокая раннефеадальная культура, развівалася пісьменства, вялося летапісанне, шырока распаўсюджваліся рамёствы – кавальскае, ювелірнае, гарбарна-шавецкае, дрэвапрацоўчае, кастарэзнае, ганчарнае.

Мэтай курсавой работы з'яўляецца вывучэнне культуры Беларусі ў 10-13 ст.

Задачы курсавой работы:

1. Вывучэнне працэсаў хрысціянізацыі;

2. Вывучэнне асаблівасцей развіцця пісьменства і літаратуры;

3. Вывучэнне развіцця дойлідства і мастацтва ў Беларусі ў 10-13 cт.

Аб'ектам даследавання з'яўляецца – культура Беларусі 10-13 стст.

Прадмет даследавання – матэрыяльная і духоўная культура гарадоў Беларусі 10-13 ст.

1. РАСПАЎСЮДЖВАННЕ ХРЫСЦІЯНСТВА

У 10 ст. існавала дзве хрысціянскія царквы: заходняя на чале з папам у Рыме і ўсходняя з усяленскім патрыярхам у Канстанцінопалі. Істотнай розніцы паміж імі тады яшчэ не было. Афіцыйнае прыняцце хрысціянства ў яго вызантыйскай традыцыі ў 988 г. кіеўскім князем Уладзімірам Святаславічам як дзяржаўнай рэлігіі – важная падзея ў гісторыі ўсходніх славян, у тым ліку тых, якія знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Прыняцце хрысціянства з’яўлася, безумоўна, прагрэсіўнай з’явай ва ўсіх сярэднявечных дзяржавах.

У Полацкай зямлі існавалі свае перадумовы прыняцця новай веры. Полацкія воі ўдзельнічалі ў паходзе на Візантыю ў 907 г. і мелі ўяўленне аб хрысціянстве. У апавяданні аб забойстве Рагвалода і ўзяцці ў палон яго дачкі Рагнеды ў 980 г. летапісец падкрэсліў, што Уладзімір быў тады маладым і знаходзіўся ў язычніцтве. Ці былі хрысціянамі Рагвалод і Рагнеда ў той час, застаецца невядомым. Аднак напярэдадні драматычных падзей у Полацку Рагнеду вырашылі аддаць замуж у Кіеў за Яраполка, які спачувальна адносіўся да хрысціянскай веры. Верагодна, са спачуваннем таксама ставіліся да новай рэлігіі ў полацкай княскай сям’і.

Больш упэўнена можна сцвярджаць, што хрысціянства ў Полацку было прынята прадстаўнікамі вышэйшай знаці ўслед за афіцыйным увядзеннем яго ў Кіеве. Ізяслаў, сын Уладзіміра і Рагнеды, хутка пасля прыняцця новай веры пачаў княжыць у Полацку. Аб клопаце па распаўсюджванню тут хрысціянства ўскосна сведчыць характарыстыка Ізяслава, змешчаная ў Цвярскім летапісе, дзе сказана, што ён “прилежаще прочитанию божественных писаний”, г. зн. быў вельмі набожны.

У пісьмовыя крыніцы трапіла цікавае паданне аб Рагнедзе-манахіні, якая правяла апошнія гады свайго жыцця ў “манастыры” пад імем чарніцы Анастасіі. Ён, па мясцовых паданнях, размяшчаўся паблізу ручая Чарніца ў Заслаўі. Магчыма, гэта быў пачатковы скіт, якому не суджана было стаць сапраўдным манастыром па прычыне смерці манахіні-адзінотніцы у 1000 годзе.

Пасля прыняцця хрысціянства ў буйных гарадах і княствах пачалі стварацца епархіі – тэрытарыяльныя царкоўныя акругі, якімі кіравалі епіскапы. Лічаць, што ў 992 годзе ўзнікла епархія ў Полацку.

Сведчаннем актыўных кантактаў Усяслава Полацкага з духавенствам служыць увага князя да шанавання кананізаваных у 1072 годзе братоў яго дзеда – князёў Барыса і Глеба. Невыпадкова такія імёны насілі таксама сыны Усяслава. Гэта пралівае святло на ступень хрысціянізацыі жыцця двара полацкага князя, а таксама на кантакты яго з царкоўным асяроддзем, якое з’явілася ў Кіеве ініцыятарам шанавання святога Барыса і святога Глеба, што атрымала распаўсюджанне і ў Полацкай зямлі. Гэта відаць на прыкладзе помнікаў жывапісу ў Полацку (фрэскі святых Барыса і Глеба ў Барысаглебскім (Бельчыцкім) манастыры) і прыкладнога мастацтва (віслая пячатка з выявай святога Глеба з археалагічных раскопак Менска, бронзавы абразок з раскопак Копысі і інш. ).

Полацкая княская сям’я цесна была звязана з Кіева-Пячэрскім манастыром. Добрыя адносіны манастыра з Полацкам склаліся яшчэ пры жыцці Усяслава, якога падтрымліваў манастыр у 1068 годзе, і Усяслаў Полацкі быў абраны кіяўлянамі на трон у Кіеве, на якім пратрымаўся нямнога – 7 месяцаў.

Кароткая звестка аб полацкім епіскапе змешчана ў Іпацьеўскім летапісе пад 1105 годам, калі мітрапаліт Нікіфар І “постави Мину Полотьску” з манахаў Кіева-Пячэрскага манастыра. В. Н. Тацішчаў сцвярджае нават, што мітрапаліт Нікіфар І, які пасвяціў Міну, сам раней быў полацкім епіскапам, але гэта патрабуе больш грунтоўнага пацвярджэння.

У “Жыцці Ефрасінні Полацкай” называецца полацкі епіскап Ілля. Акрамя Міны і Іллі пісьмовыя крыніцы змяшчаюць звесткі яшчэ аб шасці полацкіх епіскапах 12 – 13 стст. Касьма (Грэк) пастаўлены ў 1143г.; Дыянісій памёр у 1183г.; Мікалай пастаўлены ў 1183г.; Аляксей упамянуты каля 1231 г.; Сімяон (Наўгародзец) упамянуты каля 1274 г.; Іакаў вядомы па дакументу прыкладна 1300 г.

У 12 ст. каля Полацка ўзнікаюць манастыры. Два манастыры – жаночы св. Спаса – і мужчынскі св. Багародзіцы – заснавала Ефрасіння Полацкая. У іх вялі манашаскі вобраз жыцця прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі. Найбольш вядомая з іх прападобная Ефрасіння (да пастрыжэння княжна Прадслава), пазней прылічаная да ліку святых. У распаўсюджванні хрысціянства, пісьменнасці, культуры ў Полацкай зямлі яе заслугі асабліва вялікія. У цяперашні час вызначана, што ў Полацку ў 12 ст. існавала не менш 10 культавых манументальных збудаванняў, трох манастыроў.

Нягледзячы на адзначаныя поспяхі хрысціянізацыі, неабходна сказаць, што новая вера ў Полацкай зямлі распаўсюджвалася параўнальна марудна і павінна была вытрымаць барацьбу з язычніцтвам, якое мела тут глыбокія карані ў выніку блізкага суседства Полацка з літоўскімі і іншымі неславянскімі плямёнамі, у якіх высокага развіцця дасягнуў язычніцкі культ.

Язычніцкія вешчуны ў старажытным Полацку былі ў пашане нават сярод прадстаўнікоў княскай дынастыі пасля афіцыйнага прыняцця хрысціянства. “Аповесць мінулых гадоў” прыпісвае Усяславу Полацкаму нараджэнне ад “вяшчунства”. Сучаснікі надзялялі Усяслава звышнатуральнымі якасцямі. Сама Полацкая зямля ўяўлялася летапісцам і аўтару “Слова аб палку Ігаравым” краінай чараўнікоў.

Да гісторыі рэлігійных вераванняў жыхароў Полацкай зямлі маюць адносіны велізарныя вылунныя камяні з высечанымі на іх выявамі крыжа з «Галгофай» і набожнымі надпісамі. У Падзвінні вядома 9 такіх камянёў. На шасці з іх значыцца імя Барыса, ад чаго камяні называюць “Барысавымі”. Камяні з’яўляюцца сведчаннем барацьбы полацкіх князёў з язычніцкімі вераваннямі (пакланенні камяням-фетышам) у перыяд двухвер’я, якое ўтрымлівалася ў Полацкай зямлі да 12 ст. і яшчэ пазней.

Згодна паведамленню “Аповесці мінулых гадоў”, пасля прыняцця хрысціянства ў Кіеве князь Уладзімір Святаславіч накіраваў у Тураўскую зямлю ў якасці пасадніка свайго сына Святаполка. Падобна іншым княжычам, ён быў абавязаны не толькі валодаць дрыгавіцкай зямлёй, але і распаўсюджваць тут новую веру. У іншых крыніцах (“Сказанні аб Барысе і Глебе”, Пераяслаўска-Суздальскім летапісе) гаворка ідзе аб накіраванні Святаполка на княжанне ў Пінск. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што Святаполк атрымаў адначасова два гарады і мог сапраўды некаторы час знаходзіцца у Пінску.

Паводле дайшоўшага да нас падання, сам князь Уладзімір Святаславіч заснаваў пад Пінскам Лешчынскі манастыр. Выказваюць меркаванні, што Тураў стаў цэнтрам епархіі пасля таго, як у 1088г. тут пачаў княжыць Святаполк Ізяславіч, праўнук Уладзіміра.

Аднак у “Кіева-Пячэрскім пацерку” (зборнік апавяданняў) змешчаны тэкст аб заснаванні Тураўскай епархіі ў 1005г. і прыводзіцца ўстаноўчая яе грамата, якая дадзена ад імя князя Уладзіміра з пералікам гарадоў, што ўваходзілі ў Тураўскую епархію. Першым яе епіскапам быццам быў Фама. У духоўным падпарадкаванні тураўскага епіскапа пазней знаходзіліся гарады Пінск, Наваградак, Гародня, Берасце, Ваўкавыск, Здзітаў, Сцепань, Дубровіца, Слуцк, Копысь і інш.

У старажытнарускіх летапісах няма паведамленняў пра тураўскіх епіскапаў 10 – 11 стст. Але ёсць звесткі у іншых крыніцах аб епіскапе Рэйнберне. Тураўскі князь Святаполк у 1013г. узяў шлюб з дачкой польскага караля Баляслава. З ёй прыехаў калобжацкі епіскап Рэйнберн, які выкарыстаў момант для распаўсюджвання каталіцызму. Уладзімір, даведаўшыся аб гэтых намерах, выклікаў Святаполка разам з жонкай і яе духоўнікам у Кіеў, дзе зняволіў у турму. Рэйнберн неўзабаве памёр. У 1015г. пасля смерці Уладзіміра княжыць у Кіеве становіцца Святаполк. У гэтым годзе адбылося забойства братоў князёў Барыса і Глеба, якія потым былі абвешчаны першымі усходнеславянскімі святымі. У 1054 г. хрысціянская царква канчаткова раздзялілася на каталіцкую і праваслаўную. Адбыўся афіцыйны разрыў цэркваў. У Тураве вядомы ў 12 ст. праваслаўныя епіскапы: грэк Ігнацій (1137г), Іакім (пастаўлены ў 1144г. ), Кірыла (каля 1169г. ), Лаўрэнцій (названы ў летапісе пад 1182г. ).

Клопатам аб распаўсюджванні хрысціянства было адкрыццё цэркваў і манастыроў. Жонка Святаполка Ізяславіча Варвара заснавала ў Тураве Варварынскі манастыр, у якім жыла з дзецьмі пасля смерці князя. Сказанне аб Марціне-мніху паведамляе аб існаванні ў Тураве мужчынскага манастыра. Тут жа знаходзілася епіскапская рэзідэнцыя.

У Тураве пры археалагічных даследваннях выяўлены рэшткі мураванага трохапсіднага сабора. Уплыў хрысціянства распаўсюджваўся на творы прыкладнога мастацтва. Пры раскопках гарадоў знойдзены металічныя, каменныя, бурштынавыя крыжы, у Тураве – цудоўныя свінцовыя абразкі, якія ўстаўляліся ў вялікі крыж, у Пінску – каменны абразок Ісуса Хрыста Эмануіла.

Увядзенне хрысціянства садзейнічала развіццю культуры на беларускіх землях. Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з’яўляецца манументальная архітэктура. У 10 – 13 стст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю і крапаснымі рысамі. У муроўцы абавязкова ўжываўся абчэсаны і прыродны камень, часам разам з цэглай. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства.

З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак каменна-цаглянае будаўніцтва, узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым этапе рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі.

Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне. Цэрквы былі не толькі культавымі ўстановамі, але і важнейшымі цэнтрамі інфармацыі аб палітычных, рэлігійных і грамадскіх справах і падзеях. У іх захоўваліся казна, бібліятэкі, архівы. Каля сцен цэркваў праходзілі сходы гараджан. Пры храмах і манастырах навучалі грамаце, тут пісаліся славутыя рускія летапісы.

2. РАСПАЎСЮДЖВАННЕ ПІСЬМЕНСТВА

З прыняццем хрысціянства на нашай Бацькаўшчыне пачалася эпоха сапраўднага асветніцтва. Парываючы з язычніцтвам, людзі прымалі воднае хрышчэнне, будавалі храмы, вучыліся чытаць і пісаць. Да кніжнага навучання актыўна прыцягваліся дзеці. Летапісец паведамляе, што маці гэтых дзяцей плакалі аб іх як аб памерлых, таму што не ўсталяваліся ў веры. Паступова грамадства асэнсоўвала неабходнасць асветы, адчуваючы на сабе дабратворны ўплыў духоўнай літаратуры. Следам за замежнымі філосафамі і святарамі постаці таленавітых летапісцаў і рэлігійных асветнікаў паўставалі з мясцовага насельніцтва. Побач з перапісчыкамі і распаўсюджвальнікамі кніг працавалі пісьменнікі. Імёны большасці асветнікаў не захаваліся ў народнай памяці і вялікая колькасць таленавітых твораў не дайшла да нас. Але нават тое нямногае, што збераглося, дапамагае скласці ўяўленне аб асілках думкі і духу той далёкай эпохі.

Еўфрасіння Полацкая (1102 – 24. 5. 1173 гг. ) Прадстаўніца хрысціянскага культурнаасветніцкага руху ў Полацкім княстве 12 ст. Першая жанчына гэтага перыяду, прылічаная да святых. Нарадзілася ў Полацку. Дачка полацкага князя Георгія Усяславіча, малодшага сына князя Усяслава Брачыславіча. У 2й палове 11 — 1й палове 12 ст. полацкае княства як самастойная i моцная дзяржава дасягнула высокага ўзроўню i ў культурным жыцці. Трывалымі былі гандл'ёвыя i культурныя сувязі Полацкага княства з краінамі Усходу i Захаду. Культурным сувязям з Візантыяй спрыялі сваяцкія адносіны полацкіх князёў з візантыйскім амператарскім домам. Менавіта ў гэтыя часы ў Полацку пабудаваны Сафійскі сабор i іншыя манументальныя царкоўныя пабудовы. Ёсць звесткі пра наяўнасць тут свайго 'летапісання. У духоўнакультурным жыцці Полацкага княства ўмацоўвалася хрысціянская ідэалогія, хоць язычніцкія ўяўленні былі яшчэ даволі моцныя нават у княжащим асяроддзі. Аднак хрысціянская ідэалогія заваёўвала ўсё больш прыхільнікаў, якія імкнуліся сцвердзіць у жыцці ідэі падзвіжніцтва, асветы i кніжнасці. Асабліва важную ролю ў гэтым працэсе адыграла Е. Полацкая., звесткі пра дзейнасць якой дайшлі да нас з «Жыція Ефрасінні Полацкай», створанага, відаць, неўзабаве пасля яе смерці (старэйшы з вядомых спісаў датуецца 14 ст. ). «Жыціе... » было шырока вядомае i папулярнае ў старажытнабеларускі перыяд. Стварэнне ў Полацкім княстве свайго «Жыція... » — важнае сведчанне культурней суверэннасці дзяржавы, яе значнасці i сілы. Калі адлюстраванне дзяржаўнапалітычнай ролі княства знаходзіла сваю фіксацыю ў галіне летапісання, то ў духоўнай сферы гэта замацавана найперш у самім факце стварэння «Жыція... ». Арыгінальнасць гэтага твора — у сцвярджзнні неабходнасці ведаў, любові да кнігі, у ідэі духоўнага ўдасканалення, праслаўленні падзвіж ніцтва, самаадднаным служэнні вышэйшым маральным ідэалам.

Ефрасіння рана пастрыглася ў манахіні насуперак волі бацькоў, якія хацелі аддаць яе замуж. Пасяліушыся ў келлі Сафійскага сабора, яна занялася перапіскай твораў рэлігійнамаральнага зместу. Гэта, відаць, былі пераважна пераклады з грэчаскіх арыгіналаў. Ёсць падставы меркаваць, што на той час у храме існавала майстэрня, дзе ствараліся i памастацку ўпрыгожваліся рукапісы, былі падрыхтаваны майстры i спецыяльнае абсталяванне. Відаць, яшчэ да прыходу Ефрасінні быў пакладзены пачатак вядомай бібліятэкі Полацкага Сафійскага сабора, якая паступова ператварылася ў буйны культурны цэнтр Полаччыны, дзе ствараліся i захоўваліся нацыянальныя духоўныя каштоўнасці, у т. л. летапісы i творы грэчаскай патрыстыкі. Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы i мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы каля 1160 г. царквы святога Спаса (цяпер СпасаЕфрасіннеўская), дзе размяшчаліся келлі Ефрасінні i яе сястры, i царквы Багародзіцкай. Спаская царква была багата ўпрыгожана фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную i мастацкую каштоўнасць. Па заказе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. быў зроблены напрастольны шасціканцавы крыж для царквы святога Спаса. Ён быў з кіпарысу, да яго пярэдняй i адваротнай паверхняў прымацаваны залатыя, да бакавых — сярэбраныя пласціны. Крыж быў аздоблены каштоўнымі камянямі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, заснавальнікаў праваслаўя, святых Ефрасінні i яе бацькоў. Гэты выдатны ўзор прыкладнога мастацтва 12 ст. стаў найкаштоўнейшай нацыянальнай святыняй (у час другой сусветнай вайны крыж украдзены з Беларусі). Па просьбе Ефрасінні візантыйскі імператар Мануіл Комнін прыслаў для царквы святога Спаса адзін з трох абразоў (эфескі) Маці Боскай, створаных, паводле падання, евангелістам Лукою. Па яе загадзе гэты абраз быў упрыгожаны золатам, серабром i каштоўнымі камянямі (зараз знаходзіцца ў Рускім музеі ў СанктПецярбургу). У канцы жыцця Ефрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, дзе i памерла. У 1187 г. яе мошчы былі перенесены ў Кіева Пячорскую лаўру, a ў пач. 20 ст. у Полацк.

«Жыціе Ефрасінні Полацкай» прасякнута пафасам сцвярджэння хрысціянскіх светапоглядных уяўленняў i імкненнем давесці ix ісціннасць. У ім даецца дастаткова разгорнутая змястоўнапаняційная аргументация i пра эфемернасць «славы зямной», i пра сутнаснае размежаванне свету тленнага i свету вечнага, i пра славутую, але няўстойлівазніклівую прыгажосць бачнага свету гэтага. Відавочна цікавасць аўтара гэтага твора да шырокіх светапоглядных пытанняў эпохі сярэднявечча, хоць у жыццеапісанні выразна прысутнічае вузкацаркоўны i нават вузкаманаскі пласт зместу, спецыфічных павучанняў i норм, што, зразумела, сведчыць пра асяроддзе, у якім стваралася «Жыціе... ». Актыўным суб'ектам сцвярджэння ісціннасці як ідэй i ўяўленняў шырокага светапогляднага плана, так i канкрэтных прадпісанняў дабрачыннасцей рэлігійнага служэння выступав ў творы сама Ефрасіння.

У адпаведнасці з законамі агіяграфічнага жанру ў «Жыціі... » паслядоўна апавядаецца пра бацькоў Ефрасінні, пра тое, як рана выявіліся ўстойлівыя духоўнамаральныя асновы яе чалавечай натуры. Паведамляецца, што ў яе рана выявілася любоў да ведаў i што хутка i шырока разышліся весткі пра яе мудрасць i прыгажосць. Асаблівая ўвага звяртаецца на ўнутраныя духоўныя рысы Ефрасінні, найперш на яе інтэлектуальную адора насць: «Дан бяше таков дар Еуфросинии от Бога: аще кто ея вопрошаше о которой вещи, она же ему разрешаше чему есть быти». Хоць індывідуальнаасобасная характарыстыка ў абмалёўцы героя выходзіла за межы такога кананічнага жанру, у гэтым творы спалучэнне ўнутраных якасцей гераіні i патрабаванняў жанру ўспрымаецца арганічна. У духоўным свеце Ефрасінні на першае месца ставілася ідэя служэння Богу i вышэйшым духоўным каштоўнасцям, а яе дар — спасціжэння рэчаў i людзей, беспамылковага распазнання тых, хто ўнутрана схільны да служэння Богу i царкве — набываў рэлігійнаідэалагічную інтэрпрэтацыю. «Дан бысть дар блаженой Ефросиний от Бога: аще кого узрит очима своима, то разумеваше в коем человеце сосуд избран хощеть быти Богови». У 12 гадоў Ефрасіння зрабіла найважнейшы свой духоўнамаральны выбар, які вызначыў увесь далейшы яе кірунак дзейнасці i сэнс жыццёвага шляху. Рашэнне пайсці ў манастыр i прысвяціць сябе служэнню Богу яна прыняла насуперак волі бацькоў, якія ўжо думалі пра хуткае замужжа Прадславы. Так перад ёй узнікае першая калізія: зямное каханне ці любоў да Бога, нявеста князя ці нявеста Хрыста. Ефрасіння цвёрда заявіла пра сябе як пра нявесту Хрыстову. Гэта калізія — вытворная ад фундаментальнага хрысціянскага разумения ўсяго існуючага, ад уласцівага хрысціянству прынцыповага падзелу быцця на духоўнае i матэрыяльнае, боскае i зямное, абеалютна ісціннае i мінучачасовае. Абгрунтоўваючы правільнасць свайго выбару, Ефрасіння нагадвае вопыт жыцця сваіх продкаў: яны жаніліся i выходзілі замуж, княжылі, дабіваліся славы i паміралі, але жыццё ix было пазбаўлена подыху вечнасці i слава ix гінула як прах, як павуцінне. Выбар паміж «княжением», «славой мира сего» i духоўным служэннем, супрацьпастаўленне жыцця продкаў, якое прайшло ў пагоні за эфемернымі зямнымі дабротамі, i жыцця ісціннага з'яўляецца вельмі паказальным для ўнутранай змястоўнасці вобраза Ефрасінні.

Супрацьпастаўленне канкрэтназямнога існавання i духоўнага падзвіжніцтва несла адбітак рэальнага гістарычнага проціборства хрысціянства ca старажытнаславянскімі міфалагічнымі ўяўленнямі. Як вядома, праявы язычніцкага светапогляду на пач. 12 ст. былі яшчэ даволі выразнымі ў розных сацыяльных пластах Полацкага княства, i натуральна, што канкрэтную духоўную мэту i сэнс свайго служэння Ефрасіння бачыла ў сцвярджэнні новых, хрысціянскіх маральных прынцыпаў існавання чалавека. Выбар Ефрасінні — гэта выбар паміж свецкім, людскім (багаццем i славай) i цяжарам манаскага быцця, выбар, заснаваны на супрацьпастаўленні зямнога, рэальнага i духоўнага. Яна настойліва прыводзіць аргументы на карысць правільнасці свайго рашэння. Першы раз — калі павінна зрабіць выбар паміж замужжам i манаствам, любоўю зямною i любоўю да Бога, у другі — калі ўжо рашэнне прынята, i яна пераконвае ігуменню манастыра прыняць яе ў сваё асяроддзе. У адказ на словы ігуменні, што яна яшчэ маладая i не адолее цяжкасці манаства, ды i наогул, навошта ёй адракацца ад радасцей жыцця, Прадслава ў поўнай адпаведнасці з хрысціянскай ідэяй сцвярджае пафас веры i падзвіжніцтва ў імя вечнасці, нятленнасці. «Вся видимая мира сего и краная суть и славна, но вскоре минует, яко сон, яко цвет уведает. Вечная же и невидимая во векы пребывають... » У гэтым фрагменце хрысціянскія ўяўленні пра вышэйшую духоўную рэальнасць як сапраўдную сутнасць быцця суседнічаюць i спалучаюцца з паэтычнай вобразнасцю, што перадае пачуццё зачараванасці прыгажосцю рэальнага свету.

Знаходжанне Ефрасінні ў манастыры было пачаткам яе ператварэння ў падзвіжніцу, часам збірання духоўных сіл. Мінуў пэўны час, i яна просіць дазволу пасяліцца ў келлі Сафійскага сабора. Ведучы манаскі, аскетычны лад жыцця, Ефрасіння занялася перетекай кніг. «И нача книгы писати своими руками». Ідэал ведаў i асветы, любоў да кнігі i найперш да Бібліі ў сярэднявеччы былі шляхам спасціжэння Божай мудрасці, твораў тэалагічнага характеру. У «Жыціі... » падкрэслівеецце, што ў Прадслевы з маленстве была Прага да ведаў. Яе імкненне вучыцца падаецца адначасова i як вытворнае ад любові да Бога, i як шлях унутранага ўдасканалення, дасягнення ідэалу. Сцвярджаючы ідэю самаадданага духоўнага служэння ў зямным жыцці i ўспамінаючы словы Хрыста, сказаныя апосталам: «Не носите с собою ничто же, токмо жезл един! », — Ефрасіння гаворыць, што ў яе нічога няма, акрамя слова Боскага i кніг. «И еще же за все имение имею книги сея. Ими же утешает ми ся душа и сердце веселится». Шлях дасягнення ідэалу неадлучны ад боскага слова i ведаў, занатаваных у кнігах Свяшчэннага пісання. Перапіска, распаўсюджванне кніг — адна з найважнейшых i богаўгодных місій чалавека. У гэтым сэнс дзейнасці Ефрасінні па перапісванні кніг.

Дзейнасць Е. Полацкай — яскравы адбітак кардынальных духоўных зрухаў, што адбываліся ў культурнаграмадскім жыцці Беларусі на працягу 12 ст., калі закладваўся i мацаваўся фундамент новага разумения свету, ствараліся перадумовы развіцця індывіда як непаўторнай асобы, сцвярджэння духоўнамаральнай самакаштоўнасці чалавека. Духоўны ўплыў беларускай асветніцы Е. Полацкай далёка выйшаў за межы старажытнай эпохі. Яе імя, справы i вобраз падзвіжніцы крышталізаваліся ў часе i набылі найвышэйшую якасць нацыянальнага сімвала самаадданага служэння высакародным ідэалам, вернасці сваёй радзіме.

Пісьменнік, царкоўны дзеяч Кірыла Тураўскі (каля 1130 – 1182 гг. )

Старажытнарускі (старабеларускі) пісьменнік, прапаведнік, царкоўны дзеяч. Звестак пра яго жыццё няшмат. У рукапісных пралогах захавалася яго «Жыціе» — кананічная царкоўная біяграфія: «Гэты шчасны Кірыла, — гаворыцца ў ёй, — нарадзіўся i выхаваўся ў горадзе Тураве. Сын заможных бацькоў, ён не любіў, аднак жа, Багацця i тленнай славы гэтага свету; але найперш стараўся спасцігнупь вучэнне боскіх кніг i добра напрактыкаваўся ў святых пісаннях». Атрымаў добрее хатняе выхаванне, пазней спасціг вышэйшыя навукі i мастацтвы ад грэчаскіх настаўнікаў. Памайстэрску валодаў народнай вобразнай i стараславянскай мовамі, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію i красамоўства. Рана стаў паслушнікам аднаго з тураўскіх менестыроў.

Творы К. Тураўскага набылі вялікую папулярнасць на Русі i распаўсюджваліся ў спісах 12—17 ст. Яго малітвы друкаваліся на Беларусі ў «Евангелии учительном» (Заблудаў, 1569 г. ) І. Фёдарава i П. Мсціслаўца, у «Молитвах повседневных» (Еўе, 1615 г.; Вільня, 1635 г. ) i інш. выданнях. У 1821 г. К. Калайдовіч выдаў 15 твораў Кірылы ў «Помніках расійскай славеснасці 12 ст. ». Пазней епіскап мінскі i тураўскі Яўгеній выдаў зборнік яго твораў у перакладзе на рускую мову (Кіеў, 1880 г. ). Акадэмічнае выданне літаратурнай спадчыны беларускага асветніка ажыццявіў І. Яромін у 1956—1958 гг. Ю. Лабынцаў перавыдаў факсімільным спосабам (1992 г. ) малітоўныя творы Кірылы з віленскага выдання «Молитвы повседневные» (1956 г. ).

К. Тураўскі развівае багаслоўскую традыцыю ўсходніх айцоў хрысціянскай царквы, паводле якой Бог ёсць непазнавальны ў ланяццях, трансцэндэнтны (паза межамі людскога вопыту) Дух як абсалютны суб'ект, які сімвалічна пазнаецца праз пазнанне i ўмілаванне створанага ім дасканалага сусвету, праз веру i любоў да Яго адзінароднага i аднаіснага з ім Сына Ісуса Хрыста, праз якога адбылася тайна спалучэння Духа i цела, Бога i чалавека, трансцэндэнтнага i іманентнага светаў. А праз гэту тайну стала магчымым выратаванне чалавека i ўсёй «плоці» прыроды, ix далучэнне да трэцяй іпастасі Святой Троицы — да Святога Духа, стала рэальнай перамога жыцця над смерцю, святасці над трахом. Багаслоўская канцэпцыя К. Тураўскага грунтуецца на гэтых асноўных пастулатах хрысціянскага светапогляду.

Для хрысціянскай культуры таго часу багаслоўская паэтычная, красамоўніцкая i асветніцкая творчасць К. Тураўскага была сапраўдным адкрыццём красы i мастацкай выяўленчай сілы роднай мовы. Пісьменнік добра ведаў класічную візантыйскую рыторыку i паэтыку, творча выкарыстаў гэту багатую эстэтычную традыцыю, узбагаціўшы культуру i мову свайго народа. 3 пазнейшых беларускіх асветнікаў бадай што адзіны Сімяон Полацкі дасканала валодаў красамоўніцкім майстэрствам, хоць i ўступаў свайму выдатнаму папярэдніку ў сіле i прыгажосці лірычнага самавыяўлення.

3. РАЗВІЦЦЁ ДОЙЛІДСТВА

Гарадскія і сельскія паселішчы старажытнай Русі фармаваліся на базе гарадзішчаў і селішчаў жалезнага веку. Аднак новыя ўмовы іх функцыяніравання ў структуры раннефеадальнай дзяржавы Кіеўскай Русі выклікалі і новыя іх рысы. Паселішчы звычайна размяшчаліся па берагах рэк і азёр. Селішчы яшчэ маглі ўтвараць з гарадзішчамі адзіны планіровачны ансамбль (яны прылягалі да гарадзішчаў або абкружалі іх па перыметры), але ўсё часцей яны размяшчаліся асобна ад гарадзішчаў (гэта было асабліва характэрна для Панямоння). Пра структуру, размяшчэнне і характар сельскіх паселішчаў можна меркаваць па звестках некаторых старажытна-рускіх дакументаў, у якіх называюцца " весі", " селішчы", " пагосты" і " сёлы". Аднак гэтыя тэрміны не набылі ў той час яшчэ канкрэтна акрэсленага сэнсу. Напрыклад, пагостамі называлі сельскія абшчыны, іх цэнтры, спецыяльны падатак і месцы яго збору. Гэта былі і абласныя цэнтры, якія аб’ядноўвалі некалькі паселішчаў у адзіны адміністрацыйна-гаспадарчы комплекс. У іх размяшчаліся цэрквы і абшчынныя могілкі. Сёламі часцей называлі ўладальніцкія паселішчы — цэнтры феадальных вотчын. Яны таксама, як і пагосты, аб’ядноўвалі некалькі больш дробных вёсак. Асноўнымі тыпамі жылля былі невялікія паўзямлянкі ці наземныя збудаванні каркаснай і вянковай канструкцыі, прызначаныя для пражывання асобнай сям’і. Прамежкавы характар паміж гарадскімі і сельскімі паселішчамі мелі гарады-крэпасці; якія будаваліся дзяржавай для аховы яе межаў, а таксама феадальныя замкі, што не мелі развітой рамеснай вытворчасці.

Адной з найбольш важных рыс раннефеадальнага грамадства было зараджэнне і развіццё гарадоў — новага для таго часу тыпу паселішчаў. Іх з’яўленне выкліканае працэсам распаду першабытнаабшчынных і фармавання феадальных адносін. Непасрэднай прычынай узнікнення гарадоў было аддзяленне рамёстваў і гандлю ад земляробства. Хуткаму росту гарадоў спрыялі шляхі зносін, якія вызначалі структуру размяшчэння паселішчаў. Некаторыя гарады развіліся з былых племянных цэнтраў (Полацак, Тураў); шэраг гарадоў (асабліва на поўначы і захадзе) першапачаткова меў ваенныя функцыі, толькі пазней набыў рысы гандлёва-рамесніцкіх паселішчаў. У старажытнасці " градамі" называлі фартэцыі, незалежна ад заняткаў іх насельніцтва, а гарадское паселішча мела назву " месца" або " места".

У 9—10 стст. лік гарадоў быў нязначны, узнікалі яны пераважна на поўначы і паўночным захадзе Беларусі як цэнтры каланізацыі славян: Полацак, Віцебск, Лукомль, Менск, Воpшa, Друцк, Заслаўе, Лагойск, Браслаў, Шклоў, Наваградак, Ваўкавыск. На поўдні, акрамя Турава, іншых гарадоў не існавала. Колькасць гарадоў рэзка ўзрасла ў 11—12 стст., што было звязана з развіццём сельска-гаспадарчай і рамеснай вытворчасці. Усяго ў 9—13 стст. на тэрыторыі Беларусі існавала больш за 40 гарадоў. Паступова ўмацаваныя " грады" паўночнай і паўночна-заходняй Беларусі абрасталі пасадамі і ператвараліся ў гарадскія паселішчы. Іншым шляхам развіваліся гарады на поўдні Беларусі. Амаль усе яны (за выключэннем Турава і Берасця) узніклі як цэнтры рамяства і гандлю і абслугоўвалі земляробчыя акругі. Гарады Пасожжа (на думку гісторыка Б. А. Рыбакова) з’яўляліся невялікімі крэпасцямі, дзе мясцовае насельніцтва хавалася ў часы міжусобіц і княскіх " палюддзяў". Толькі ў 12—13 стст. яны паступова развіліся ў гарадскія паселішчы (Гомель, Чачэрск і інш. ).

Найважнейшае значэнне ў размяшчэнні гарадоў мелі водныя гандлёвыя шляхі, што звязвалі старажытную Русь з поўднем і захадам. Менавіта на буйных водных шляхах узніклі найбольш значныя гарады: Полацак, Віцебск, Тураў, Пінск, Берасце, Гародня і інш. Рэкі забяспечвалі насельніцтва вадой, з’яўляліся значнымі натуральнымі перашкодамі для ворага. Таму амаль усе гарады ўзніклі на рэках, звычайна на ўзвышшы пры злучэнні дзвюх рэк. Гэтыя ўзвышшы былі месцамі фармавання старажытнейшых частак гарадоў — дзядзінцаў. Іх абносілі штучнымі абарончымі ўмацаваннямі — равамі і высокімі землянымі валамі з драўлянымі сценамі і вежамі. Разрастаючыся, гарады паступова набывалі характар гандлёва-рамесніцкіх паселішчаў, вакол дзядзінца складваліся пасады, таксама ў большасці выпадкаў абнесеныя абарончай сістэмай. У вялікіх гарадах за пасадамі ўзніклі неўмацаваныя прадмесці — вакольныя грады. Адбывалася і " адваротная" эвалюцыя, калі ў часы ваенных ліхалеццяў насельніцтва гораду перасялялася з пасадаў у дзядзінец (Наваградак у сярэдзіне 13 ст. ).

Цікавай асаблівасцю развіцця некаторых гарадоў з’яўляўся іх перанос на іншае, больш зручнае месца. Ён мог быць частковым, з захаваннем першапачатковага размяшчэння асобных раёнаў, або поўным, калі на новае месца пераносіўся ўвесь горад (Полацак, Менск).

Планіроўка гарадоў была надзвычай устойлівай. Выключэнне — Віцебск, дзе выразныя рэгулярныя рысы планіроўкі склаліся толькі да 16 ст. У шэрагу выпадкаў будынкі гарадоў мелі амаль аднолькавую арыентацыю сцен па баках свету, што можа сведчыць пра дасканала распрацаваную сістэму рэгулярнай вулічнай забудовы. Мяркуючы па формах планаў гарадзішчаў і выгляду ўездаў, у гарадах звычайна вылучаліся адна або некалькі галоўных вуліц, якія вялі ад замку да знешняга гандлёвага сухапутнага шляху. Такія вуліцы ў сваім пачатку, за брамай, разгаліноўваліся на шэраг больш дробных, якія ўтваралі аснову вулічнай планіроўкі. Радыяльныя вуліцы перасякаліся паўкальцавымі або кальцавымі. Аднак апошнія існавалі толькі ў буйных гарадах.

У гандлёва-рамесніцкіх гарадах рана склаўся другі цэнтр, які разам з замкам вызначыў асаблівасці гарадской структуры. Гэта — гандлёвая плошча, цэнтр дзелавога жыцця гораду. Яна звычайна размяшчалася каля ракі, дзе была прыстань. Тут жа стаялі крамы, рамесніцкія майстэрні, купецкія свірны і каморы. Аснову планіроўкі складалі вуліцы (шырыня 3—4 м і болей). Яны пакрываліся насціламі з бярвення ці плашак на спецыяльных лагах. У Полацку знойдзеныя рэшткі дрэнажных сістэм, што сведчыць пра добраўпарадкаванасць гэтага гораду.

Паколькі гарадскую тэрыторыю абмяжоўвалі знешнія ўмацаванні, забудова гораду па меры яго росту паступова ўшчыльнялася. Гэта прыводзіла да значнай шчыльнасці ў размяшчэнні будынкаў. Напрыклад, у Менску было звычайным размяшчэнне на адной сядзібе дзвюх хат і да пяці гаспадарчых збудаванняў. Тэрыторыю панадворку звычайна абносілі трывалай агароджай — найчасцей частаколам, радзей замётам у шулах. З вуліцы ў двор вяла манументальная брама, накрытая двухсхільным дахам. Ёсць падставы меркаваць, што ў 12—13 стст. у гарадах склаліся элементы традыцыйных вянковых і пагонных двароў. Апошнія былі найбольш зручнымі пры шчыльнай вулічнай забудове. Двары высцілалі дрэвам, у некаторых выпадках іх накрывалі паветкамі. У некаторых гарадах (напрыклад, у Наваградку) у дварах амаль не будавалі асобных гаспадарчых пабудоў, іх узводзілі кампактна на спецыяльна адведзеных для гэтай мэты тэрыторыях.

Традыцыйнае масавае будаўніцтва ў 11—12 стст. вялося амаль выключна з дрэва. Пераважалі аднакамерныя курныя жытлы наземнага тыпу (паўночны варыянт), зрубленыя з бярвення ў верхняе " абло з астаткам", плошчай 12—16 м². Зрэдку сцены будавалі з брусоў (Менск, Давыд-Гарадок). Сустракаюцца каркасныя наземныя дамы і паўзямлянкі (паўднёвы варыянт). Зрубы звычайна ставілі падрубай на зямлю, на штандары, на плашкі ці ніжнія вянкі старых папярэдніх пабудоў. Значная колькасць хат мела драўляныя падлогі з колатых дошак, якія насцілалі па лагах. Невялікія дзвярныя праёмы размяшчаліся высока. Для асвятлення і выхаду дыму выкарыстоўвалі валаковыя акенцы, размешчаныя ў двух верхніх сумежных вянках. У некаторых выпадках яны мелі слюдзяныя ці шкляныя абалонкі. Асноўным тыпам перакрыцця была двухсхільная страха з драніц. З 12 ст. вядомыя і лёгкія каркасныя дахі на кроквах. Выкарыстоўваліся архаічныя канструкцыі перакрыцця на " сохах" і " дзядках". Спалучэннем розных тэхнік будаўніцтва стваралася багатая разнастайнасць дойлідска-мастацкага вырашэння народнага жылля. Асабліва гэта прыкметна ў Наваградку, дзе кожны дом меў свае адметныя рысы. Тут існавалі вялікія (70—75 м²) дамы двухкамернай планіроўкі, адна- і двухпавярховыя, з " белымі" печамі. Адзін з дамоў унутры быў аздоблены фрэскавым жывапісам па тынкоўцы, нанесенай на абчасаныя сцены. Многія дамы Наваградку ў 12—13 стст. асвятляліся вялікімі вокнамі ў тры—чатыры круглыя шкляныя дыскі, устаўленыя ў спецыяльныя рамы, што было унікальнай з’явай у старажытна-рускім дойлідстве. Рэшткі хат складанай планіроўкі знойдзеныя таксама пры раскопках Слоніму і Берасця. Прыкладна з 10—11 стст. фармуецца і планіроўка жылога памяшкання, характэрная ў далейшым (да 20 ст. ) для беларускага, украінскага і заходнерускага жытла, у якім глінабітная або мураваная печ размяшчалася ў куце каля ўваходу. Такім чынам, фармаванне традыцыйных форм беларускага народнага жылля адбывалася ўжо ў старажытнарускую эпоху.

Развіццё гарадоў як цэнтраў феадальнай дзяржаўнасці і прыняцце хрысціянства з’явіліся першапрычы-ай фармавання новых кірункаў у манументальным, найперш культавым дойлідстве. У дахрысціянскім дойлідстве былі пашыраныя капішчы — спецыяльныя пляцоўкі з " кумірамі" — ідаламі, якія абносіліся агароджамі і серпападобнымі равамі для палення агню. Відаць, існавалі і драўляныя збудаванні для выканання язычніцкіх абрадаў. З хрысціянствам паявіўся новы тып збудавання — мураваны крыжова-купальны храм, збудаваны з тонкай квадратнай цэглы — плінфы. У 10—11 стст. храмы будавалі пераважна майстры, запрошаныя з Візантыі. Яны прынеслі на старажытна-рускія землі традыцыі канстанцінопальскага ці правінцыяльнага будаўніцтва Візантыйскай імперыі. Адным з першых храмаў Кіеўскай Русі, узведзеных з дапамогай замежных майстроў, быў Полацкі Сафійскі сабор (сярэдзіна 11 ст. ). Збудаваны з плінфы ў тэхніцы " са схаваным радам", з выкарыстаннем каменю, сабор быў задуманы як " скарочаны варыянт" Сафіі Кіеўскай і Сафіі Наўгародскай. Аднак ужо ў ім былі закладзеныя вызначальныя прынцыпы мясцовай дойлідскай школы, якія выявіліся ў цэнтрычна-пірамідальнай кампазіцыі дойлідскіх форм. Верагодна, такія прынцыпы склаліся пад уплывам мясцовага драўлянага дойлідства.

Пасля ўзвядзення ў Полацку Сафійскага сабору манументальнае будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі спынілася да пачатку 12 ст., калі наспелі новыя палітычныя ўмовы жыцця, звязаныя з распадам Кіеўскай Русі. У той час найбольш моцным і самастойным было Полацкае княства, таму менавіта тут у 12 ст. ўзнікла надзвычай яркая і своеасаблівая Полацкая школа дойлідства. Развіццё гэтай школы не было адназначным. На раннім этапе выступала тэндэнцыя наследавання Кіеўскім узорам (Вялікі сабор Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра шмат у чым нагадваў царкву Спаса ў Бераставе пад Кіевам). Толькі ў сярэдзіне 12 ст. склалася традыцыя, якая найбольш яскрава ўвасобілася ў творчасці майстра Іаана. Ён першым са старажытнарускіх майстроў рашуча парывае з канонамі візантыйска-кіеўскага дойлідства і стварае свой адметны тып храму вежападобнай кампазіцыі (Полацкая Спаса-Ефрасіннеўская царква, Барысаглебская царква ў Бельчыцах), арыентуючыся ў гэтым на славуты прататып — Сафію.

Іншым шляхам, чым у Полацку, пачало развівацца ў сярэдзіне 12 ст. манументальнае будаўніцтва ў Віцебску. У адзіным вядомым помніку гэтага часу — Благавешчанскай царкве — выкарыстаная сістэма муроўкі з чаргаваннем радоў плінфы і каменных блокаў. Такая тэхніка будаўніцтва сустракалася ў Балгарыі і Грэцыі, адкуль, відаць, і былі запрошаныя майстры ў Віцебск. На жаль, разбурэнне помніку ў 1961 г. ускладніла яго далейшае даследаванне.

Ha рубяжы 11 і 12 стст. у нязвыклай для Полацку тэхніцы распачатае будаўніцтва Менскай замкавай царквы (з каменю, на бутавых падмурках, з абмуроўкай сцен пліткамі з абчасанага выпняку). Мяркуючы па характары плану, можна ўявіць, што дойліды хацелі ўзвесці кампактны цэнтрычны храм вежападобнай кампазіцыі, дзе выразна выявіліся полацкія традыцыі.

Полацкія майстры будавалі таксама і далёка за межамі свайго княства: у Смаленску, Ноўгарадзе. У канцы 12 ст. на аснове полацкіх дойлідскіх форм развіваецца Смаленская школа дойлідства, якая пашырае свой уплыў на Ноўгарад, Пскоў, Уладзіміра-Суздальскія землі, верагодна, на Чарнігаў. У пачатку 13 ст. многія старажыт-нарускія землі прымаюць тую новую схему крыжова-купальнага храма, якая ўпершыню была распрацаваная полацкім дойлідам Іаанам. Арыгінальнае спалучэнне полацкіх і віцебскіх традыцый адбылося пры будаўніцтве Наваградскай Барысаглебскай царквы: віцебскія майстры ўзвялі храм, полацкія прыбудавалі да яго вонкавую галерэю.

Другая вядомая школа дойлідства на Беларусі — Гарадзенская — склалася ў 12 ст. ў Гародні. Яна была больш лакальнай, чым Полацкая, ахоплівала толькі Гародню і Ваўкавыск. Збярогся адзіны помнік гэтай школы — Барысаглебская царква на Каложы. Іншыя чатыры помнікі (Ніжняя і Прачысценская цэрквы, княжыя палаты ў Гародне, царква ў Ваўкавыску) вядомыя паводле археалагічных раскопак.

На аснове археалагічных даследаванняў можна сцвярджаць, што ў 12 ст. пачало развівацца манументальнае мураванае будаўніцтва і на поўдні Беларусі, у Турава-Пінскіх землях. Раскапаныя рэшткі замкавай царквы ў Тураве сведчаць, што яе будаўнічая тэхніка была звязаная з кіеўскімі і гарадзенскімі традыцыямі, аднак такога выключнага дэкору, як у Гародне, гэтая царква не мела. У Пінску зафіксаваныя муроўкі з плінфы; знойдзеная унікальная калекцыя фігурных паліваных керамічных плітак, надзвычай разнастайных па форме. Аднак для якога будынку яны прызначаліся — невядома.

У канцы 12 ст. манументальнае мураванае будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі практычна спыняецца. Гэта было звязана з драбленнем княстваў на невялікія ўдзелы, з неспрыяльнымі палітычнымі ўмовамі, у якіх развіваліся гарады ў канцы 12—13 стст. Пагроза нападу з боку татар і крыжакоў паставіла ў горадабудаўніцтве на першы план абарончыя задачы. Таму ў 13 ст. на землях, якія часова залежалі ад Валынскага княства (Берасце, Гародня), збудаваныя магутныя вежы-данжоны (захавалася адна такая вежа ў Камянцы, глядзі артыкул " Камянец. Вежа" ), якія адносяцца да так званых валынскіх вежаў. Такія ж вежы ў 2-й палове 13 ст. ўзніклі ў Тураве і Наваградку; у Полацку існавалі драўляныя данжоны. Гэтыя збудаванні адлюстроўвалі ўжо новы этап манументальнага дойлідства, звязаны з уплывам традыцый ранняй готыкі (будаўніцтва з брусковай цэглы, выкарыстанне ў дэкоры стральчатых акон і нішаў, парэбрыкаў і інш. ). Далейшае развіццё новых дойлідскіх традыцый адбываецца ў часы, калі на аснове беларускіх, літоўскіх і часткова ўкраінскіх земляў утвараецца магутная дзяржава — Вялікае княства Літоўскае.

4. РАЗВІЦЦЁ ДЭКАРАТЫЎНА-ПРЫКЛАДНОГА МАСТАЦТВА

Мастацтва Беларусі 10-13 стст. – з'ява надзвычай складаная, шматпланавая і неаднародная. Падмуркам, на якім адбывалася фарміраванне і выспяванне яго, былі найважнейшыя ў жыцці любой нацыі гістарычныя падзеі і з'явы. Згадаем некаторыя з іх, што, несумненна, уплывалі, а часта і вызначалі аблічча мастацкай культуры таго часу. Поліэтнічны склад насельніцтва, функцыяніраванне вялікага воднага шляху «з варагаў у грэкі», стварэнне дзяржаўнасці, узнікненне гарадоў, пачатак выцяснення племянной свядомасці насельніцтва тэрытарыяльна-дзяржаўнай. Трэба таксама памятаць, што старажытнабеларускія землі тады не былі адасобленымі ад знешняга свету ў геаграфічных, этнічных, палітычных, сацыяльных, культурных адносінах. Нарэшце менавіта ў гэты перыяд пачынаецца наша летапісная гісторыя, распаўсюджваецца хрысціянства, якое становіцца дзяржаўнай рэлігіяй, нараджаецца прафесійнае мастацтва: літаратура, архітэктура, жывапіс, пластыка.

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва – гэта від мастацкай творчасці, які вырастае з імкнення чалавека да эстэтызацыі свайго найбліжэйшага асяроддзя, з якім ён кантактаваў штодзённа і непасрэдна, і ўключае аздабленне звычайных рэчаў штодзённага ўжытку, якія задавальнялі чыста ўтылітарныя патрэбы. Тут пануе прымітыўная, найчасцей геаметрызаваная стылістыка, семантыка якой губляецца ў глыбіні тысячагоддзяў і звязана з магіяй і рытуаламі найстаражытнейшых вераванняў. Мастацкія рамёствы забяспечвалі патрэбы шырокіх дэмакратычных слаёў грамадства ў дэкаратыўных рэчах для ўпрыгожання касцюма, жытла, у масавых рэчах культавага прызначэння. Выявы ўключаюць геаметрычны арнамент, раслінныя кампазіцыі, фігуры птушак, жывёл, фантастычных істот і людзей. Інстытуты дзяржавы і царквы, эліту абслугоўвалі княжацкія майстэрні, тут працавалі самыя прывілеяваныя мастакі-рамеснікі. Яны выкарыстоўвалі дарагія і каштоўныя матэрыялы, сачылі за модай і валодалі не толькі вялікім прафесійным вопытам, але і высокім мастацкім густам і талентам.

Скупасць матэрыяльных і асабліва пісьмовых крыніц 10-13 стст. не дазваляе ахарактазаваць і ацаніць дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Беларусі таго часу ва ўсёй паўнаце. Матэрыялы археалагічных раскопак даюць уяўленне ў асноўным пра ўжытковае мастацтва сярэдніх слаёў вясковага і гарадского насельніцтва.

Найкаштоўнейшы твор прыкладнога мастацтва Беларусі таго перыяду – крыж Ефрасінні Полацкай. Гэта – сімвал, нацыянальная рэліквія. Не аднойчы ён прыцягваў увагу даследчыкаў у 19-20 стст. Найбольш падрабязна крыж быў апісаны Л. Аляксеевым.

Узвіжальны крыж зроблены ў Полацку майстрам залатаром Лазарам Богшай у 1161 г. па замове самой Ефрасінні, пра што сведчыць надпіс. У крыжы захоўваліся святыя рэліквіі, атрыманыя ігуменняй з Канстанцінопаля ад імператара Мануіла Комніна.

Крыж мае шасціканцовую форму. Яго даўжыня 51 см, шырыня ў верхняй папярочцы 14 см, у ніжняй – 21 см. Драўляная аснова (мяркуюць, што кіпарысавая) пакрыта асобнымі срэбранымі і залатымі пласцінкамі, прымацаванымі маленькімі цвічкамі. На парадным і адваротных баках размешчана па дзевяць прамавугольных і дзве фігурныя пласцінкі. У сяродкрыжжах прымацаваны два невялікія крыжы з праразным арнаментам: вышэй крыху выцягнуты чатырохканцовы, ніжэй – шасціканцовы.

Твор Лазара Богшы багата арнаментаваны. Галоўнае месца ў дэкаратыўнай сістэме адведзена каляровым эмалям. Выявы прадстаўляюць фігуры святых, якія ўтвараюць пашыраны дэісус. Увенчвае кампазіцыю Ісус Хрыстос. Маці Боская і Іаан Хрысціцель з узнятымі рукамі, звернутымі да сяродкрыжжа. Чатыры евангелісты таксама павернутыя да цэнтра крыжа. Далей ідуць архангелы Гаўрыіл і Міхаіл, а ўніз па ствале – выявы святых – апекуноў княжацкай сям'і – св. Ефрасіння Александрыйская і з крыжамі ў руках святыя Георгій і Сафія. Апрача эмаляў парадны бок крыжа аздаблялі восем вялікіх і столькі ж маленькіх каштоўных камянёў, а па перыметры яго ахоплівала нізка з перлаў.

На адваротным баку вобразы святых размешчаны ў наступным парадку: заснавальнікі праваслаўя Іаан Златавуст і Васіль Вялікі з евангеллямі ў руках, Грыгорый Багаслоў (пласціна страчана), на ніжняй перакладзіне крыжа – апосталы Пётр і Павел (выявы таксама не захаваліся), і па ствале крыжа эмалі са святымі Стэфанам, Панцеляймонам і Дзмітрыем.

Нягледзячы на невялікі памео эмаляў (даўжыня іх не перавышае трох сантыметраў), стараннасць і дэталёвасць прапрацоўкі асобных элементаў, мы не бачым скаванасці, схематычнасці ў перадачы вобразаў. Яны жывыя, кожныя з іх індывідуальны. Асаблівую выразнасць і дынамізм надаюць лікам святых вочы – творчы прыём, характэрны для фрэсак Спаса-Ефрасінеўскай царквы. Усё гэта сведчыць пра тое, што апрача дасканалых тэхналагічных навыкаў майстар валодаў унікальным мастацкім дарам.

Крыж аздабляе таксама вялікая колькасць арнаментальных эмаляў. Тут ювелір адчувае сябе яшчэ больш вольным, яго густы і традыцыі найменш скаваныя рэлігійнымі канонамі. У мудрагелістых малюнках спалучаюцца візантыйскія і раманскія элементы, а пераважаюць раслінныя і геаметрычныя матывы, шырока распаўсюджаныя на срэбраных і бронзавых упрыгожаннях. У адрозненне ад пышных тэраталагічных і раслінных кампазіцый Кіеўшчыны, Уладзіміра, Суздаля і іншых тут яўна пераважаюць нескладаныя геаметрычныя матывы, вельмі характэрныя для ўжытковага мастацтва Беларусі праз усю гісторыю яго існавання: простыя разеткі, кружочкі, ромбы, кропкі. Крыж увасобіў у сабе раскошу і багацце, гармонію і пачуццё меры, паліхромію і стрыманасць, высокі прафесіяналізм элітарнага і прастату народнага мастацтва.

Даследчыкі канстатуюць, што творчасць полацкага ювеліра Лазара Богшы аказала моцны уплыў на развіццё эмальернай справы не толькі на яго радзіме, але і ў суседніх землях, як і полацкага дойліда Іаана на развіццё культавай архітэктуры. Апякункай абодвух творцаў была св. Ефрасіння.

Сімвалічны лёс крыжа: зроблены ў Полацку, калысцы беларускай дзяржаўнасці, ён не раз вывозіўся захопнікамі падчас войнаў, але вяртаўся на бацькаўшчыну. Аднак пасля апошняй вайны не вярнуўся. Пошукі пакуль станоўчых вынікаў не далі.

Апрача Лазара Богшы на нашай зямлі працавала незлічонае мноства майстроў-ювеліраў. Ужо з 10 ст. залатарства існавала ў Полацку, Віцебску, Лукомлі, Заслаўі, Клецку, а ў 12 ст. яго сляды знойдзены практычна ва ўсіх гарадах і ўмацаваных паселішчах. Цікавейшы матэрыял атрымалі археолагі пры даследаванні рэшткаў ювелірных майстэрняў 10-13 стст. (Полацк, Віцебск, Мінск, Навагрудак, Клецк і інш. ).

Старажытнабеларускія залатары працавалі на прывазной сыравіне: волава, медзь, свінец, срэбра, золата, каштоўныя і напаўкаштоўныя камяні. Крыніцамі паступлення імпартных матэрыялаў былі краіны Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. Археалагічныя знаходкі сведчаць аб дастаткова высокім узроўні майстэрства полацкіх майстроў. Фіксуюцца наступныя тэхналогіі: ліццё, коўка, штампоўка, цісненне, валачэнне, пляценне, зернь, скань, перагародчатая эмаль, гравіроўка, інкрустацыя металамі, шклом і каштоўнымі і напаўкаштоўнымі камянямі. Найбольш распаўсюджаным было ліццё. Гэтай тэхналогіяй валодалі і гарадскія і вясковыя майстры. Доказам таму з'яўляюцца шматлікія знаходкі керамічных тыгляў і ліцейных форм (Полацк, Гродна, Ваўкавыск, Мінск, Навагрудак, Тураў, Лукомль і інш. ). На шпорах, нажах, розных накладках і іншых вырабаў знаходзім такі тэхналагічны прыём, як інкрустацыя жалезных вырабаў арнаментаванымі бронзавымі пласцінамі. Нярэдка гатовыя жалезныя вырабы пакрывалі слоем каляровых металаў, найчасцей бронзай.

Вырабаў з золата знойдзена параўнальна мала. Тлумачыцца гэта тым, што ў часы шматлікіх войнаў багацці краіны рабаваліся, рэчы з каштоўных металаў або вывозіліся (напрыклад, крыж Ефрасінні Полацкай), або ішлі на пераплаўку. Бадай што багацейшай у гэтым сэнсе была знаходка полацкага рэчавага скарбу, які складаўся з залатых фрагментаў дроту, бранзалетаў, кавалкаў грыўняў. Залатыя ювелірныя вырабы 12-13 стст. Знойдзены пры даследаванні шэрагу старажытных гарадоў: залаты бранзалет у Мінску, пацерка ў Лукомлі, бранзалет у Гродне, залатыя пярсцёнкі з устаўкамі з каштоўных камянёў і шкла ў Полацку і Гродне, трохпацеркавае вісочнае кольца ў Барысаве, залатыя вырабы вядомы таксама ў Віцебску, Навагрудку. Калекцыя разнастайных срэбраных вырабаў прадстаўлена вішчанскім скарбам, у які ўваходзяць пацеркі, падвескі, колты, расны. Срэбраных вырабаў знаходзіцца ўвогуле намнога больш: гэта разнастайныя падвескі, скроневыя кольца з пацеркамі, пярсцёнкі, фібулы, завушніцы, ланцужкі і г. д. Падобныя знаходкі характэрны для ўсёй тэрыторыі Беларусі ў гарадах, на гарадзішчах, у пахаваннях таго часу.

Вырабы з золата і срэбра не такія шматлікія і вельмі дарагія, павінны былі задавальняць патрэбы вышэйшых слаёў насельніцтва і царквы. Значна шырэй былі распаўсюджаны вырабы з бронзы. Багацейшы і іх асартымент.

Рэчы хрысціянскага культу асабліва папулярнымі былі сярод гарадскога насельніцтва. На тэрыторыі сучаснай Беларусі вядомы шэраг свінцовых і бронзавых абразкоў даволі высокага мастацкага ўзроўню. На іх прадстаўлены Багародзіца, Барыс і Глеб і іншыя святыя. Некаторыя асаблівасці стылістыкі і іканаграфіі (індывідуалізацыя твараў, крыху скажоныя прапорцыі), да таго ж паўтораныя ў абразках з Турава, Мінска, Копысі, пячатцы з Полацка, даюць падставы меркаваць пра мясцовае паходжанне рэчаў. Адным з цікавейшых вырабаў гэтага тыпу з'яўляюцца крыжы-энкалпіёны. Яны вядомы па матэрыялах з Полацка, Друцка, Мінска, Маскавічаў, Турава, Брэста, Мсціслава, Навагрудка, Гродна і інш. Відавочна, большасць іх прывазныя, хоць даследчыкі дапускаюць магчымасць і мясцовай вытворчасці энкалпіёнаў. Тое ж можна сказаць і пра літыя бронзавыя абразкі. Цікава адзначыць, што некаторыя з іх вырабляліся па формах імпартных каменных абразкоў. Сярод гараджан і вясковых жыхароў вялікім попытам карысталіся нацельныя крыжыкі. Не ўсе даследчыкі звязваюць іх выключна з хрысціянствам.

Саамы шырокі спектр асартыменту вырабаў з каляровых металаў складаюць дэталі адзення і ўпрыгожанні. Гэтыя рэчы карысталіся вялікай папулярнасцю як сярод гарадскога, так і вясковага насельніцтва. Скроневыя кольцы – тыповае жаночае ўпрыгожанне, якое з'яўляецца апрача іншага і этнавызначальнай прыкметай. На шыі насілі грыўні літыя або звітыя з тонкага дроту. У склад маністаў уваходзілі разнастайныя пацеркі (зярнёвыя, скручаныя з палоскі металу), прывескі (круглыя, трапецападобныя, крынападобная лунніцы, званочкі, канькі). У Полацку знойдзена прывеска ў выглядзе купца з мехам у руках. Папулярнымі былі дротавыя, кручаныя, плеценыя, пласціначныя, стужкавыя бранзалеты. Пярсцёнкі нярэдка вырабляліся з дроту (простыя ці плеценыя), шчытковыя звычайна мелі гравіраваны арнамент ці вочкі з каляровага шкла, бурштыну або каштоўных камянёў. Неад'емнымі элементамі касцюма былі фібулы, спражкі (лірападобныя, прамавугольныя, трапецападобныя), кольцы, бляшкі.

З іншых рэчаў трэба адзначыць накладкі, тронкі для прылад. Геаметрычныя матывы пераважаюць у аздабленні замочкаў для кніг. Яны выяўлены ў Мінску, Друцку, Полацку. Непасрэдна для пісання выкарыстоўваліся спецыяльныя прылады – пісалы, у тым ліку бронзавыя.

Вытворчасць дэкаратыўнай керамікі ў разглядаемы перыяд звязана найперш з інтэнсіўным храмавым будаўніцтвам. У склад арцелі звычайна ўваходзіў майстра-плітачнік, які займаўся афармленнем падлогі. Керамічныя падлогі былі традыцыйнымі і абавязковымі ў 11 ст. і асабліва ў 12 ст. і аздаблялі не толькі мураваныя, але і драўляныя бажніцы. Маёлікавыя пліткі падлогі знойдзены пры даследаванні амаль усіх храмаў 11-12 стст. і асобна ў Полацку, Віцебску, Друцку, Мінску, Лагойску. У старажытным Гродне каляровыя пліткі аздаблялі і вонкавыя фасады пабудоў. Выдатным прыкладам выкарыстання дэкаратыўных магчымасцей керамікі ў архітэктуры сёння з'яўляецца Каложская царква 12 ст. у Гродне. Прыкладна ў сярэдзіне 12 ст. на тэрыторыі Беларусі складваецца своеасаблівая сістэма афармлення керамічных падлог, якая прыкметна вылучалася на фоне суседніх рэгіёнаў. Падлога ўспрымалася ўся як адно цэлае – шыкоўны трохколеравы дыван. Такія падлогі выяўлены археолагамі пры даследаванні Ніжняй, Прачысценскай і Каложскай цэркваў у Гродне. Трэба адзначыць таксама, што асобныя формы плітак паўтараюцца ў розных беларускіх гарадах (Гродна – Пінск, Полацк – Гродна, Полацк – Пінск). Формы плітак з Гродна і Пінска маюць дакладныя аналогіі ў геаметрычных роспісах фрэсак Барысаглебскай царквы ў Смаленску.

Пліткавыя майстэрні далі імпульс для вытворчасці маёлікавага і паліванага посуду, побытавых рэчаў, дробнай пластыкі: гаршочкі, міскі, збаны, падсвечнікі, яйкі-пісанкі (Гомель, Брэст, Навагрудак). Надзвычай цікавым узорам дробнай пластыкі з'яўляецца вылепленая з гліны галава лася, пакрытая палівай, з Навагрудка.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

У цеснай сувязі з дзяржаватворнымі працэсамі ў 9 - 13 стст. ішло развіццё культуры.

Хрысціянства з'явілася ў Палестыне ў часы Рымскай імперыі ў асяроддзі беднага габрэйскага насельніцтва. У першыя стагоддзі вернікі збіраліся ў дамах для чытання евангелляў і тайнай вячэры. З часам у хрысціянскай царквы на першае месца высунуліся абрады, пышныя набажэнствы, стала складацца царкоўная іерархія. На першым Віленскім царкоўным саборы (325 г. ) у Нікеі і на другім (381 г. ) у Канстанцінопалі быў распрацаваны ў агульных рысах «сімвал веры» - кароткі выклад асноўных палажэнняў хрысціянскай царквы. У сімвал веры увайшоў дагмат трыадзінства Бога («Бог - бацька», «Бог - сын», «Бог - дух святой») і ўваскрасенне Хрыста. Рымскія імператары прынялі хрысціянства і зрабілі яго дзяржаўнай рэлігіяй. Пасля распаду Рымскай імперыі на дзве часткі рымскі патрыярх, Папа, лічыў сябе першым сярод патрыярхаў. Усходнія (грэцкія) патрыярхі не жадалі падпарадкоўвацца Папы Рымскага. Адбыўся раскол на дзве царквы: заходнюю, рымска-каталіцкую і ўсходнюю, візантыйскую (праваслаўную), або грэцкую (1054 г. ).

Усходнеславянскія княства прынялі візантыйскую царкву. У 988 г. Кіеўскі князь Уладзімір прыняў хрысціянства і ў р. Днепр хрысціў жыхароў Кіева. На Русі з'явілася духавенства, на чале якога стаў мітрапаліт, яму падпарадкоўваліся біскупы. Рускае духавенства заўсёды падтрымлівала свецкую ўладу. Царква атрымала дзесятую частку дзяржаўных даходаў. На Беларусі таксама стала распаўсюджвацца хрысціянства, яго спачатку прымалі вышэйшыя пласты грамадства, а затым і астатнія людзі. У 992 г. была створана Полацкая, ў 1005 г. - Тураўская епархіі.

Дабратворным быў уплыў хрысціянства на распаўсюджванне пісьменнасці і адукацыі. Важнымі культурна-асветніцкімі цэнтрамі на тэрыторыі Беларусі сталі манастыры: Тураўскі (Варварынскі), Мазырскі (Петрапаўлаўскі і Параскевы), Полацкі (Барысаглебскі). Пры манастырах былі своеасаблівыя майстэрні (скрыпторыі), у якіх перапісваліся Святое пісанне і творы айцоў царквы, пацерыкі і жыціі, візантыйскія хронікі і мясцовыя летапісе.

Асноўным жанрам раннесярэднявечнай пісьмовай культуры стала летапісанне. Адным з першых помнікаў летапісання з'яўляецца " Аповесць мінулых гадоў". Працягам яе з'явіліся мясцовыя летапісу: Кіеўская, Галіцка-Валынская, Наўгародская, Суздальская. Маюцца дадзеныя аб тым, што летапісы складаліся ў Полацку, Тураве, Наваградку. Шырокае распаўсюджванне атрымала кананічная літаратура, жыціі і павучанні: «Тураўскае евангелле», «Аршанскае Евангелле», «Полацкага Евангелля», «Жыціе Ефрасінні Полацкай", " Жыціе Аўрамія Смаленскага», «Слова Кірылы Тураўскага: « Прытча пра душу і цела », «Пра сляпога і кульгавага» і інш.

Аб распаўсюджванні пісьменства на Беларусі сведчаць надпісы на свінцовай друку полацкага князя Ізяслава, знакамітым крыжы Ефрасінні Полацкай, каменных прасліцы 12 ст., Знойдзеных у Віцебску, Друцку, Пінску. У Брэсце знойдзены букавымі грэбень з выразаным алфавітам (літары ад «А» да «Л»), берасцяныя граматы, знойдзеныя ў Віцебску і Мсціславе. Помнікамі пісьменства Беларусі з'яўляюцца надпісы на камянях-валунах («Барысавы» і «Роговолодов» камяні).

Сусветных дасягненняў адпавядала будаўніцтва храмаў, іх архітэктура, роспіс, ўбранне. Храмы былі не толькі культавымі будынкамі, у іх размяшчаліся архівы, дзяржаўная казна, бібліятэкі, школы. У 11 ст. па ініцыятыве князя Усяслава быў пабудаваны ў Полацку Сафійскі сабор. У пачатку 12 ст. ў Бельчыцах (блізу Полацка) збудаваная Барысаглебская царква, а ў 1161 г. у Сяльцы Спаса-Праабражэнскі сабор, вядомы таксама пад назвай Спаскага або Спаса-Ефрасіннеўскага. Для гэтага сабора па замове Ефрасінні Полацкай майстар-ювелір Лазар Богша стварыў у 1161 непераўзыдзены ўзор прыкладнога мастацтва - крыж, абкладзены залатымі і Серебрянные пласцінамі з мініятурнымі выявамі хрысціянскіх святых, выкананымі шматколернай эмаллю. Да нашых дзён захавалася Барысаглебская, або Каложская, царква ў Гродне. У Камянцы ў канцы 13 ст. была ўзведзена вежа (Белая вежа), помнік ваеннага дойлідства ў Беларусі.

У духоўна-культурным жыцці Беларусі таго часу яркай асобай выступае Кірыла Тураўскі (магчыма, 1130 - не пазней за 1182 гг. ). Ён быў высокаадукаваным чалавекам, бліскучым літаратарам, выдатным рэлігійным дзеячам. Захавалася трыццаць малітваў, восем «словаў», тры павучанні, два каноны, напісаных К. Тураўскім. За выбітнае прамоўніцкаму мастацтва сучаснікі называлі яго «Златавустам». Па жаданні гараджан і князя Юрыя Кірыл стаў тураўскіх біскупам.

Асобай, якая пакінула прыкметны след у культурным жыцці Беларусі, была Ефрасіння (Прадслава) Полацкая (магчыма, 1104 - 1167 гг. ), Унучка Усяслава Чарадзея. Спачатку перапісвала кнігі, пасля пастрыглася ў манашкі, пасялілася ў келлі Сафійскай царквы ў Полацку, дзе працягвала перапісваць кнігі, пазней стварала летапісе і ўласныя пісання. У далейшым стала ігуменняй манастыра Святога Спаса ў Полацку, пабудавала мужчынскі манастыр. У канцы жыцця Ефрасіння здзейсніла паломніцтва ў Ерусалім, дзе і памерла.

Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва развівалася пад уплывам Візантыі, аднак рамеснікі ўносілі ў яго і мясцовыя рысы. Вырабы з дрэва, косці, металу ўпрыгожваліся разьбой, інкрустацыяй ў выглядзе розных арнаментаў (геаметрычныя фігуры, фантастычныя звяры і птушкі). Аб высокім мастацкім майстэрстве кажуць наступныя прадметы: каменныя абразкі, аздобленыя найтонкай разьбой, шахматныя фігуркі з косці і каменя, знойдзеныя ў Гродне, Ваўкавыску, Лукомлі. Ювеліры стварылі залатыя ўпрыгажэнні, пакрытыя каляровай эмаллю, вырабы з срэбра са Сканія і збожжам, з чорнымі і пазалотай. Усё гэта сведчыла пра высокі ўзровень развіцця культуры на тэрыторыі Беларусі. Большасць помнікаў культуры старажытнай Беларусі загінула ў часы шматлікіх войнаў.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ І ЛІТАРАТУРЫ

1. Гісторыя Беларусі: У 6 т. / Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд. ) [ і інш. ]. – Мінск: Экаперспектыва, 2000-2005 – Т. 1: Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзіны ХІІІ ст. – 351 с.; іл.

2. Ермаловіч, М. І. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды / М. І. Ермаловіч. – Мінск: Маст. Літ., 1990. – 366 с.; іл.

3. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 т. Мінск, 1993-2001.

4. Штыхов, Г. В. Города Полоцкой земли. - Минск, 1978.

5. Штыхов, Г. В. Древний Полоцк (9-13 вв. ). – Минск, 1975

6. Алексеев, Л. В. Полоцкая земля в 9-13 вв. (очерки истории Северной Белоруссии). – М., 1966.

7. Алексеев, Л. В. Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры: в 2 кн. – М., 2006.