АЖАЛСЫЗ. (новелла)

АЖАЛСЫЗ

(новелла)

Сү леймен патша айтыпты: " Жер бетінде жаң адан туғ ан тү к те жоқ ". Оны Платон былайша толық тырыпты: " Кез келген білік ө ткенді еске тү сіруден басқ а тү к те емес".

Демек, жаң аның бә рінің ұ мытылғ ан, ескі нә рсе екені туралы данышпандық ой Сү лейман патшағ а тиесілі.

(Френсис Бекон " Тә жірибелер". LVIII).

1929 жылдың маусым айында Лондонда Смирнадан шық қ ан антиквар Жозеф Картафил, Княгина Люсенжге Поптың (1715-1720) кө лемі кіші ширек " Илиадасының " алты томын сатып алуды ұ сыныпты. Кітаптарды сатып алғ ан княгина антиквармен бірер ауыз тілдеседі. Княгиня оны шө лейт жердей қ уарғ ан, тозғ ан, сұ р кө зді, сұ рша сақ алды, бет-жү зін есте сақ тау қ иын адам еді дейді. Ә р тілде оп-оң ай сө йлей салады. Алайда кө бін қ ате айтады. Ағ ылшыншадан французшағ а, одан Салоникте қ олданылатын испан тіліне, испаншадан Маконың португаль тіліне кө шіпті. Қ азан айында княгина " Зевстен" оралғ ан ә лдекімнен Картафилдің тең із сапарында қ айтыс болғ анын естиді. Смирнағ а қ айтып келе жатқ ан беті екен. Оны Нос аралына жерлепті. Мына қ олжазба " Илиаданың " соң ғ ы томының арасында екен.

Ағ ылшын тілінде жазылғ ан тү пнұ сқ ада латын сө здері ө ріп жү р. Сіздерге соның сө збе сө з тә ржімесін ұ сынып отырмыз.

Егер есімде дұ рыс сақ талса, бә рі де Диоклетианның император кезінде Стоврат Фивасындағ ы Гекатомфилос бағ ынан басталды. Ол уақ ытта таяуда ғ ана аяқ талғ ан мысырлық соғ ыстарғ а қ атысып, Қ ызыл тең із жағ асындағ ы Береникке орналасқ ан легионда трибун да болып ү лгергем. Армансыз қ ылыш сермеуге қ ұ лық ты болып келген талай сабаз безгек пен сиқ ырдың қ ұ рбандығ ына айналып, тыншығ ан-ды. Мавритандық тар жең іліс тапты. Кө терілісші қ алалардың меншігі болғ ан жерлер Плутонның мә ң гілік иелігіне айналды. Жең іліске ұ шырағ ан Александрия ә міршіге аяушылық сұ рап жалбарынды. Легиондардың тү бегейлі жең ісіне жылғ а жетер-жетпес уақ ыт кеткен. Соғ ыс қ ұ дайы Марспен бетпе-бет ұ шыраспадым десем де болады. Соғ ыс тә ң ірі мені айналып етті, сә ттілік сыйлады. Шамасы, соғ ан кү йінгендіктен болар, кө зден тасаланғ ан Ажалсыздар Қ аласын іздеп, қ орқ ынышты шө лге шығ ып кетіппін.

Жоғ арыда баяндағ анымдай бә рі де Фивадағ ы бақ тан басталғ ан. Тү ні бойы кө з ілмей шық тым. Жү регімде бір кереметтер болып жатқ ан. Таң алдында орнымнан тұ рдым. Қ ұ лдарым ұ йық тап жатыр. Айдың тү сі де тө ң іректегі шө лейт даладан аумай қ алыпты. Шығ ыс қ апталдан ү сті-басын қ ан жуғ ан жаралы салт атты келе жатты. Мағ ан бірнеше қ адам қ алғ анда атынан ауып тү скен. Ол ә лсіреген дауыспен латын тілінде қ ала қ абырғ асын шайып жатқ ан ө зеннің қ алай аталатынын сұ рады. Мен ө зеннің Мысыр аталатынын, жауын суынан нә р алатынын айттым. Ә лгі қ айғ ылы дауыспен " менің іздегенім - адамдардың ажалын шайып тастайтын басқ а ө зен" деді. Кеуде тұ сынан қ оп-қ оң ыр қ ан саулап жатты. Жолаушы ө зінің Ганганың арғ а бетіндегі таулардан шық қ анын, ондағ ы адамдарда " жердің шеті бітетін ең қ иыр батыста суы адамғ а бақ илық ө мір сыйлайтын ө зен жатыр" деген сенім барын айтты. Тек амфитеатрлардан, ғ ибадатханалардан жә не мұ наралардан тұ ратын Ажалсыздар Қ аласы жердің сол қ иыр шетінде екенін жә не қ осқ ан. Жолаушы ө лген кезде таң атпағ ан еді. Ә лгі қ ала мен ө зенді табуғ а бел буғ анмын. Жан алғ ыштың қ инауымен ә лгі жолаушының сө зін мавритандық тар да растап берді. Ә лдекім адамдары ұ зақ ө мір сү ретін жер шетіндегі Елисей жазығ ын есіне тү сірді. Енді біреуі тұ рғ ындары жү з жыл ғ ұ мыр кешетін Пактол ө зенінің бастауындағ ы қ ұ здар туралы айтқ ан. Римде адам ө мірін ұ зарту дегеннің асығ ыс-ү сігіс тіршілікті кө бейтіп, пендені бірнеше мә рте ө лтіру деп пайымдайтын философтармен сө йлескенім бар. Ажалсыздар қ аласы туралы ақ иқ атқ а сенгенімді, яки сенбегенімді білмеймін, бірақ дә л сол шамада оны іздеп табуғ а деген ниетімнің кү шті болғ аны анық еді. Гетулияның проконсулы Флавей мағ ан осы мақ сат ү шін екі жү з сарбаз берді. Ө зіммен бірге жолды білуші ем деген жалдамалыларды да ала шық тым. Алайда олар алғ ашқ ы қ иындық тан соң -ақ қ ашып кеткен.

Мұ нан соң ғ ы оқ иғ алар сапардың алғ ашқ ы кү ндері туралы естеліктерді ұ мыттырып жіберді. Арсиносқ а шығ ып, табанымыз ыстық қ ұ мғ а да тиді. Ә зірге тілдесуді білмейтін, жылан етімен қ оректенетін троглодиттер елінен, арыстан етін жеп, ә йелдерін ортақ ұ стайтын гараманттардан, Тартардан басқ а тү к те білмейтін Авгила жерінен ө ттік. Аптапқ а шыдамай, жолаушы кү ндіз қ ұ мның астына жасырынуғ а мә жбү р болатын басқ а да шө лдерді артқ а тастадық. Алыстан атауы мұ хитпен бірдей тау сұ лбасын кө рдім. Оның етегінде удың бетін қ айтаратын сү ттіген ө седі. Ал оның басында тә ттіге қ ұ мар болса да аса тұ рпайы, қ атыгез сатирлар тұ рады. Осыншалық ты қ ұ быжық тарғ а пана болғ ан мұ ндай қ атыгез жерде салтанатты қ ала бар дегенге сенудің ө зі қ иын еді. Алғ ан бетімізден қ айтқ ан жоқ пыз. Кейін оралу масқ ара мазақ болып есептелді. Кейбіреулер бетін айғ а қ аратып, санасыз ұ йқ ығ а да кетіпті. Оларды безгек қ инап бара жатқ ан-ды. Кейбіреулер ыдыстағ ы борсығ ан суғ а қ оса ажал мен ессіздік дертін де сіміріп жатыр. Адамдар қ аша бастады. Кө п ұ замай-ақ ереуіл басталғ ан. Ереуілшілерді басу ү шін ең қ атал шараларғ а жү гінуге тура келді. Центуриондардың бірінен ереуілшілердің жазаланғ ан жолдастарының кегін менен алмақ шы болып жү ргенін естігенше жолды жалғ астыра бердім. Тек содан кейін ғ ана ө зіме адал берілген бірнеше сарбазбен лагерьден қ ашып шық тым. Ақ ыры, қ ұ м арасындағ ы тастай қ араң ғ ы тү нде олардан да айырылып тындым. Сатқ ындардың бірі атқ ан жебеден оң бай жараландым да. Бірнеше кү н адасқ ам. Мү мкін кенезені кептірген шө л мен одан кеуіп ө лудің ү рейінен жалқ ы сә тім бірнеше кү н болып та кө рінген шығ ар. Атымның басын еркіне жібердім. Таң алдында алдымнан пирамидалар мен мұ наралар сұ лбасы бұ лдырады. Алдымнан тылсымы кө п бытық ы-шытық ы жол шық ты. Оның қ ақ ортасында қ ұ мыра тұ рғ ан-ды. Оғ ан қ олым да тиген. Кө ріп те тұ рмын. Алайда оғ ан жетер жолдың тылсымдығ ы соншалық ты - бұ л ө мірден қ ұ мырағ а жете алмай ө тетінім де белгілі болып қ алғ ан...

Осынау бір қ орқ ынышты елестен айық қ ан сә тімде қ олым байлаулы қ алпымда тау ең ісіндегі кө лемі кә дімгі кө рдей ғ ана ұ зынша тас ақ ырда жатқ анымды білдім. Ақ ырдың қ абырғ алары адам қ олынан емес, уақ ыттың дегенімен ә бден тегістеліпті. Ә рі дымқ ыл екен. Шө лден кенезем кеуіп, жү регімнің жан ұ шыра дү рсілдеп жатқ анын білдім. Сыртқ а ү ң іліп, дауыстап кө ргем. Таудан ең іске қ арай қ оқ ыстар мен қ ұ м тө белердің арасымен лай ө зен дыбыссыз ағ ып жатыр. Оның келесі жағ асында ә лде атқ ан таң ның, яки батып бара жатқ ан кү ннің шапағ ымен Ажалсыздар Қ аласы жарқ ылдайды. Кө зіме қ абырғ алар, аркалар, фронтиспистер мен алаң дар шалынды. Қ ала тас тұ ғ ырдай тақ ыр жазық қ а орын тепкен екен. Ең іс пен жазық тан мен жатқ ан ақ ырғ а ұ қ сас жү здеген тесік кө рініп тұ р. Қ ұ мды дала толы тайыз қ ұ дық тар. Ә лгі ақ ырларғ а тыр жалаң аш, сақ алы ұ йпа-тұ йпа адамдар кіріп-шығ ып жатты. Ә лгілерді бұ рыннан танитындай болып кеткенім де рас. Олар Араб шығ анағ ы мен эфиоптардың ү ң гір тұ рақ тарына қ анқ ұ йлы шабуылдар жасап тұ ратын жабайы да қ атыгез троглодиттер тайпасы еді. Олардың сө йлесе білмейтінін, жылан етімен қ оректенетінін білсем де таң данбайтыным белгілі жайт тұ ғ ын.

Шө лден қ иналғ аным соншалық ты - қ ауіп-қ атерді естен шығ ардым. Шамалаймын, қ ұ мды жағ алау менен отыз футтай жерде. Қ олым байланғ ан қ алпы, кө зімді жұ мып алып, ең іспен тө мен жү гірдім. Қ ан жуғ ан жү зімді лай суғ а армансыз батырдым. Жабайы аң дарғ а тә н тойымсыздық пен сіміре беріппін. Қ айтадан есімнен айырылып, сандырақ тамас бұ рын, еркімнен тыс грек тілінде: " Эзеп суын ішетін Зеланың бай тұ рғ ындары" деп қ айталай беріппін.

Қ анша кү н, қ анша тү н ө ткені де есімде қ алмапты. Ү ң гірге қ айта оралуғ а шамам жоқ, ә лсіреген, жалаң аш-жалпы кү н мен ай сә улесінің астында ұ зақ жатсам керек. Баладай аң қ ау, жабайы троглодиттер менің ө луіме де, сауығ ып кетуіме де ырық бермеді. Ө лтіріп тастауларын ө тінгем. Одан да тү к шық пады. Қ ұ дайдың бір кү ні жартас қ ырына ұ рып бұ ғ ауды ү зудің сә ті тү сті. Келесі кү ні мен - рим легионының мә ртебелі трибуны Марк Фламиний Руф бір кесек жылан етін ұ рлап, немесе сұ рап алу бақ ытына ие болдым.

Ажалсыздарды кө ріп, ерекше адамдар қ аласының тасына маң дайымды басуғ а деген қ ұ лық мені ұ йқ ыдан айырғ ан. Менің ойымды тү сінгендей жабайылар да кө з ілмеген. Алдымен олар мені аң дып жү ргенін тү сіндім. Соң ынан иттерге тә н мендегі мазаң кө ң іл оларғ а да жұ қ қ ан. Жабайылар қ онысындағ ы жұ рттың бә рі апанынан шығ ып, науқ асты кө здерімен батып бара жатқ ан кү н кө зіне телмірер ің ір алдында кетуге шешім қ абылдадым. Бар даусыммен ғ ибадат айта бастадым. Ондағ ы мақ сатым - ө зіме жаратушының мейірімін тү сіруден бұ рын жабайыларды адамның ө зімен-ө зі сө йлеген даусынан ү ркіту еді. Одан соң ө зенді кешіп ө тіп, қ алағ а тіке тарттым. Екі-ү ш жабайы еркектің артымнан аң дып келе жатқ анын да біліп келем. Тайпаның басқ а да мү шелері сияқ ты олар да аласа бойлы тұ ғ ын. Олардан қ орық пайсың да, жек те кө ріп кете алмайсың. Жобасы, тас алғ ан орын болар, ойқ ы-шойқ ы бірнеше ойпаң нан ө туіме тура келген. Қ аланың ү лкендігіне таң ғ алғ ан мен оның ө зім ойлағ аннан жақ ынырақ жерде жатқ анын да білдім. Тү н ортасына тақ ау оның сарғ ыш қ ұ мғ а қ ызық ә рі таң ғ аларлық сипатта тұ мсық батырғ ан қ абырғ асына да кеп жеттім. Бірақ зә рем ұ ша кілт тоқ тауғ а мә жбү р болдым. Алдымнан шығ а келген қ ала да, қ ұ мды дала да адами тү сінікке жат еді. Артыма бұ рылып, бұ қ пантайлап аң дып келе жатқ ан жабайыларды кө ріп, қ уанғ аным да қ ызық болды. Ұ йық тамасам да кө зімді жұ мып, кү ннің батуын кү ттім.

Қ аланың ү лкен жартастың ү стіне орын тепкенін бұ рын да айтқ ам. Жартастың ө зі де қ аланың қ абырғ аларындай кү рт ең істі еді. Қ атты қ ажығ ам. Қ абырғ адан аумайтын қ ара жартастан бір сызат болса, қ ане?! Сондай-ақ жалқ ы қ ақ пасы да байқ алмайтын. Кү ндізгі аптаптың ыстығ ынан ү ң гірге кіріп жан шақ ырдым. Ү ң гірдің ішінде қ ұ дық бар тұ ғ ын. Оның шың ырауынан беймә лім баспалдақ тар кө рініп тұ рды. Баспалдақ пен тө мен тү стім. Лас дә ліздермен ө тіп, ғ имараттан бір-ақ шық қ аным. Қ араң ғ ылығ ы соншалық ты қ абырғ асының ө зі ә зер-ә зер кө рінеді. Жер асты тұ рағ ында тоғ ыз есік бар екен. Оның сегізі адамды біраз адастырып ә келіп, бастапқ ы жеріне қ айта ә келетін-ді. Тоғ ызыншысы басқ а бір адаспа жолмен басқ а бір ү ң гірден шығ арады. Оның да тү р сипаты алғ ашқ ысына ұ қ сас. Ү ң гірлердің санынан да жаң ылдым. Сә тсіздік пен алаң да кө п еді. Тіпті, қ орық қ анғ а қ ос кө рінеді, ү рейден олардың саны мү лдем арта тү скен де сияқ ты. Кө ң іл қ ұ лазытарлық дұ шпани тыныштық салтанат қ ұ рды. Терең де тас дә ліздерде жер астынан уілдеген сайтани желінен басқ а дыбыс та жоқ. Ә лдебір шайынды су жер асты жарық тарына дыбыссыз қ ұ йылып жатқ ан. Зә рем ұ ша тұ ра осы бір тылсымды дү ниеге кіріп бара жатқ андай едім. Осында бір тоғ ыз есікті, бір-біріне жалғ асқ ан сансыз тармақ ты жолы бар жер асты ү ң гірінен басқ а тіршілік барын да ұ мыта бастадым. Тылсымды ә лемде қ анша адасқ аным да есімде жоқ. Ө зім туып, ө скен қ аланы ма, жоқ ә лде жоғ арыдағ ы жабайылардың кө ң ілсіз қ онысын ба, ә йтеуір бір нә рсені сағ ынып кеткен сә тім есімде қ алыпты.

Ә лдебір терең дегі дә ліздің қ абырғ асынан аяқ асты есік кө рініп, алыс бір жақ тан сә уле тү скені. Қ араң ғ ылық тан қ ажығ ан кө зімді барынша ашып, басым айнала тұ рып, тоқ ымдай ғ ана аспанды кө рдім. Ә рі ол ә деттен тыс кө гілдір тұ ғ ын. Қ абырғ ада жоғ ары ө рлейтін баспалдақ тұ р. Қ атты шаршағ аныма қ арамастан жоғ ары ө рмелеймін, баяғ ы. Кө кірегіме тығ ылғ ан ө ксік қ ысқ анда ғ ана сә л кідірем. Міне, мен мұ нараларды, астрагалдарды, ү шбұ рыш жә не дө ң гелек фронтандарды кө ріп тұ рмын. Тастан, яки мә рмә рдан жасалғ аны да белгісіз. Сө йтіп, кө рсоқ ыр жер асты жолдарынан кө з қ арық тырғ ан шаһ ардан бір-ақ шық тым.

Ө зімнің кішкене алаң шада, нақ тырақ айтқ анда сарайдың іш жағ ында тұ рғ анымды аң ғ ардым. Ауланы биіктігі ала-қ ұ ла, тү рлі мұ наралары мен бағ андары бар пішіні дұ рыс емес жалғ ыз ғ имарат қ оршап жатыр. Осы бір сү йкімсіздеу қ ұ рылыстың ық ылым заманда салынғ аны бірден аң ғ арылатын. Тіпті ол мағ ан адамзаттан, жердің ө зінен де кө не кө рініп кетті. Адамғ а ү рей ұ ялататын бұ л ғ имарат Ажалсыздардың қ олымен салынғ ан деп ойлауғ а болатын. ЬІң ғ айсыз салынғ ан сарайдың баспалдақ тары мен дә ліздерін алдымен -сақ тық пен, ізінше - сабырлылық пен, ең соң ында қ ызығ а отырып шарлай бастағ ам. (Баспалдақ тардың кө лемі мен биіктігінің ә р тү рлі екенін аң ғ арып, ең сені езген қ ажуымның себебін де кейінірек тү сіндім). Алдымен: " бұ л сарай - қ ұ дайлардың қ олтумасы" деп ойладым. Алайда, қ аң ырап жатқ ан қ оқ ысты аралап жү ріп, ол ойымды: " оны салғ ан қ ұ дайлар ө лген болды" деп тү зеттім. Сә л кейінірек сарайдың ә деттен тысқ арылығ ына кө з жеткізіп: " оны салғ ан қ ұ дайлар кем ақ ыл болғ ан" деп тү сіндім. Сосын, " қ орқ ыныштан бұ рын ақ ыл-ойдың ә серімен, мү лдем ұ ялмай-ақ, ө зіме де беймә лім тү йсікпен " кө ріністің ү рейлі екенін біліп тұ рмын" дедім. Ғ имараттың ө те кө нелігіне байланысты ә серлеріме оның шексіздігі, тұ рпайылығ ы һ ә м толық тай ақ ымақ шылығ ы туралы байламдарым да қ осылды. Тас тү нек қ араң ғ ылық тан қ ұ тылғ аным жаң а ғ ана еді. Алайда жарқ ырап тұ рғ ан Ажалсыздар қ аласы қ орқ ынышымды оятып, жү регімді айнытты. Адаспа жол адамды шатастыру ү шін жасалады. Сондай-ақ, оның тепе-тең дігі жетіп артылатын архитектурасы осы мақ сатқ а бағ ындырылады. Ал мен барынша мұ қ ият аралап шық қ ан сарайдың архитектурасында еш мақ сат жоқ тұ ғ ын. Қ ай жағ ынан қ арасаң да тү кпірге тірелген дә ліздер, қ ол жетпес биіктегі терезелер, ұ ядай кү ркеге немесе жер астындағ ы шағ ын ұ рағ а бастайтын даң ғ арадай есіктер, баспалдақ тары мен қ оршаулары сыртқ а ұ мсынғ ан қ исынсыз баспалдақ тар кө ң ілге мү лдем қ онбайтын-ды. Сондай-ақ, монументальды қ абырғ ағ а жабысып, ә уеде салбырап тұ рғ андары, мұ нарғ а бө ккен мұ нараларғ а бастап барып, мақ сатсыз ү зілетіндері де бар. Кө ріністің бә рі ө зім суреттегендей ме, оны да анық білмеймін. Бар білетінім - осы бір кө рініс ұ зақ жылдар бойы ұ йқ ымды қ ашырып келді. Ақ иқ атында соң ынан тү нде тү сімнен шошытарлық елестерге де себеп болғ анын мойындауғ а мә жбү рмін. " Мына қ ала қ орқ ынышты екен" деп ойладым мен. " Тіпті оның шө л даланың жасырын аймағ ында болуы һ ә м бола да беруі ө ткенмен қ оса болашақ ты да бү лдіріп, қ ұ ртады. Жұ лдыз екеш жұ лдыздарғ а да кө лең кесін тү сіреді. Ол қ ұ рымайынша дү ниеде ешкім де бақ ыттың, тіршіліктің мә нін ұ ғ ына алмайды".

Менің ол қ аланы ешкімге ашқ ым келмейді-ақ. Тү рлі тілдегі мағ ынасыз сө здер, ә лдебір ғ аламаттың кү шімен, жауық қ ан, бастарымен, ішек-қ арындарымен, азуларымен бір-біріне тістесіп ө лген жолбарыстардың немесе ө гіздердің ө лексесі. Міне, ол қ аланың сипаты осындай.

Ылғ алды, шаң басқ ан жер асты жолымен қ алай кейін оралғ аным да есімде жоқ. Ең соң ғ ы адаспа жолда келе жатып, " осынау бір жан шошырлық Ажалсыздар Қ аласына енді тап болмасам екен" деген қ орқ ынышым ғ ана есімде қ алыпты. Ө лтірсең де есіме басқ а ештең е тү спек емес. Енді қ анша тырыссам да сол бір ө ткен кү ннен еш дерек те ала алмаймын. Бә рін де ұ мытқ ам. Шамасы, ұ мытуғ а тырысқ ан сияқ тымын. Ө йткені, кері оралар жолым ө те ауыр болғ анғ а ұ қ сайтындай ма-ау... Жадымнан ө шкен мұ нан соң ғ ы кү ндердің тағ ы бірінде мен сол бір қ орқ ынышты оқ иғ аны есімнен мә ң гілікке шығ аруғ а ант еттім.

III

Менің ө з ә рекеттерім туралы баянымды мұ қ ият оқ ығ ан адам жабайылар тайпасының бір адамының қ аланың іргесіне дейін соң ымнан еріп келгенін білуге тиіс. Соң ғ ы ү ң гірден ә упірімдеп ө тіп, сыртқ а шық қ анымда оны тағ ы да кездестірдім. Ол жерге етпеттей сұ лап, қ ұ мғ а ә ріпке ұ қ сас белгілер сызып жатты. Жазады да қ айта ө шіреді. Сол ә ріптер тү сіме де енеді. Араларын енді ажыратқ ан кезімде қ айта бірігіп жатады ә лгілер. Алғ ашында оны жабайылардың жазуы деп ойлағ ам. Ә лі кү нге сө йлесу ө нерін де игермеген жабайылардың жазбасы туралы ойлаудың ө зі артық екенін соң ынан тү сіндім. Оның ү стіне қ ұ мғ а тү скен белгілер ә р тү рлі тұ ғ ын. Соғ ан қ арап олардың ә лденені ұ қ тыратыны да кү мә н тудыратын. Ә лгі адам ә лі де сызғ ылап жатыр. Қ арайды да ү стінен тү зетулер енгізеді. Ал сосын ойынғ а мезі болғ ан баладай сызбаларды алақ анымен, шынтағ ымен ө шіріп тастайды. Мағ ан мү лдем танымайтын адамғ а қ арағ андай назар салды. Бірақ сол сә тте бойымда ү лкен бір жең ілдену, қ ұ тылу сезімі бар тұ ғ ын '' кер астындағ ы жалғ ыздық тың ауырлығ ынан да болар). Дә л сол сә тте осы бір жабайы адам мені кү тіп жатыр-ау, деген ұ ры ойғ а ерік беріп алдым. Кү ннің кө зі кү йдіріп тұ рғ ан-ды. Біз алғ ашқ ы жұ лдыздар туысымен кері қ арай -троглодитер қ онысына аттанғ анда табан астындағ ы қ ұ м оттай ыстық тұ ғ ын. Жабайы алдымда келе жатты. Сол тү ні оның тү йсігін оятуғ а, тіпті жекелеген сө здерге ү йретуге кө ң ілімнің ауғ аны. " Иттер мен аттар алғ ашқ ысына бейім" деп ойладым мен. " Ал кө птеген қ ұ стар, мә селен падишалардың тотық ұ стары екіншісіне қ абілетті". Адамның санасы қ аншалық ты тұ рпайы, жабайы болса да қ абілет жағ ынан жануарлардан жоғ ары тұ рмақ -ты.

Жабайы соншалық ты қ араң ғ ы - ә рі аянышты еді. Содан болар, ол менің есіме " Одиссеядағ ы" ө лгелі жатқ ан тө бет Аргусты тү сірген. Оғ ан " Аргус" атын таң ып, ө з атын ұ қ тыруғ а тырыстым.

Қ аншалық ты талаптансам да ә рекеттерім сә тсіздікке ұ шырап жатты. Мә жбү рлеу де, қ аталдық та, табандылық та нә тиже бермей қ ойғ ан. Мағ ан кө зін аудармай қ араудан танбайды сабаз. Жобасы, мен ұ қ тыруғ а тырысқ ан дыбыстарды естімейтінге ұ қ сайды. Қ асымда тұ рса да ә лдебір қ иырда жү рген сияқ ты еді пақ ыр. Жанартаудан қ алғ ан кішкене, жойылып бара жатқ ан жартас сынығ ындай болып ол қ ұ м ү стінде жатыр. Таң алдындағ ы қ араң ғ ылық пен ің ір аралығ ындағ ы ыстық тың басынуына ә бден мойынсұ нғ андай еді ол. Қ алайда, менде " оның ө зім тарапынан жасалғ ан ә рекеттерді тү сінбеуі мү мкін емес" деген сенім болды. Эфиоптардың тү сінігінде " маймылдар жұ мыс істетіп қ оймас ү шін ә дейі сө йлемейді" деген наным барын есіме алдым. Аргустың ә рекетін де сенбеуден жә не қ орқ ыныштан деп ұ қ тым. Ізінше басыма одан да басқ а ғ аламат ойлар келген. Мү мкін Аргус екеуіміз екі ә лемнің адамдары шығ армыз? Қ абылдауымыз ортақ. Алайда, Аргус оны басқ аша, басқ а зат есебінде тү сінетін шығ ар. Мү мкін онда қ андай да бір зат деген ұ ғ ымның болмауы да кә дік. Оның орнында бас айналдырарлық ә серлер жиынтығ ы ғ ана бар шығ ар. " Ол есте сақ тау қ абілетінсіз, уақ ыт ө лшемінсіз дү ние болар" деп ойладым. Зат есімсіз тек қ ана етістіктерден, жіктелмейтін тең еулерден тұ ратын тілдерін де санамда бір аунатып кө рдім. Сө йтіп кү н артынан - кү н, жылдар ө тіп жатты. Бірде, таң ертең гісін қ уанышқ а ұ қ сас бір оқ иғ а болғ ан. Байсалды да кү шті нө сер қ ұ йып тұ рғ ан-ды.

Ә детте шө лейттің тү ні салқ ын болады. Алайда сол бір тү н оттай ыстық тұ ғ ын. Тү сіме Фессалия жақ тан мағ ан қ арай ақ қ ан ө зен (кезінде алтын балық ты босатып соғ ан ағ ызып жіберген екем деймін) енді. Мені азат ету ү шін ағ ып келеді екен. Сары қ ұ м мен қ ара тастың ү стінде жатып, оның ағ ысын еститін сияқ тымын. Жаң бырдың дү ркірей жауғ ан даусы мен иісінен оянып кеттім. Жалаң аш-жалпы далағ а атып шық тым. Тү ннің соң ғ ы мезеттері еді. Сарғ ыш бұ лттардың астында менен де бақ ытты жабайы тобыр денесін жаң бырғ а тосып мә ре-сә ре. Аргус қ ұ дайдың мейірімі тү скен Кибела абыздарынша аспанғ а телміре ың ырсиды. Бет-жү зін тамшы айғ ыздапты. Соң ынан аң дасам ол жаң быр тамшысы ғ ана емес, кө здің жасы да екен. Аргус - мағ ан, мен - Аргусқ а айғ ай салыппыз.

Сол кезде Аргус аздағ ан таң ғ алыспен, ә лдеқ ашан ұ мытқ ан нә рсені есіне тү сіргендей болып, мына бір сө здерді қ ұ растырғ ан: " Аргус - Улиестің тө беті". Мағ ан назарын аудармастан: " қ оқ ысқ а лақ тырылғ ан тө бет" деп нақ тылағ ан.

Біз кө рген жайды жылдам қ абылдаймыз. Мү мкін онымыз да нақ ты ақ иқ ат нә рсенің болмайтынын тү йсікпен ғ ана сезінуден шығ ар. " Одиссея" туралы не білесің? " деп сұ радым одан. Грекше сө йлеу оғ ан ауыр соқ ты. Сұ рағ ымды қ айта қ оюғ а тура келген.

" Ө те аз білем", деген ол " Ең нашар деген рапсодтан да аз білем. Менің оны шығ арғ аныма бір мың бір жү з жылдан асып кеткен болуғ а тиісті... "

Бә рі де сол кү ні белгілі болды. Ажалсыздар дегеніміз - троглодиттер екен. Лайлы қ ұ мды ағ ыс баяғ ы салт атты жолаушы іздеген ө зеннің нақ ө зі екен. Ал атақ -даң қ тү у Гангағ а дейін жеткен қ аланың ө зі осыдан тоғ ыз ғ асыр бұ рын қ ирапты. Ал мен кө рген жойдасыз қ ұ рылыстар сол қ аланың қ ирандылары мен сынық тарынан тұ рғ ызылыпты. Ол қ ала емес, қ аланың мазақ ты ү лгісі, сондай-ақ асты-ү стіне шық қ ан, санасыз қ ұ дайларғ а арналғ ан ғ ибадатхана тұ ғ ын. Алайда олар туралы біз бір ғ ана нә рсе білеміз: олар адамзатқ а ұ қ самайды. Бұ л ғ имарат Ажалсыздардың қ ұ лдырауының соң ғ ы нышаны еді. Мұ нан соң жаң а дә уір басталғ ан. " Барша ә рекет - бекершілік" деген қ орытындығ а келген Ажалсыздар дү ниені сырттай бақ ылаумен ғ ана шектелген тіршілік салтына кө шеді. Ғ имараттар тұ рғ ызғ анымен оны жылдам ұ мытып, ү ң гірді мекендейді. Онда да тү рлі ойларғ а берілген олар сыртқ ы дү ниені мү лдем ұ мытады.

Гомер осының бә рін мағ ан балағ а тү сіндіргендей етіп, тү сіндіріп берді. Ө зінің қ арттық кезең і, ә лгі Улиестен аумай қ алып, тең ізді, ет тұ здауды, ескектің не екенін білмейтін адамдарды іздеп шық қ ан ө зінің ақ тық сапары туралы да айтқ ан. Ол Ажалсыздар қ аласында тұ тастай жү з жыл ғ ұ мыр кешіпті. Қ ала талқ андалғ ан соң жұ ртқ а оның екіншісін - мазақ ты ү лгісін салуғ а кең ес берген де ө зі екен. Оғ ан таң ғ алатын тү гі де жоқ: Ол алдымен Троя соғ ысын жырлағ ан. Соң ынан тышқ андар мен бақ алар арасындағ ы шайқ асты жырғ а қ осты. Мұ нысы ә рі ең ә уелі Дү ниені, содан соң Бос кең істікті жаратқ ан қ ұ дайдың ә рекетіне ұ қ сайтын-ды...

Ажалсыздың ғ ұ мыры да далбаса. Адамнан ө зге тіршілік иесінің бә рі ажалсыз. Ө йткені, ө лім атты қ ұ былыстың барынан бейхабар олар. Ө зің ді Ажалсызбын деп сезіну -қ орқ ынышты, ә рі ақ ылғ а қ онымсыз. Мың мағ ыналы діндер арасында да мұ ндай ұ станымның сирек ұ шырасатынын аң ғ ардым. Рас, иудейлерде, христиандар мен мұ сылмандарда мә ң гілік ғ ұ мыр туралы ілім бар. Алайда солардың бә рінде де жердегі алғ ашқ ы тіршіліктің мысалғ а алынатынына қ арап, олардың тек сол бақ илық ө мірге ғ ана сенетінін де аң ғ ару қ иын емес. Ал қ алғ ан ө мірдің бә рі де сол алғ ашқ ы нақ ты тіршіліктегі ә рекетің ү шін сауап пен жазағ а тартылудың қ ұ ралы ғ ана. Керісінше, мағ ан Индостандағ ы кейбір діндер насихаттайтын иірімді ойлар нанымдырақ кө рінеді. Ол иірімдердің басы да, соң ы да жоқ. Ә р ө мір ө зінің алдындағ ы ө мірдің жалғ асы ғ ана. Ә рі онда келесі ө мірдің де ұ рығ ы жатпақ. Олардың бірде-бірі тұ тас бір ұ ғ ымды білдірмейді... Ғ асырлар тә жірибиесінен сабақ алғ ан Ажалсыздар Республикасы тө зімділіктің шырқ ау шегіне дейін жетті ә рі бә ріне де тойып болды. Олар ө здерінің ажалсыз ғ ұ мырында ә ркімнің кө решегін кө рмей ө тпейтінін білді. Ө ткендегі жә не болашақ тағ ы игі істері ү шін ә ркім жақ сылық қ а лайық. Алайда ө зінің ө ткендегі жә не болашақ тағ ы оң бағ андығ ына орай ә ркім кез келген сатқ ындық ты да жасай алуғ а қ абілетті. Қ ұ дды қ ұ мар ойындардағ ыдай онда сә ттілік пен сә тсіздік мү мкіндіктері бірдей беріледі. Ажалсыздарда дарын мен дарынсыздық бір-бірін тү зете отырып, ақ ыры бір-бірін қ ұ ртып тынады. " Эклогтің " немесе Гераклиттің қ андай да бір сентенциясынан алынғ ан жалғ ыз, бірден-бір тең еуге қ арсы қ ою ү шін қ ажетті, сә тсіз шығ арылғ ан " Менің Сидім туралы ә н" сынды дү ние тууы да мү мкін. Ең жылдам ойдың кө зге кө рінбейтін суреттерден туындауы ық тимал. Ә рі ол тү сінікке ауыр форманың мә ртебесін арттырады, немесе оны жамап-жасқ ап кө рсетеді. Осы ғ асырда игілік болып қ айталанғ анымен бұ рындары біреулердің жасағ ан жамандығ ы да болуы мү мкін. Егер барша қ ұ былысқ а осылайша қ арасақ - жасағ ан ә рекетіміздің бә рі де ә ділетті болып шығ а келмек, сондай-ақ мұ нан соң ол ә рекеттерде маң ыз да қ алмайды. Демек, ешқ андайда ө негелі, ә йтпесе тиімді белгінің болмағ аны. Гомер " Одиссеяны" шығ арды. Алайда жағ дайғ а орай тә сілдері де кө п болатын уақ ыттың шексіз де шетсіз кең істігінде сол " Одиссеяны" тағ ы басқ а біреудің жазбайтынына кім кепіл?! Бұ л дү ниеде жеке адам тү кке татымайды. Сондай-ақ, ә р ажалды пенде дү ниедегі барша адамның атынан сө йлей алады. Корнелий Атриппаша айтқ андай: " мен — қ ұ даймын, мен - батырмын, мен - философпын, мен - сайтанмын, мен - бү кіл ә леммін". Ал ақ иқ атында бұ л - " жалпы алғ анда, мен мү лдем жоқ пын" дегенді айтудың ә бден мезі еткен тә сілі ғ ана.

Дү ниеге жү йе есебіндегі кө зқ арастың міндетті тү рде қ айтарымы болмақ. Мұ ндай кө зқ арас Ажалсыздарғ а бірсарынды ә сер еткен. Алдымен олар аяушылық тан жұ рдай болды. Ө зеннің келесі бетіндегі тас шығ аратын орын естерің де шығ ар. Ажалсыздардың бірінің сол шұ ң қ ырғ а тү сіп кеткені бар. Ол мертіге де, ө ле де алмағ ан. Алайда, шө лден қ атты қ иналғ ан. Оғ ан арқ ан лақ тырылғ анша бақ андай жетпіс жыл ө ткен. Оларды тіпті ө з тағ дырлары да толғ андырмайтын. Денелері кө нбіс ү й жануарына айналып, айына бірнеше сағ ат ұ йқ ыны, бір жұ тым су мен болмашы етті қ анағ ат тұ тты. Алайда бізді аскеттерге жатқ ызам деп те ә уре болмаң ыз. Біз толық тай мойынсұ нғ ан мә ң гілік ғ ұ мырдан қ ұ діретті ештең е жоқ бұ л дү ниеде! Ара-тұ ра бізді нақ ты ө мірге қ айта оралтып тұ ратын оқ иғ алар да болатын. Мысалғ а сол жолғ ы рақ атты нө серді алайық. Алайда ондай оқ иғ алар да тым сирек. Ажалсыз атаулы сабырлы тіршілікке бейім. Біреуінің, тіпті, ешқ ашан орнынан тұ рмағ аны да есімде. Ә лгінің кеудесіне ә лдебір қ ұ с ұ я да салғ ан...

Бұ л доктринаның " дү ниеде қ арама-қ арсы мә ні жоқ қ ұ былыс болмайды" деген тұ жырымының теориялық қ ұ ндылығ ы аса ү лкен. Алайда " біз Жер бетіне X ғ асырдың басында, не соң ында тарап кеттік" деген ойғ а жетелейтін де осы тұ жырым. Біз тоқ талғ ан осынау тұ жырымның тү йіні мынада жатыр: " Дү ниеде адамғ а бақ илық ғ ұ мыр сыйлайтын ө зен бар. Алайда, дү ниеде сол ажалсыздық ты жуып тастайтын да ө зен бар". Жер бетінде ө зен аз ба?! Ә лемді тоқ таусыз шарлап жү рген Ажалсыз пенде тү птің тү бінде дү ниедегі барша ө зенді кешіп те ө тпек. Ө йткені оғ ан ғ ұ мыры жетеді... Біз сол бір ө зенді тауып алмақ қ а ниет еттік.

Ажал (немесе ажал туралы естелік) адамның санасын тү йсікке толтырып, ө мірдің бағ асын арттырмақ. Ө зінің мә ң гілік емес екенін сезінген адам соғ ан сә йкесетін ә рекет жасайды. Ә р ісінің соң ғ ы ә рекеті болып кө рінуі де мү мкін. Тү сің де кө рген адамның бет ә лпетіндей жадың да мә ң гі жатталып қ алмақ адам да жоқ. Ажалды пенде ү шін ә р қ ұ былыстың жаманды-жақ сылы бағ асы болмақ. Ал, Ажалсыздарда бә рі де керісінше. Оның кез келген ә рекеті (сондай-ақ, кез келген ойы да) алыста қ алғ ан, ө ткен шақ тағ ы біреудің ісінің жаң ғ ырығ ы ғ ана, немесе болашақ та міндетті тү рде қ айталануғ а тиісті, ә рі адамды есінен тандырғ анша қ айталана да беретін оқ иғ алардың жалғ асы ғ ана! Бақ иғ а дейін қ ажу білмес мың сан айналар арасындағ ы мә ң гілік кө рінісің із де сол. Ө мірде бірде-бір оқ иғ а бір-ақ мә рте жү зеге аспақ емес. Қ айталанбас қ ұ ндылық тар да жоқ. Ажалсыздарғ а қ айғ ы-мұ ң ның да дә урені жү рмейді.

Гомер екеуіміз Танжер қ ақ пасының алдында ажырастық. Жобасы, қ оштаспағ ан да сияқ тымыз...

Жаң а империялар мен жаң а патшалық тарды тегіс ақ тап шық қ ам. Сол шайқ аста ө ліп тыншығ ан Гарольд жағ ында ма, ә лде ақ ыр-соң ы алты фут, яки одан да кө бірек ағ ылшын жерін басып алғ ан Харольд Хардрад жағ ында соғ ыстым ба, ол жағ ы есімде қ алмапты, 1066 жылдың кү зінде Стэмфорд кө піріндегі ұ рыстарғ а катыстым. Мұ сылмандық Хиджра жыл есебі бойынша жетінші ғ асырда Бұ лақ деген жерде ө зім ә лдеқ ашан ұ мытқ ан бір тіл мен оның ә ріптерін ә демі ө рнектей отырып, Синбадтың жеті саяхатын жә не Қ ола шаһ ардың тарихын жазып шық тым. Самарқ андағ ы тү рме ауласында ұ зақ ты кү н шахмат ойнадым. Биканерде жұ лдызшылық пен айналыстым. Ол кә сібімді Богемияда да жалғ астырдым. 1638 жылы Коложварда, сосын Лейпцигте болдым. 1714 жылы Абердинде Поптың алты томдық " Иллиадасын" жазып шық тым. Оны рақ аттана оқ ығ ан кездерім есімде қ алыпты. 1729 жылы, ұ мытпасам аты Джамбатиста болу керек, бір риторика профессорымен осы поэманың шығ у тегі туралы дауласқ аным да бар. Оның айғ ақ тарының мағ ан дә лелді боп кө рінгені де рас. 1921 жылдың тө ртінші қ азанында мені Бомбейге апара жатқ ан " Патна" кемесі Эритерея жағ алауындағ ы портқ а тоқ тауғ а тиіс болатын. Мен жағ алауғ а шық тым. Сол жерде менің есіме Қ ызыл тең із жағ алауында ө ткен басқ а бір таң ертең гілік мезгіл тү се кеткен. Онда рим трибуны болатынмын. Безгек пен кө здің сұ ғ ы ә скерді баудай тү сіріп жатқ ан. Қ ала тү бінде сылдырап ағ ып жатқ ан кә усар бұ лақ кө ргенмін. Бағ зы ә детіммен армансыз сіміргем. Жағ ағ а шық қ аным сол еді -қ олымды тікен сызып кетті. Бұ рың ғ ыдай емес, кә дімгідей-ақ ауырсынып қ алдым. Ө з кө зіме ө зім сенбеген бақ ытты кү йде бағ а жетпес кереметке қ арай беріппін: алақ анымнан кә дімгідей қ ан тамшысы білінді. " Ажалсыздық тан қ ұ тылдым! Қ айтадан нағ ыз адамғ а айналдым" деп қ айталай бердім. Сол тү ні таң атқ анша тұ яқ серіппей ұ йық тағ ам.

Арағ а бір жыл салып, осы жазбаны қ арап шық тым. Бә рі ақ иқ ат сияқ ты еді. Алайда алғ ашқ ы тарауда, сосын басқ а тараулардың кейбір абзацтарында жалғ андық бар сияқ ты кө рінді. Бә ріне кінә лі нақ тылық тың басымдау болуы сияқ ты еді. Мұ ндай кінә раттардың ақ ындарда жиі ұ шырасатынын да білетінмін. Жалғ андық бә рін бү лдірсе керек-ті. Ө йткені нақ тылық арқ ылы еске тү сіру қ абілетін емес, оқ иғ аны ғ ана байытуғ а болады. Алайда онан да терең ірек себептер таптым ба деп ойлаймын. Оны да айтайын. Мейлі мені қ ияли дей берсін.

Мен баяндағ ан тарихтың сенімсіз болып кө рінетін бір себебі - онда екі адамның басынан ө ткен оқ иғ а суреттеледі. Бірінші тарауда салт атты жолаушының Фиваның қ абырғ асын шайып жатқ ан ө зеннің атын білгісі келеді. Сә л ертерек қ аланы Генатомфилос атағ ан Фламиний Руф " ө зеннің аты Мысыр болатын" дейді. Осы екі атаудың екеуі де оғ ан тиесілі емес тұ ғ ын. Екеуінің де бас иесі " Илиадада" Фиваны - " Генатомфилос", ал " Одиссеяда" Протей мен Улисстің аузымен Ніл дарияны - " Мысыр" атағ ан Гомер болатын. Екінші тарауда - ажалсыздардың суын кө рген римляндық бірнеше грек сө зін айтады. Ол сө здер де Гомерге тиесілі. Ол сө здерді атақ ты кемелер тізімінің соң ғ ы тұ сынан кездестіруге болады. Сосын, тылсымды сарайда ол " Ұ яттың қ ысуы" туралы да айтады. Бұ л сө з де дә л сол азапты бастан кешкен Гомердікі. Осы сә йкессіздік мені біршама мазалады да. Ал эстетикалық сипаттағ ы басқ а сө здер менің ақ иқ атты ашуыма жағ дай жасады. Ол соң ғ ы тарауда баяндалады. Онда менің Стэмфорд кө пірінде соғ ысқ аным, Бұ лақ та тең ізші Синбадтың саяхатын жазғ аным, Абердинде Поптың ағ ылшындық " Илиадасын" шығ арғ аным айтылады. Онда inter alea деген сө з бар. " Бикианарда жұ лдызшылық пен айналысып, сол кә сібімді Богемияда жалғ астырдым: " Бұ лардың бірде-бірінің ө тірігі жоқ. Алайда еске алынуы ұ намды жағ дай. Алғ ашқ ысының ә скери адамғ а қ атысы бар сияқ ты. Ал одан соң ғ ы оқ иғ алар бейбіт кә сіппен айналысатын адамның жағ дайынан дерек береді. Бұ дан соң ғ ылары тіптен қ ызық. Тү сініксіз, бірақ қ арапайым себептер мені осы жайттарғ а тоқ тала кетуге мә жбү р етті. Солай жасадым да. Ө йткені оның да маң ызы зор екенін білдім. Ә рі ол римдік Фламиний Руфтің аузымен басқ аша баяндалады. Бірақ Гомердің айтуында нақ сол мазмұ нда. Гомердің он ү шінші ғ асырда екінші бір Улиес - Синдбадтың тарихын жазуы, сондай-ақ арағ а бірнеше ғ асыр салып, варварлар тілінде сө йлейтін солтү стіктегі патшалық тан бір-ақ шығ уы да таң ғ аларлық жағ дай. Ол " Илиада да" жазылғ ан. Ал Буканер аты аталатын тіркеске келсек, оны ә дебиетке жетік, жарқ ын сө здерге (тең із кемелері тізімінің авторы есебінде) шө ліркеген адамның жазғ аны кө рініп те тұ р.

Ә ң гіме аяқ талар тұ ста естеліктен кө ркемдік қ ашып, тек сө з ғ ана қ алады. Ө з заманында ғ асырлар бойы менің қ асымда болғ андардың тағ дырының символы сынды сө здердің мен ү шін маң ызы зор тұ ғ ын. Уақ ыт қ ұ дірет сол сө здерді ө згертсе - оғ ан да таң ғ алудың қ исыны жоқ. Мен Гомер болғ ам. Таяуда Улиесше Ешкім де болмаймын. Ақ ыры барлық адамзатқ а айналам да бақ иғ а аттанам.

P. S: 1950 жыл. Жоғ арыдағ ы жазбалар арқ ылы ө мірге қ айтып оралғ ан пікірлердің арасындағ ы ең жақ сылары (тым сыпайы болмаса да) " A coat of many colourz" (жыртық кө рпе) (Манчестер, 1948) деп аталыпты. Ә рі ол доктор Наум Кордовероның уытты қ аламынан туындағ ан. Ең бектің кө лемі жү з бетке жуық. Онда грек авторлары мен сә нді латын жазбаларынан алынғ ан ү зінділер туралы айтылады. Онда Сенека тіркестерін қ олдану арқ ылы отандастарының алдын орап кеткен Бен Джонсонның, Александр Росстың " Virgiliuz ewangelizahs" деген шығ армасы, Джордж Мур мен Элиоттың тә сілдері, сондай-ақ " антиквар Жозеф Картофилге телінген баян" еске алынады. Автордың алғ ашқ ы тарауда оны Плинийден (Historia naturalis, V, 8), екінші тарауда - Томас де Куинсиден (" шығ армалары", Ш, 439), ү шінші тарауда - Декарттың елші Пьер Шанғ а жазғ ан хаттарынан, тө ртіншісінде - Бернард Шоудан (" Васк to methuselah, V) алғ аны ә шкереленеді. Ақ ырында осы алмасудан, яки ұ рлық тан мынандай тү йін жасайды: бү кіл қ ұ жат бар-жоғ ы апокриф қ ана.

Менің ойымша, бұ л пікірде де бір сенімсіз тұ с бар. " Ә ң гіме аяқ талар тұ ста естеліктен кө ркемдік қ ашып, сө з ғ ана қ алады" деп жазады Картафил Сө з, ө з ұ ясынан ұ шып шық қ ан қ анатты сө здер-ай! Басқ а біреудің ө згертілген сө здері - оғ ан ө ткен сә ттер мен ғ асырлардан лақ тырғ ан болымсыз садақ а сынды...