5-дәріс. Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы: сипаты, шаралары, сабақтары

5-дә ріс. Тоталитарлық жү йенің қ алыптасуы: сипаты, шаралары, сабақ тары

(Қ озыбақ ова Ф. А. )

Дә рістің мақ саты: Кең естік большевиктік тоталитарлық режим жү ргізген ХХ ғ. 20-30 жж. жү ргізген ә леуметтік-экономикалық, саяси реформаларды, ә сіресе кү штеп ұ жымдастыру барысындағ ыаштық пен трагедияғ а ерекше назар аудару. Сондай-ақ, ө лкеде жү ргізілген «мә дени революцияның » нә тижелері мен салдарына, жаппай саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан халық тардың Қ азақ станғ а қ оныс аудару тарихын жаң а кө зқ арастар негізінде тү сіндіру.

Дә рістің жоспары:

1. Қ азақ стан жаң а экономикалық саясат жылдарында.

2. Қ азақ стандағ ы индустрияландыру саясаты жә не оның қ айшылық тары.

3. Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру.

4. Қ оғ амдық -саяси ө мір.

1. Қ азақ стан жаң а экономикалық саясат жылдарында. 1918-1920 жж. азамат соғ ысы Қ азақ стан ө лкесінің экономикалық жағ дайын кө птеген жылдарғ а кері шегерді. Ө ндіріс орындары жұ мыс істемеді. Ауыл шаруашылығ ы да ө те кү шті дағ дарысқ а ұ шырады. Ең бірінші кезекте ұ лттық байлық тың негізгі кө зі болып саналатын мал шаруашылығ ы қ атты қ ұ лдырады. Соғ ыс жылдарында мал саны 10, 8 млн. басқ а кеміді, оның 2 млн-ы жылқ ы, 6, 5 млн-ы ұ сақ мал болды. Сонымен қ атар 1921 жылы Қ азАКСР-ң жеті губерниясының бесеуі қ ұ рғ ақ шылық қ а душар болды. 1920–1921 жж. жұ ттан кейін мал басы 1917 жылмен салыстырғ анда 75%-ғ а кеміді.

Азамат соғ ысының аяқ талуына жә не елдің ә леуметтік-экономикалық жағ дайының ауыр кү йзелісіне қ арамастан, Кең ес ү кіметі кү штеуге негізделген азық -тү лік саясатын одан ә рі жалғ астырды. Кең ес ү кіметінің солақ ай саясатының нә тижесінде Республиканы сұ рапыл аштық жайлады. 1921 жылы тамыздан бастап Бө кей губерниясында – 100 мың, Оралда – 400 мың, Семей губерниясында – 500 мың, Орынбор – 445, Ақ тө беде – 360 мың адам ашық ты. Кө шпелілер арасында ө лім ересек тұ рғ ындардың 30%-ын қ амтыса, ал кейбір аудандарда халық тың 75 %-ы қ ырылғ ан. Республиканың ашаршылық жайлағ ан губернияларының тұ рғ ындары жан сауғ алап Тү ркістан ө лкесіне, Ақ мола, Семей губернияларына босты. Мұ ның ө зі Қ азақ стандағ ы жағ дайды одан ә рі кү рделендірді. Босып келген аш адамдардың толассыз ағ ыны, Тү ркістан, Ақ мола, Семей губернияларында да ашық қ ан халық санын кө бейте тү сті.

Мұ сылман зиялы қ ауымы арасынан мұ ндай сорақ ылық қ а қ арсы шық қ ан Т. Рысқ ұ лов болды. Ол Тү ркістан ө лкесінің байырғ ы халық тарының сұ рапыл аштық қ а ұ шырап, қ атты қ ырылуына революциядан бұ рынғ ы патша ө кіметінің отаршылдық саясаты мен революциядан соң орнағ ан кең ес ө кіметінің шовинистік саясаты басты себепкер болғ андығ ын ашық атап кө рсетті.

1922 жылы Қ азақ Орталық Атқ ару Комитеті (Қ ОАК) де аштық қ а ұ шырағ ан аудандарғ а ө з тарапынан кө мек кө рсету шараларын ұ йымдастырды. Қ ОАК-ті жанынан аштық қ а ұ шырағ андарғ а кө мек кө рсету ү шін комиссия қ ұ рылады. Республикалық комиссияны Қ ОАК-нің тө рағ асы Мендешев басқ арды. Қ азақ стандағ ы ауыр жағ дайды ескере отырып, КазАКСР ОАК-і ашық қ андарғ а кө мек беруші Орталық Комиссияның шешіміне сә йкес, бұ л аудандардың тұ рғ ындарын астық, картоп т. б. мемлекеттік салық тардан босатты. Қ азақ қ оғ амын жайлағ ан аштық ты Орталық тағ ы Кең ес ү кіметі мойындамады. Республиканың кейбір басшылары мен орыс жұ ртшылығ ы негізінен ө лкенің кө шпелі тұ рғ ындарын қ амтығ ан сұ рапыл аштық ты “кездейсоқ, тұ тқ иылдан тап болғ ан зобалаң ” ретінде бағ алады.

Республиканың экономикасындағ ы ауыр дағ дарыс, яғ ни мемлекеттің кү штеу саясатына негізделген азық -тү лік саясаты 1920-1921 жж. шаруалардың кең ес ү кіметіне қ арсы стихиялы қ арулы кө терілістерінің тууына ә келді. Кө ктем–жаз айларында басталғ ан шаруалардың наразылық тары “Азық -тү лік салғ ырты жойылсын! ”, “Большевиктерсіз Кең естер ү шін! ”, “Ерікті саудағ а жол берілсін”, –деген ұ рандармен басталып, қ арулы кө терілістерге ұ ласты. Ө скемен, Павлодар, Семей, Петропавл, Қ останай, Кө кшетау, Ақ мола, Атырау, Орал, Шымкент уездерінде ашық тү рдегі кө теріліс кең інен орын алды. Қ азақ станды қ амтығ ан кө терілістер ұ йымдасуы жә не қ ару-жарақ пен қ амтамасыз етілуі нашар болғ андық тан, Қ ызыл Армия ә скерлерінің кү шімен талқ андалды. Қ азақ стандағ ы кө терілісшілердің кей бө ліктері Қ ытайғ а ө тіп кетті. Елде кө теріліске қ атысқ аны ү шін мың дағ ан адамдар тұ тқ ындалып, олардың 932-сі сотқ а тартылды. Кең ес ү кіметі бұ л қ арсылық тардың бә рін “контрреволюциялық баскө терулер” деп бағ алады.

Алайда большевиктер ө здерінің биліктен айырылып қ алу қ аупінің кү шейгенін, осығ ан орай шаруашылық саясаттың мү лде жаң а принциптеріне кө шу қ ажеттігін айқ ын сезді. Партияның Х съезі (8 наурыз, 1921 ж. ) кө терілісшілерді айыптағ анмен, экономикалық саясатты ө згертуге мә жбү р болды. Съезд шаруашылық мү ддені іске қ осудың жаң а жү йесін жасаудың шараларын белгіледі, яғ ни «соғ ыс коммунизм» саясатынан жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылдады.

Жаң а экономикалық саясаттың аясында қ абылданғ ан міндеттердің ішіндегі ең маң ыздысы – азық -тү лік салғ ыртын азық -тү лік салығ ымен алмастыру туралы шешім болды. Азық -тү лік салғ ырты кезінде шаруа қ ожалық тары ө ндірілген ө німнің ө зін қ амтамасыз етуге қ ажетті ү лесінен артығ ын мемлекетке тапсыруғ а міндетті еді. Азық -тү лік салығ ының ендірілуі, яғ ни белгіленген мө лшердегі ғ ана салық ты ө теуге байланысты, олар ө ндірілген ө німнің артығ ын ө з еркімен пайдалану қ ұ қ ығ ына ие болды. Бұ л ендірілген салық жү йесіндегі ө згеріс ө ндіруші шаруа қ ожалық тарына ө те қ олайлы болды. Қ азақ станда сө з жү зінде ЖЭС ендірілгенімен Кең ес ү кіметі іс жү зінде баяғ ы қ арқ ынмен экономикағ а ө зінің бақ ылауын жү ргізуді тоқ татпады. Бірнеше ай бойы мемлекет қ ала мен деревня арасындағ ы айырбасты кооперация арқ ылы бақ ыламақ болды. 1921 жылы 7 сә уірде мемлекет ө зінің арнайы декретімен кооперацияғ а фабрика – зауыттық ө німдерді ауыл шаруашылық ө німдеріне айырбастауды міндетті тапсырма етіп берді. Бірақ бұ л мә селені Қ азақ станда жү зеге асыру ө те қ иын болды. Оның себебі мемлекеттің бақ ылауымен жү ргізіліп отырғ ан тауар айырбасы жеке саудамен жарысқ а тү се алмады. Оның ү стіне мемлекеттік тауар айырбасы ЖЭС-тың принциптеріне сай келмеді, яғ ни сауда бостандығ ына кедергі келтірді. Бірақ жоғ арыдағ ы аталғ ан кемшіліктер біртіндеп азық -тү лік салығ ы саясатының кең ендірілуі барысында жойыла бастады. 1924-1925 жылдары Қ азақ станда мал ө сіруші шаруашылық тың 72%-ғ а жуығ ы алым-салық тан босатылды. Кө шпелі жеке қ азақ шаруашылық тарына 3-5 жылдық мерізімдерге жең ілдіктерге негізделген несиелер берілді.

ЖЭС-тің аясында Қ азақ станда нарық тық қ атынастардың кү шеюі сауданың дамуына ық пал етті. Ал ол болса ақ шаның тұ рақ тануына ә серін тигізді. Осы жағ дайғ а байланысты ЖЭС-тің алғ ашқ ы кезінде ендірілген салық тың натуралды тү рін партияның ХІІ съезі (1923 ж. сә уір) ақ шалай тү рде де ө теуге мү мкіндік берді. Ал 1924 ж. салық ты ө теудің тек ақ шалай тү ріне толық кө шірілді. Осы жағ дайлар Қ азақ станда жә рмең келік сауданың кең ө рістеуіне жол ашты. 1926 жылы Қ азақ станда 128 жә рмең ке жұ мыс істеді. Бұ л кездегі ірі жә рмең келер қ атарына – Ойыл, Қ оянды, Қ арқ ара, Темір, Кө кшетау, Атбасар жә рмең келерін жатқ ызуғ а болады. Осы кездегі жә рмең ке саудасының жалпы айналымы 20–23 млн. сомды қ ұ рады.

Қ азақ станда 1921-22 жж. ЖЭС аясында жү ргізілген шаралардың бірі жер-су реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 ж. қ ұ рылғ ан Қ АКСР-нің территориясына қ азақ жерлерін біріктіру болды. Қ азақ жерлерін біріктіру мақ сатымен 1921 жылы 7 ақ панда декрет қ абылданды. Қ азақ АКСР-нің Жер комитеті қ абылдағ ан бұ л декрет бойынша кезінде кө ші-қ он қ орына (переселенческий фонд) тартып алынып, пайдаланылмай тұ рғ ан Семей, Ақ мола, Торғ ай жә не Орал облыстарындағ ы бос жатқ ан жерлер, олардың 1917 жылғ а дейін алынғ анына қ арамастан қ азақ тарғ а қ айтарылды. 1921 жылы 19 сә уірде Жер комитеті, кезінде патша ү кіметінің Сібір жә не Орал орыс-казак ә скерлеріне тартып алғ ан жерлерін қ азақ тарғ а қ айтару туралы шешім қ абылдады. Осы декретке сай қ азақ тарғ а Ертіс ө зені бойында 177 мың, Орал ө зені жағ алауында 208 мың, Жетісуда 460 мың десятинадан астам жерлер қ айтарылды. 1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті “Қ азақ станда негізгі ең бекпен жерді пайдалану туралы” заң қ абылдады. Ол заң 31 тамызда кү шіне енді. Бұ л заң бойынша ә ркімнің ө з жерінде қ алуғ а жә не ол жерді пайдалануғ а қ ұ қ ығ ы болды.

Алайда осы негізгі заң нан соң 1922 жылы 30 қ азанда Кең ес ү кіметі Ресей территориясын тү гел қ амтығ ан “Жер кодексін” қ абылдады. Бұ л кодекс отырық шы-егіншілікпен айналысатын аудандарды қ амтыды да, кө шпелі аудандар мү лде кірмей қ алды. Соның салдарынан қ азақ қ оғ амы мү лде жермен қ амтамасыз етілмеді.

Кең ес ү кіметі патшалық ү кіметтің жер мә селесіндегі отарлық саясатын жойғ ысы келгенімен, іс жү зінде жерді пайдалануды таптық тұ рғ ыдан шешті. Соның нә тижесінде жергілікті қ азақ халқ ы мен қ оныс аударушылардың қ ұ қ ығ ы тең естірілді.

Жаң а экономикалық саясат шең берінде азық -тү лік салғ ыртының азық -тү лік салығ ымен алмастырылуы 3-4 жыл ішінде қ азақ ауылы мен деревнясын дағ дарыстан шығ ара бастады. 1925 ж. егістік жердің кө лемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн. гектарғ а жетті, яғ ни бұ л 1913 жылдың (4, 4 млн. га) дең гейіне жеткендігін кө рсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұ т астық жиналса, 1927 ж. астық тың жалпы тү сімі 1, 4 млн. артық пұ тты қ ұ рады. 1925 ж. мал саны 1922 ж. салыстырғ анда екі есе ө ссе, 1925-1928 ж. аралығ ында жыл сайын 5%-ғ а артып отырды.

Қ азақ станның ө неркә сібі саласында да едә уір ө згерістер болды. КазАКСР-де одақ тық дең гейдегі Ембімұ най, Алтайполиметал, Атбасцветмет сияқ ты трестер қ ұ рылды. Олар республика бюджетіне белгілі мө лшерде ғ ана қ аржы бө ліп тұ рды. Ал қ алғ ан табыстардың бә рі орталық тың иелігінде болды. Мұ ндай жоғ арғ ы дә режеде ө ндірістерді орталық тандыру саясаты кейін де ү стем болды. Қ азақ стан экономикасының барғ ан сайын шикізаттық сипаты айқ ындала тү сті.

Большевиктер таптық мү ддені қ орғ ау принциптерінен ажырамаса да, жаң а экономикалық саясат аясында мемлекеттің экономикағ а араласуы уақ ытша шектелді. Мемлекет белгілі мө лшерде ғ ана кө пукладты ұ дайы ө ндірісті кредит, салық жү йелері арқ ылы ғ ана реттеп отырды. Экономикалық ө мірдің нақ ты дамуын қ амтамасыз ететін мұ ндай саясат ө те орынды еді. Алайда, 20-жылдардың аяқ кезінде жаң а экономикалық ойлау шең берінде қ алыптасқ ан шынайы бағ ыт тү бірінен ө згерді. Ұ сақ тауар ө ндірушілерді ә кімшілік жолмен бақ ылау мен ығ ыстыру саясаты сауданы шектеуге, яғ ни ЖЭС-тің біртіндеп шектелуіне ә келді.

Мұ ндай жағ дай “соғ ыс коммунизм” саясаты тұ сындағ ы ә міршіл-ә кімшілік басқ ару ә дістерін жандандырды. Экономикалық даму жү йесіне ә кімшілік тұ рғ ыдан араласу большевиктердің негізгі жұ мыс ә дісіне айналды. Бұ л ЖЭС аясында қ алыптасқ ан кө пукладты ұ дайы ө ндірістік жү йенің қ атар даму барысын шектеді, яғ ни 20-жылдардың аяғ ында ұ сақ тауар ө ндірушілерге қ арсы кү рес кү шейтілді. Басты приоритет – ең зә ру кө кейкесті мақ сат индустрияландыруды қ ызу қ арқ ынмен жү ргізу деп жар салынды. Соның нә тижесінде нарық тық қ атынас тоқ ырады, яғ ни ЖЭС тоқ татылды.

2. Қ азақ стандағ ы индустрияландыру саясаты жә не оның қ айшылық тары. Партияның 1925 жылы (18-31 желтоқ сан) ө ткен ХІV съезі елді соцалистік индустрияландыру жоспарын жү зеге асыру міндетін қ ойды. Социалистік индустрияландыру саясаты ө зінің мазмұ ны жағ ынан ірі машиналы ө неркә сіпті, ең алдымен ауыр индустрияны бү кіл халық шаруашылығ ының салаларын тү бегейлі қ айта қ ұ руды қ амтамасыз ететіндей дә режеде дамытуғ а бағ ытталды. Кең естер одағ ының экономикалық тә уелсіздігі мен қ орғ аныс қ абілетін қ амтамасыз ету ү шін алдың ғ ы қ атарлы капиталистік елдерді индустриялды даму жағ ынан барынша қ ысқ а тарихи мерзімде қ уып жетіп, елді индустриялды державағ а айналдыру міндеті қ ойылды. Партия мұ ндай міндетті орындау ү шін елдің бү кіл материалдық жә не ө ндіргіш кү шін толығ ымен осы мақ сатқ а бейімдеу қ ажет деп шешті. Кө птеген кең естік кезең дегі зерттеулерде лениндік индустрияландыру саясаты республикалардың ұ лттық ерекшеліктерін қ атаң ескерді деген пікір басым болды. Алайда большевиктер партиясының басшылығ ымен жү зеге асырылғ ан елді индустрияландыру саясаты шеткері орналасқ ан ұ лттық аймақ тар, оның ішінде, ә сіресе, Қ азақ стан ү шін отаршыл бағ ытта болды.

Индустрияландыру бағ ытын жү зеге асыру ісі Қ азақ станда бірқ атар елеулі қ иындық тарғ а кездесті. Индустрияландыру, республика халқ ының дә стү рлі салтын тү бегейлі ө згерту, табиғ и ресурстарды игеру негізінде жү зеге асырылды. Елді, соның ішінде, оның шеткері аймақ тарын индустрияландыру, ең алдымен, шаруалардан алынатын ү стеме салық тың есебінен жү рді. Ол ә кімшіл–ә міршіл ә дістермен, директивалыжоспарлаумен, орталық қ а міндетті бағ ындырумен іске асырылды. Республикадағ ы барлық ортақ мү ліктерді тартып алу, бар қ орларын мемлекеттік бюджетке кұ ю, индустрияландыруды шамадан тыс жоғ арғ ы қ арқ ынмен дамыту, халық ты титық тата жұ мысқ а салу шараларымен іске асырылды. Жоғ арыда айтылғ ан Қ азақ стандағ ы қ иындық тар, сондай-ақ, кү рделі қ оғ амдық – саяси жағ дай, республиканың артта қ алғ ан ә леуметтік-экономикалық мешеулігі, индустрияландыру жә не ұ лттық жұ мысшы кадрларды даярлау мә селесі қ ым-қ иғ аш идеологиялық айтыс туғ ызды.

Бірінші, Голощекиндік кө зқ арас: Қ азақ стан елдің ө неркә сібі дамығ ан ө ң ірлері ү шін шикізат базасы болуғ а тиіс еді. Оғ ан қ арсы ірі саяси қ айраткер С. Сә дуақ асов индустрияландыруды республиканың экономикалық мү мкіндіктерін, табиғ и жә не адам ресурстарын ескере отырып, Қ азақ стан ү шін барынша пайдалы тұ рғ ыдан жү ргізу қ ажет деген кө зқ араста болды. Ол шикізат қ оры кө здеріне ө неркә сіптерді жақ ындату мақ сатын кө здеді. «Қ ай жерде тері болса, сол жерде тері зауыттары, қ ай жерде жү н болса, сол жерде жү н жуу жә не шұ ғ а фабрикалары салынсын» дей отырып, республика ө неркә сібін экономикалық сара жолмен дамытуғ а шақ ырды. Қ азақ станда ө неркә сіптің сан салаларын комплексті дамытуғ а керекті шикізат пен басқ а да алғ ышарттар бар. Миллиондағ ан кедей қ азақ шаруалары оғ ан жұ мысшы кү ші бола алады деді. Осылайша, республикағ а елдің басқ а аудандарынан «қ олы бос» жұ мысшыларды жаппай кө шіріп ә келе беруге қ арсылық танытты. Ол ө лкеден шикізаттарды ө ндірістік аймақ тарғ а тасып, одан кейін ол жақ тан дайын ө німді қ айта алып келуге кететін шексіз транспорттық қ аржы жұ мсауғ а, яғ ни ө лкені тек шикізат кө зі ретінде пайдалануғ а қ арсы болды.

Ұ лт зиялыларыТ. Рысқ ұ лов, Ж. Мың баевтар: «индустрияландыру қ азақ қ оғ амының табиғ и қ алыптасқ ан жағ дайына жат болғ андық тан, шет аймақ тар шикізат базасы ғ ана болып қ алмай, оны жү ргізгенде республиканың ерекшеліктері де ескерілуі қ ажет. Қ азақ станғ а ө неркә сіпті кү штеп ендіру мү мкін емес» деген пікірде болды.

Мұ ндай пікір айтушы топты большевиктер “ұ лыдержавалық шовинистер” деп айыптады.

Большевиктер белгілеген индустрияландыру саясатында Қ азақ стан Одақ тың шикізаттық бө лшегіне айналуы керек болды. Орталық ұ сынғ ан бұ л кө зқ арасты Ф. Голощекин де қ олдады. Республика ө мірімен мү лде таныс емес Ф. Голощекин ө лкенің шаруашылық жү йесіндегі ерекшелікті мойындамады.

Сонымен Ф. И. Голощекин бастағ ан партиялық – кең естік ұ станым жең іске жетті. Қ азақ станда индустрияландыру саясатын жү зеге асыру барысы елдің орталық аудандарымен салыстырғ анда ө те кү рделі жағ дайда жү ргізілді. Біріншіден, ө лкенің ә леуметтік-экономикалық дамуы Ресейдің орталық аудандарымен салыстырғ анда артта қ алғ ан еді. Екіншіден, ө лкеде соғ ыстан қ ирағ ан шаруашылық тарды қ айта қ алпына келтіру шаралары созылып кетті. Осындай жағ дайларғ а қ арамай большевиктер Қ азақ станды бү кілодақ тық кө лемдегі елді индустрияландыру бағ ытында жетекші орынғ а қ ойды. Қ азақ станды индустрияландырудың ең алғ ашқ ы қ арлығ ашы Тү ркістан–Сібір темір жолы болды. Тү ркСіб қ ұ рылысына Жә рдем комитетінің тө рағ асы болып Т. Рысқ ұ лов тағ айындалды. Т. Рысқ ұ лов комитет қ ұ рамына, бұ рынғ ы Уақ ытша Ү кіметтің Жетісу облысы бойынша комиссары, білгір маман ретінде инженер М. Тынышпаевты енгізді. Т. Рысқ ұ лов пен М. Тынышпаев Тү ркістан-Сібір магистралының қ ұ рылысын жұ мыс кү шімен жергілікті ең бек қ орлары есебінен қ амтамасыз етуді, қ азақ тарды қ ұ рылыс жә не теміржол жұ мысшылары қ атарына тартуғ а, оларды оқ ыту арқ ылы теміржол мамандарын дайындауғ а ерекше кө ң іл бө лді. Олардың ұ сынысы бойынша жұ мысшы кү шін Қ азақ станнан тысқ ары жерлерден ә келуге шектеулер қ ойылды. Сө йтіп, Т. Рысқ ұ лов пен М. Тынышпаевтың Тү ркСіб қ ұ рылысына, ұ лттық жұ мысшы табын, ұ лттық кадрларды қ алыптастыруғ а қ осқ ан ү лесі орасан зор болды. Индустрияландыру жылдарында Қ арағ анды-Балқ аш, Гурьев–Доссор, Ақ мола-Қ арағ анды, Жарық -Жезқ азғ ан, Рубцовка-Риддер темір жолдары салынды.

Екінші бесжылдық кезінде республикада Қ арағ анды кө мір бассейні мен Балқ аш мыс қ орыту комбинатын салу жоспарланды. Қ азақ станды индустрияландыру барысында Текелі полиметалл жә не Жезқ азғ ан мыс қ орыту комбинаттары, Ө скемен қ орғ асын-мырыш зауыттары салына бастады. 1933 жылы ақ пан айында Шымкент қ орғ асын зауытының алғ ашқ ы пеші жұ мыс істеді. 1939 жылы Шымкент зауыты бү кіл Одақ тағ ы қ орытылғ ан қ орғ асынның 73, 9%-ын берді. Балқ аш мыс қ орыту зауыты республикадағ ы қ орытылғ ан мыстың 51%-ын берді. Осының бә рі Қ азақ станды тү сті металдар шығ арудан одақ кө лемінде II орынғ а шығ арды. 1940 жылы мұ най ө ндірудің кө лемі 700 мың тоннағ а жетті. Мұ най ө ндіруден Қ азақ стан Одақ кө лемінде III орынғ а шық ты. 1928-1940 жж. темір жолдардың ө суі 50%-ғ а артып, оның ұ зындығ ы 6581 км. жетті.

Қ азақ стан 20-жылдардың аяғ ы мен 30-жылдары, ө те қ ысқ а мерзімде аграрлы елден индустриялы елге айналды.

Ө неркә сіп орындары шоғ ырланғ ан қ алаларда орта мамандандырылғ ан оқ у орындары ашылды. Жоғ ары дә режедегі маман кадрларды даярлау ү шін республикада Қ азақ мемлекеттік университеті, Тау-металлургия институты сияқ ты алғ ашқ ы жоғ ары оқ у орындары ашылды. 1933-1937 жылдары жоғ ары оқ у орындары мен техникумдар 13 мың маман кадрларды даярлады.

Қ азақ станда ө ндірілген шикізаттарды ө ң дейтін ө ндіріс орындары салынбады.

Осындай сипатта жү ргізілген индустрияландыру саясатының қ азақ халқ ы ү шін зардабы ө те кү рделі болды. Қ азақ стан кө п ұ лтты республикағ а айналды.

Қ орыта айтқ анда, большевиктер индустрияландыру саясатын жү зеге асыру нә тижесінде ө лкенің экономикалық даму ү рдісіне толық ө згеріс ә келді. Бұ рынғ ы кезең де жетекші орында болғ ан ауыл шаруашылығ ы, ә сіресе, кө шпелі мал шаруашылығ ы жә не оның ө німдері ә рі қ арай дамытылмай, дағ дарысқ а ұ шырады. Себебі большевиктік саяси басқ ару жү йесі ө лкенің экономикалық дамуының бағ ытын ө згертті, яғ ни халық шаруашылығ ының жетекші саласы етіп ө неркә сіп ө ндірісін белгіледі жә не қ арқ ынын жеделдетті. Кең ес ү кіметі экономикалық дамудың объективті заң дылық тарын мү лде жоқ қ а шығ арды. Халық шаруашылығ ының барлық саласы ә кімшіл-ә міршіл большевиктік басқ ару ә дісіне бағ ынышты болды. Ө лкенің бұ л кездегі ө неркә сіп ө ндірісінің дамуы шын мә ніндегі индустриялық даму жолымен жү ргізілмеді. Кең ес ө кіметі республиканы тек шикізат кө зі етіп пайдаланды. Сө йтіп, большевиктер патшалық Ресейдің ө лкені экономикалық тұ рғ ыдан отарлау саясатын одан ә рі жалғ астырды.

3. Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру. Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті ұ зақ мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондық тан, олар ЖЭС аясында шаруа қ ожалық тарын біртіндеп кооперативтендіру арқ ылы ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ руды кө здеді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік тұ рғ ыдан еріксіз кү штеу арқ ылы емес, керісінше экономикалық қ ажеттіліктен туындайтын қ озғ алыс болуы керек еді.

Алайда, большевиктер қ азақ ауылында ә леуметтік тең сіздікті жою мақ сатында шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө ліске салды. Ф. Голощекин: “Жайылымдық жерді бө лу деген не? “ дей отырып, бұ л науқ анғ а зор екпін беру ү шін жә не ө з тө ң ірегіндегі большевиктерді жігерлендіру ү шін “Бұ л – кіші Қ азан“ – деді.

Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитеті (Қ ОАК) жә не Халық Комиссарлар Кең есі (ХКК) 1926 ж. 20 мамырда “Жерге орналаспай жерді пайдаланатын кө шпелі жә не жартылай кө шпелі аудандардың шабындық жә не егістік жерлерін уақ ытша қ айта бө лу туралы” заң қ абылдады. Оғ ан сол кездегі Халық Комиссарлары Кең есінің тө рағ асы жә не Орталық Атқ ару Комитеті тө рағ асы қ ызметін уақ ытша атқ арушы Н. Нұ рмақ ов қ ол қ ойды. 1927 ж. 3 ақ панда бұ л заң ғ а ішінара толық тыру енгізілді. Онда шабындық жә не жайылымдық жерлер жан басына қ арай бө лінетінін, мұ ндай бө лініс мү мкін болмағ ан жағ дайда ү й басына қ арай бө лінетіні туралы атап кө рсетілді. Бұ л жұ мысты жоғ арыдан жү ргізу Қ азақ станның Егіншілік халық комиссариатына тапсырылды жә не бұ ғ ан жоғ арғ ы қ арқ ын беру ү шін губерниялық, уездік жә не округтік атқ ару комитеттері жанынан ерекше жедел “бестіктер“, ал болыстық атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естер жанынан “ү штіктер“ ұ йымдастырылды. Конституциялық тұ рғ ыдан мұ ндай заң сыз қ ұ рылғ ан “бестіктер“ мен “ү штіктер“ қ ұ рамдары жергілікті атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естерде бекітілді. Шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө лу науқ анына байланысты қ ұ рылғ ан бұ л тө тенше жә не заң сыз органдар кең ес ү кіметінің басқ а да шараларын жү зеге асыруда таптырмас ә діс болды. Қ азақ станда большевиктер 1926-1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық жә не 1360 мың десятина шабындық жерлерді бө лді. Бө лінген шабындық жердің 61, 6 %-ын кедейлер, 8, 8%-ын ауқ аттылар алды. Ал жайылымдық жердің 59, 3% кедейлерге, 31, 7% орташаларғ а жә не 9% ауқ атты қ ожалық тарғ а берілді.

Ф. Голощекин алғ аш “Кіші Қ азан“ тө ң керісін бір ғ ана ә леуметтік-саяси науқ анмен, яғ ни шабындық -жайылымдық жә не егістік жерлерді қ айта бө лумен аяқ тай аламын деген пікірде болды. Большевиктер жерге орналастыру жө ніндегі бұ л шара ә сіресе ауылдағ ы байғ а ө те тиімді болып отырғ ан жерді дә стү рлі қ ауымдық (рулық ) пайдалануды жояды деп есептеді. Алайда Ф. Голощекин бастағ ан Қ азақ стан большевиктерінің қ азақ қ оғ амына байланысты жү ргізген бұ л шаралары қ азақ ауылында Кең ес ө кіметінің жең ісін қ амтамасыз ете алмады. Оның себебі бұ л реформа алғ ашқ ы кезден-ақ қ ате тұ жырымдарғ а негізделген еді. Біріншіден, қ азақ тың дә стү рлі шаруашылық жү йесі сақ талып отырғ ан жағ дайда шабындық жә не жайылымдық жерлерді жә й бө ліске салу еш нә тиже бермеді. Екіншіден, шабындық жә не жайылымдық жерді бө лудің ө зі дә стү рлі егін шаруашылығ ы жү йесіндегі заң дылық тар жетегінде қ алып қ ойды, яғ ни шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө лу шаруа қ ожалығ ындағ ы отбасы мү шелерінің санына байланысты жү ргізілді. Ү шіншіден, жартылай кө шпелі аудандардағ ы жер бө лінісі нә тижесінде жерге ие болғ ан шаруалар ү шін бұ л кезең де ол жерлерден келер пайда жоқ еді. Себебі ауылдағ ы шаруа қ ожалық тары ауыл-шаруашылық қ ұ рал саймандарына, егетін тұ қ ым жә не т. б. заттарғ а ө те зә ру болды.

1927 ж. желтоқ санда ірі бай шаруашылығ ын тә ркілеу жө ніндегі заң жобасын ә зірлейтін арнайы комиссия қ ұ рылды. 1928 жылы наурызда Қ азақ стан Ө лкелік комитетінің бюросы ол заң жобасын нақ тылап, тә ркілеу науқ анына тікелей басшылық жасайтын комиссия ұ йымдастырды. Комиссияның тө рағ асы болып Е. Ерназаров тағ айындалды, қ ұ рамына О. Исаев, Н. Нұ рмақ ов, Г. Тоғ жанов, О. Жандосов жә не т. б. кірді. 1928 жылдың 27 тамызында Орталық Атқ ару комитеті мен Халық Комиссарлары Кең есінде тә ркілеу жө ніндегі заң жобасы қ абылданды. Республиканың барлық аудандарына тә ркілеуді ө ткізу жө нінде нұ сқ аулар жіберілді.

Заң бойынша малы, дү ние-мү лкі тә ркіленіп, ө зі жер аударылуғ а тиісті ірі байларғ а: кө шпелі аудандарда ірі қ арағ а шақ қ анда 400-ден астам малы бар, жартылай кө шпелі аудандарда 300-ден астам малы бар, отырық шы аудандарда 150-ден астам малы барлар жә не бұ рынғ ы сұ лтандар мен хандардың ұ рпақ тары жатқ ызылды.

1928 жылы 30 тамызда Қ азақ АКСР ХКК-нің “Қ азақ станның кө шпелі, жартылай кө шпелі жә не отырық шы аудандарын белгілеу туралы” арнайы қ аулысы қ абылданып, соғ ан сә йкес аудандар белгіленді. Науқ анды 1928 жылдың 1 қ арашасында аяқ тау жоспарланды, яғ ни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол тағ ы 10 кү нге ұ зартылды. 1928 жылғ ы 30 тамыздағ ы қ аулығ а сә йкес, тә ркіленгендерді жер аударуғ а тиісті аудандар да анық талды. Байларды тә ркілеуді жү зеге асыру ү шін комиссиялар қ ұ рылды. Республика кө лемінде барлығ ы 696 “бай-феодалдар” тә ркіленді. Қ азақ қ оғ амында ірі байлардың кө п болмағ анын осы 1928 ж. жү ргізілген тә ркілеу барысы мен оның нә тижелері кө рсетіп берді. Алдын-ала жасалғ ан жоспар бойынша ү кімет жоғ арыдағ ы байлардан 225972 бас малды тә ркілейміз деп ү міттенген еді. Бірақ ү міт ақ талмады, барлығ ы 144474 бас мал ғ ана тә ркіленді: бұ л белгіленген жоспардың 64%-і ғ ана. Оның себебі алдын-ала жасалынғ ан малдың есебі дұ рыс емес еді. Қ азақ стан басшылығ ы кейіннен оны мойындауғ а мә жбү р болды. Барлық тә ркіленген малдың 10, 2% отрық шы аудандардан, 83, 3% жартылай кө шпелі аудандардан жә не 6, 5% кө шпелі аудандардан еді. Тә ркіленген малдың 118919 басы жеке шаруашылық тарғ а (74, 3%) жә не колхоздарғ а (25, 7%) таратылып берілді. Тә ркіленген малдар негізінде жаң адан 292 колхоз қ ұ рылды.

Кө птеген қ азақ партия-кең ес қ айраткерлері тә ркілеуге қ арсы шық ты. Олар қ азақ қ оғ амынның экономикалық дең гейінің тө мен екенін, сондық тан да ә леуметтік сілкіністерге бармай, ауқ атты шаруа қ ожалық тарына салық мө лшерін кө бейту шаралары арқ ылы реттеуді ұ сынды. Ал большевиктер болса бұ л пікірлерге қ ұ лақ аспай, таптық принциптерінен ауытқ ымай, сол мақ сатқ а жету жолында кү шпен тә ркілеу идеясын жү зеге асырды. Қ азақ байларын тә ркілеу Қ азақ стандағ ы кү шпен ұ жымдастыру саясатының бастамасы болды. Байларды тә ркілеуден қ азақ кедейлері материалдық жағ ынан да, рухани жағ ынан да ештең е ұ тқ ан жоқ. Керісінше, байлардың малын тә ркілеу «қ айыршыланғ ан» ауылдар халқ ының ө суіне ә келді. Қ азақ стандағ ы ауқ атты шаруа қ ожалық тарын тә ркілеу мал шаруашылығ ының даму қ арқ ынын тежеді.

1930 жылы 5 қ аң тарда БК(б)П Орталық Комитеті «Ұ жымдастыру қ арқ ыны жә не мемлекеттің колхоз қ ұ рылысына кө мек шаралары туралы» қ аулы қ абылдады. Қ аулыда Орталық комитет жаппай ұ жымдастыруды жү зеге асыру ү шін елдің аудандарын ү ш топқ а бө лді: Бірінші топқ а осы ұ жымдастыруғ а белгілі мө лшерде даяр деп есептелінген таза астық ты аудандар жатты. Оларғ а Орта жә не тө менгі Волга, Солтү стік Кавказ аудандары кірді. Ол аудандарда шаруа қ ожалық тарын социалистік жолмен қ айта қ ұ руды 1931 жылдың кө ктемінде аяқ тау белгіленді; Екінші топқ а елдің Украина, Орталық қ ара топырақ ты облыстар, Сібір, Орал, Қ азақ станның астық ты аудандары жатты. Бұ л аудандарда ұ жымдастыруды аяқ тау мерзімі бір жылғ а ұ зартылды, яғ ни шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастыруды 1932 жылдың кө ктемінде аяқ тау қ ажет болды; Елдің бү кіл басқ а ө лкелері мен облыстары ү шінші топқ а енді. Бұ л жерлерде шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастыруды 1933 жылдың кө ктемінде, яғ ни бірінші бесжылдық тың аяғ ына қ арай аяқ тау жоспарланды. Алайда Қ азақ станда ұ жымдастыру елдің басқ а аймақ тарымен салыстырғ анда баяу жү ргізілуі тиіс деген пікірге Ф. И. Голощекин мү лде қ осылмады. Ол Қ азақ станның кенже дамығ ан аймақ екеніне қ арамай, ұ жымдастырудың жоғ ары қ арқ ынын мақ таныш етті. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке (ол Бү кілодақ тық ауылшаруашылық ұ жымдары кең есінің тө рағ асы) жә не РКФСР ХКК тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ ловқ а жіберген жеделхатында 1929-1930 жылдары республикада ұ жымдастыруды кү шейту ү шін жоспардың қ айта қ аралғ анын, сө йтіп 1930 жылдың кү зіне қ арай ұ жымдастырумен 350 мың шаруашылық тың қ амтылатынын кө рсетті. Осығ ан байланысты бү кіл республикадағ ы ұ жымдастыру жоспары қ айта қ аралды. Қ азақ станда 1928 ж. шаруа қ ожалық тарының тек 2%-ы ғ ана ұ жымдастырылса, 1930 жылы 50%-ы, 1931 жылдың қ азанында 65%-ы ұ жымдастырылды, яғ ни ұ жымдастыру қ арқ ыны жеделдетілді. 1931 жылы республикадағ ы 122 ауданның 78 ауданында ұ жымдастырумен 70-тен 100%-ғ а дейін шаруа қ ожалық тары қ амтылды.

Шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастырудың жеделдетілген қ арқ ыны кү штеп жү зеге асырылды. Кімде-кім қ арсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы қ атарына жатқ ызылды. Ұ жымдастырылғ ан шаруашылық тарғ а жұ мыс кү ші болып саналатын малды ғ ана қ оғ амдастырудың орнына, барлық малды тү гелдей алу шаралары жү ргізілді. Кү штеу, зорлық -зомбылық кө рсету арқ ылы ұ жымдастыру шаралары тездетілді. Кү штеп ұ жымдастырушылар қ азақ қ оғ амындағ ы дә стү рлі мал шаруашылығ ының ерекшелігін мү лде еске алмады. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын”, “Қ айдан тапсаң онан тап, қ аптың тү бін қ ақ ”, “Социализмде сотқ а тартылмағ ан адам болмайды” деген ұ р да жық ұ рандар елдің тү біне жетті. Кү штеп ұ жымдастыру науқ аны кезінде ауылда ә леуметтік жіктеу саясаты ө те жоғ ары қ арқ ынмен жү ргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақ панда қ абылдағ ан “Жаппай ұ жымдастыру аудандарындағ ы ауыл шаруашылығ ын социалистік қ айта қ ұ руды нығ айту жә не кулактармен кү рес шаралары туралы” қ аулысы негізінде ауқ атты шаруа қ ожалық тарына қ арсы ашық террор басталды. Шаруа қ ожалық тарынан бай-кулактарды бө ліп алып, оларды тап ретінде жою жү зеге асырылды. Бай-кулактарды ү ш топқ а бө ліп жазалады. Бірінші топқ а контрреволюцияшыл белсенділер жатқ ызылды. Ондай топқ а енген шаруалар бірден тұ тқ ындалып, олардың ісі сотқ а берілді. Екінші топқ а ірі кулактар жатқ ызылды. Бұ л топқ а енген шаруаларды да бірден ұ стап, солтү стікке немесе жаппай ұ жымдастыру аудандарынан алыс аудандарғ а жер аударды. Ал, ү шінші топқ а кулактар отбасылары жатты. Оларды сол ұ жымдастыру аудандарындағ ы колхоздар бө лген жерлерге қ оныстандырды.

1928-1929 жж. бай-кулактар есебіне алынып жазағ а тартылғ андар, яғ ни қ удаланғ андар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды. Ал енді 1928 жылғ ы тә ркілеу кезіндегі қ азақ қ оғ амындағ ы бай-феодалдар саны тек 696 ғ ана болғ анын ескерсек, бұ лардың да кімдер екені белгілі. 1932 ж. Юстиция Халық Комиссары ө зінің ө те қ ұ пия хатында барлық жауапқ а тартылғ андардың бар болғ аны 37, 3%-ы кулактар екенін, ал қ алғ аны қ атардағ ы ең бекшілер екенін мойындағ ан.

Кү штеп ұ жымдастыру саясаты халық тың наразылығ ын тудырды. Бір ғ ана 1929 жылдың ө зінде Қ азақ станда 30-дан астам ү лкенді-кішілі халық наразылығ ы болды. Олардың ішінде ө те кең кө лемде болғ ан кө терілістерге Тақ такө пір, Бостандық, Батпақ қ ара кө терілістері жатады. Ол туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауғ а мә жбү р болды. 1929-31 жж. ө лкеде барлығ ы 372 кө теріліс болып, оларғ а 80 мың дай адам қ атысты. Большевиктер бұ л наразылық тардың негізгі себебін байлар мен дін басыларының кең ес ү кіметіне қ арсы халық ты ұ йымдастыруынан деп кө рсетті. Кең ес ү кіметі бұ л кө терілістерді ә скери кү шпен басып жаншыды.

Кең ес ү кіметі сонымен қ атар кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ қ ожалық тарын жаппай отырық шылық қ а кө шіріп, бұ рын болмағ ан ә леуметтік тә жірибеге жол берді. Мұ ның бірден-бір себебі астық мә селесін кү рделендірген гипердинамикалық индустриалды даму жоспары болды. Ө ндірісте істейтін миллиондағ ан жұ мысшылар мен қ ызметкерлерді тамақ пен қ амтамасыз ету міндеті тұ рды. Міне, осы кезде кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ қ ожалық тарын жаппай отырық шылық қ а кө шіру жү зеге асырылды жә не ол ұ жымдастырумен қ атар жү рді. Большевиктер жү ргізген кү штеп ұ жымдастыру мен солақ ай отырық шыландыру саясаты қ азақ ауылына ү лкен соқ қ ы болды. Ә сіресе, мал шаруашылығ ы қ атты кү йзеліске ұ шырады. Ұ жымдастыру мен отырық шыландыру кезінде дә стү рлі мал шаруашылығ ының ерекшелігі есепке алынбай, тү гел қ ауымдастырылғ ан мал шығ ынғ а ұ шырады. Сонымен қ атар, малдың кө п бө лігі ү кіметтің ет салығ ын орындауғ а жұ мсалды. О. Исаев Қ азақ стан ө лкелік комитетінің YІ Пленумында 1929 ж. Қ азақ станда 40 млн. бас мал болғ анын, содан 1933 ж. 4 млн. ғ ана мал қ алғ анын мойындауғ а мә жбү р болды.

Ұ жымдастыру саясатының зардаптары қ азақ халқ ының басына ү лкен апат ә келді. Кү шпен ұ жымдастырылғ ан жә не материалдық жағ ынан ө те ә лсіз шаруашылық тар кү йзеліске ұ шырап, нә тижесінде 1932-33 жылдары халық аштық қ а ұ шырады. Сол кездегі мә ліметтерге қ арағ анда аштық жайлағ ан аудандарда халық баудай тү сіп қ ырылғ ан. Аштық тан ө лген адамдарды жинап, кө муге мү мкіндік болмағ ан. Аштық тың салдарынан адам етін жеу фактілері де ө те кө п болғ ан. Осындай жантү ршігерлік кө ріністер туралы мә ліметтерді зерттеушілер тә уелсіздік алғ аннан кейін ғ ана мұ рағ ат қ ойнауынан алып жариялады. Аштық қ а ұ шырағ ан қ азақ тар босқ ын болып, елден шет аймақ тарғ а ү дере кө шті. Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге кеткен қ азақ тар санын, қ айтып келгендерді шығ арып тастағ анда 1, 3 млн. адамғ а жеткізеді. Қ азақ тардың аштық тан қ ырылуы жә не шет аймақ тарғ а ү дере кө шуі нә тижесінде халық саны кү рт азайды, яғ ни демографиялық апатқ а ә келді. Мысалы, 1937 ж. басында халық шаруашылығ ы есебінің бастығ ы М. Саматовтың Л. Мирзоянғ а берген мә ліметі бойынша 1930 жылдың 1 маусымы мен 1933 жылдың 1 маусымы аралығ ында халық саны 2 есеге кеміген, яғ ни қ олдан жасалғ ан аштық тан 2 млн 300 мың адам қ ырылғ ан.

Қ азақ халқ ының ауыр жағ дайын жә не Мә скеуге келіп тү сіп жатқ ан басқ а да мә ліметтерден хабардар болғ ан Т. Рысқ ұ лов, кө п кешікпей-ақ Сталинге хат жазады. Аштық қ а байланысты жоғ арғ ы партия мен ү кімет басшыларына жазылғ ан хаттар қ атарын О. Исаевтің жә не “Бесеудің хаты” толық тырады.

Екінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде, яғ ни 1933-37 жылдары Кең ес ү кіметі ауыл шаруашылығ ында ұ жымдастыруды аяқ тау, ауыл шаруашылығ ын қ айта қ ұ ру, колхоздарды ұ йымдық -шаруашылық жағ ынан нығ айту міндеттерін белгіледі. Бұ л шараларды жү зеге асыру ү шін большевиктік партия республика ауыл шаруашылығ ын саяси нығ айту қ ажет деп, колхоздар жанынан саяси бө лімдер қ ұ рды. 1935 ж. ү кімет колхоздарғ а жерді мә ң гі пайдалануғ а берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылық артельдеріне кө шіру басталды да, 1937 ж. бұ л процесс толық аяқ талды. Алайда, бұ л жү ргізілген шаралар колхоздарды нығ айта алмады. Ауылшаруашылық ө ндірісінің ө німділігін арттырып, мал шаруашылығ ын ө ркендете алмады. Большевиктер шаруашылық қ а тікелей араласуды тоқ татпады.

Сонымен, Кең ес ү кіметінің ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ ру жолында жү ргізген шаралары тиімді нә тиже бермеді. Керісінше, бұ л реформалар шаруалардың ең бекке деген ынтасын жойды. Соғ ан қ арамай большевиктер ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен алғ а қ арай дамыту мақ сатында ылғ и ә ртү рлі жаң а шаралар жү ргізіп отырды.

4. Қ оғ амдық -саяси ө мір. Ө лкенің қ оғ амдық -саяси ө міріне бағ ыт-бағ дар берген бірінші бү кілқ азақ тық партия конференциясы 1921 ж. маусымда болды. Ол елдегі экономикалық жағ даймен қ атар қ оғ амдық -саяси ө мірдің мә селелерін қ арастырып, ауылда социалистік қ ұ рлысты жү зеге асыруды міндеттеді. Осы міндетті жү зеге асыру ү шін ең алдымен кең естерді қ ұ ру мә селесін қ олғ а алды. 1921 ж. Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитеті кең естерге сайлау ережесін бекітті. Осы ереже бойынша селолық, ауылдық жә не қ алалық кең ес депутаттарының мерзімі 6 ай болды. Губерниялық, уездік жә не болыстық атқ ару комитеттері 6 айғ а, ал Қ ОАК-ті - 1 жылғ а сайланды. 150 тұ рғ ындары бар ауылдарда кең естер қ ұ рылды, яғ ни 50 тұ рғ ынғ а бір депутат сә йкес келді. Кең ес ү кіметі тұ тас Ресей аумағ ындағ ы халық тарды біріктіруге кү ш салды. Ресейдегі халық тарды біріктіру мә селесі партияның Орталық комитетінде талқ ыланды. Бұ л мә селе бойынша екі пікір болды. Сталин «автономизация» идеясын ұ сынды, яғ ни барлық ұ лттарды, барлық кең естік респубикаларды РКФСР қ ұ рамына автономия қ ұ қ ында ендіру. Ленин кең естік республикалар одағ ын қ ұ руды ұ сынды. 1922 жылы Орталық комитеттің қ азан пленумында Украина, Белоруссия, Закавказ республикалары жә не РКФСР арасында КСРО қ ұ ру жө нінде келісім жасау қ ажет деп қ аулы қ абылдады. 1922 жылы 30 желтоқ санда Мә скеуде КСРО Кең естерінің бірінші съезі болды. Съезд КСРО қ ұ рылғ андығ ы туралы декларацияны жә не одақ тық келісімді қ абылдады. Съезд ең жоғ арғ ы заң шығ арушы орган КСРО ОАК сайлады. Қ азақ стан КСРО қ ұ рамына РКФСР қ ұ рамындағ ы автономиялық республика болып енді.

Кең ес ү кіметі ә кімшілік басқ ару орындарын жергіліктендіру-қ азақ тандыру саясатын жү зеге асыруды қ олғ а алды. Алғ ашқ ы кезде Кең ес ү кіметі амалсыздан Алаш зиялыларын ө лкедегі кең естік қ ызметтерге пайдалануғ а мә жбү р болды. Себебі қ азақ зиялы қ ауымының басым бө лігі алашордалық тар болды. Сондық тан да большевиктердің кө птеген зиялыларды жұ мысқ а тартуына тура келді. Кең ес ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында кең ес жә не партия аппараттарында қ азақ тардың ү лесін кө бейту тү рінде кө рініс берді. Алайда, Қ азақ станғ а Ф. Голощекиннің басшы болып келуіне байланысты оның сипаты ө згерді. Яғ ни, Қ азақ станның жаң а басшысы қ азақ тандыру саясатын ұ лттық мә нінен біржолата айырып, оны таптық арнадағ ы кең естендіру шараларына қ осып жіберді.

Қ азақ АКСР-нің ОАК-ті қ азақ жә не орыс тілдерін пайдалану тә ртібі туралы декрет қ абылдады. Декретте кең ес ү кіметінің заң қ ұ жаттарын екі тілде жариялау, жоғ арыдан тө менге дейін екі тілде қ атынас жасау міндеттері белгіленді. Осығ ан орай Қ азақ стан ө кіметі барлық халық комиссарлары мен Қ ОАК-нің мү шелеріне қ азақ тілін жедел игеруге кірісуді ұ сынды. 1923 жылы 22 қ арашада “Іс-қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізу туралы” жаң а декрет қ абылданып, 1924 жылдың 1 қ аң тарынан іс-қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуді ұ сынды. Бұ л науқ ан кө птеген жерлерде қ азақ тардың орыс тілінен мү лде хабарсыздығ ынан, ал партия жә не кең ес қ ызметіндегі европалық ұ лт ө кілдерінің қ азақ тардан мү лде оқ шауланып қ алғ андығ ынан, Кең ес ү кіметінің амалсыздан жү ргізген шарасы еді. Қ ОАК-ті мен Халық Комиссарлар Кең есінің қ аулысымен іс-қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуге кө шірудің соң ғ ы мерзімі 1927 жылдың 1 қ азаны болып белгіленді. Кең ес ү кіметі ө лкеде сауатсыздық ты жою, ө лке тұ рғ ындарының сауатын ашу мә селесін кө терді. Ә сіресе, ол ү кіметтің 1929 ж. “Сауатсыздық ты жою жө ніндегі жұ мыс туралы” қ аулысынан кейін кең ө рістеді. Алайда, сауатсыздық ты жою шаралары қ аржы тапшылығ ы, мұ ғ алімдердің, оқ улық тар мен оқ у қ ұ ралдарының жетіспеуі сияқ ты ү лкен қ иыншылық тарғ а тап болды.

Жастарғ а білім беруді жақ сарту ү шін мектептер ашу ісі қ олғ а алынды. 1928/29 оқ у жылында 4397 бастауыш, 142 жетіжылдық, 29 екінші сатыдағ ы мектептер жұ мыс істеді. Білім беру саласында ұ лттық мектептер жү йесі қ алыптаса бастады. 1927 ж. қ азақ мектептерінің саны 1600 болды. Алайда осы мектептердің ішінде мектеп ү йі барлар саны 40-қ а ә зер жетті. YІ партия конференциясында мектептердің кө бі тек қ ағ аз жү зінде екені, ауылдағ ы мектептердің ү йі жоқ, ү йі болса орындық тары жоқ, орындық тары болса оқ улық тары жоқ екені атап кө рсетілді. Соғ ан қ арамастан мектеп жасындағ ы балаларды оқ уғ а тарту жұ мыстары жү ргізілді. 1935 жылы мектеп жасындағ ы балалардың 91% оқ уғ а тартылды. 1935/36 оқ у жылында алғ аш рет 11 қ азақ баласы орта мектепті бітірді.

Кең ес ү кіметі Қ азақ станда ғ ылымды қ алыптастыру мә селесімен де айналысты. Алғ ашқ ы ғ ылыми-зерттеу мекемелері: 1922 ж. – Денсаулық халкомының қ асынан ө лкелік химия-бактериологиялық лабораториясы, 1924 ж. - ө лкелік ө сімдікті қ орғ ау станциясы, 1925 ж. - санитарлық -бактериологиялық институты ашылды. 1932 ж. Қ азақ станда 12 ғ ылыми-зерттеу институттары, 15 тә жірибе станциялары, 186 лабораториялар мен т. б ғ ылыми орталық тар жұ мыс істеді. Осы кезде КСРО Ғ А-ның қ азақ стандық базасы қ ұ рылып, 1938 ж. КСРО Ғ А-ның филиалына айналды. Геология жә не биология ғ ылымдарының нә тижелері бү кілодақ тық кө лемде танымал болды.

20-30 жылдары Ж. Аймауытов, А. Байтұ рсынов, М. Жұ мабаев, Ш. Қ ұ дайбердиев шығ армалары кең кө лемде пайдаланылды. Ақ ын М. Жұ мабаевты замандастары ө те жоғ ары бағ алағ ан. Оның поэззиясы ө зінің нә зіктігімен, жаң ашылдығ ымен, адам жанының тазалығ ы мен сұ лулығ ын терең мең гергендігімен ерекшеленді. М. Жұ мабаев ө зінің шығ армаларында жалпы адамзаттық қ ұ ндылық тарды, ө зінің жеріне, еліне деген сү йіспеншілікті жырлады. Кең ес ү кіметі ұ лттық ә дебиеттің орнына кең естік ә дебиет пен ө нердің қ алыптасуына жағ дай жасады. Осы кезде социалистік ә дебиеттің негізі қ аланды. С. Сейфуллин, С. Торайғ ыров, Б. Майлин, И. Жансү гіров, М. Ә уезов, С. Мұ ханов, Ғ. Мү сірепов, Т. Жароков, Ғ. Орманов жә не т. б. кең естік қ азақ прозасы мен поэззиясының кө рнекті ө кілдері қ алыптасты.

1926 жылы кә сіби театр ө нерінің алғ ашқ ы қ арлығ ашы қ азақ драма театры ашылды. Оны Ә. Қ ашаубаев, Қ. Қ уанышбаев, С. Қ ожамқ ұ лов, Е. Ө мірзақ ов, Қ. Жандарбеков сияқ ты, кейін қ азақ театр ө нерінің майталмандары болғ андар ұ йымдастырды. Ә нші Ә. Қ ашаубаев Париж, Франкфурт-на-Майне сияқ ты Европаның ірі қ алаларының концерт залдарында ө з ө нерін кө рсетті. Соғ ыс қ арсаң ында республикада қ азақ мемлекеттік академиялық драма театры, республикалық орыс драма театры, қ азақ мемлекеттік опера жә не балет театры, ұ лт аспаптар оркестрі, симфониялық оркестр, республикалық қ уыршақ театры жұ мыс істеді.

Алайда, Кең ес ү кіметі таптық мү ддені ұ лттық мү ддеден жоғ ары қ ойды. Жалпы мә дениетті екіге бө лді: буржуазиялық жә не пролетарлық. Халық тың тарихи санасын жоюғ а бағ ытталғ ан шараның бірі 20-жылдардың аяғ ында ғ асырлар бойы пайдаланып келген араб алфавитін латынғ а ауыстыру, оны 1940 ж. кириллицағ а ауыстыру болды. Соның нә тижесінде бір ұ рпақ тың ғ ана ғ ұ мырында қ азақ тар ө зінің тө л жазуымен дү ниеге келген ұ лттық рухани мә дениеттің жетістіктерінен айырылды.

Большевиктер қ ұ рғ ан қ азақ автономиясы дербес автономиялық республика атанғ анымен, Ресейдің бө лінбес бө лшегі болды. Ө лкені басқ ару мә селесі жергілікті ұ лт ө кілдерінің қ олына толық берілмеді. Шын мә нінде, бұ л Қ азақ станды кең естік саяси отарлау еді. Большевиктердің ұ лттық аймақ тарда жү ргізіп отырғ ан саясатын ашық айыптап, оның бет пердесін айқ ындағ ан М. Шоқ ай болды. Ол XX ғ асырдағ ы қ азақ саяси эмиграциясының тарихын бастаушы болды. Эмиграция сө зінің мағ ынасы экономикалық, саяси жә не діни себептерге байланысты ө з еркімен немесе еріксіз басқ а мемлекетке қ оныс аударуды кө рсетеді. Тү ркістан саяси эмиграциясы тарихи кө рініс ретінде 1917 жылғ ы Ресейдегі революциялық сілкіністер нә тижесінде пайда болды. Қ оқ ан автономиясы қ уылғ ан соң М. Шоқ ай Францияғ а қ оныс аударады. Онда Париждің “Дни”, “Последние новости“ газеттерінде Тү ркістандағ ы ішкі саяси жағ дайғ а талдау жасағ ан мақ алаларын жариялайды. 1929-39 жылдары ол “Яш Туркестан“ журналын (117 нө мірі жарық кө рді) шығ арып, оның беттерінде кең естік Тү ркістан мен дү ние жү зіндегі оқ иғ аларғ а кең сыни талдау жасайды.

Большевиктердің елде кең ес ү кіметін орнату жолдары мен ә леуметтік саладағ ы социалистік қ айта қ ұ ру саясаты қ азақ зиялыларының қ арсылығ ын туғ ызды. Ө лкедегі жалпы большевиктік айыптау жә не қ уғ ындау саясатының ең алғ ашқ ысы тү рікшілдікті айыптау болды. 1920 ж. 20-26 қ аң тарында Ташкент қ аласында Тү ркістан коммунистік партиясының конференциясы ө тті. Онда мұ сылмандар бюросының тө рағ асы Т. Рысқ ұ лов “Ұ лт мә селесі жә не ұ лттық коммунистік секциялар” туралы баяндама жасады. Онда Тү ркістан республикасында Ресейден тү бірлі айырмашылығ ы бар ұ лт саясатын жү ргізу ү шін ең алдымен негізі берік саяси ұ йым қ ұ ру қ ажеттілігі туралы айтылды. Конференция Т. Рысқ ұ лов ұ сынысымен жаң а саяси ұ йымды “Тү рік халық тарының коммунистік партиясы” деп атауғ а шешім қ абылдады. Т. Рысқ ұ ловтың тү рікшілдік идеяны жү зеге асырудағ ы ең батыл қ адамы Мұ сбюроның тө тенше ІІІ конференциясында (1920 жылы 25 қ аң тар) “Тү ркістан автономиялылығ ы туралы” тезистерін қ абылдау болды. Т. Рысқ ұ ловтың Тү рік республикасын қ ұ ру туралы идеясы келешектегі тү рік мемлекеттерінің конфедерациясын қ ұ руғ а апаратын жол еді. 1917 ж. Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясын ұ йымдастырғ ан Мұ стафа Шоқ айдың арманы да осындай конфедерациялық мемлекет қ ұ ру еді. Алайда, большевиктер Т. Рысқ ұ ловтың “Тү рік республикасын қ ұ ру” туралы идеясына қ арсы шығ ып, ұ лтшыл деп айыптады. Сталин басшылығ ымен қ азақ зиялыларына тағ ылғ ан айыптау айдарлары “ұ лтшылдық пен” шектелмеді. Сонымен қ атар қ азақ байларын тә ркілеу саясатын қ олдамай, керісінше қ азақ қ оғ амы сілкіністен гө рі кө мекке зә ру деген кө зқ арастағ ы қ азақ қ айраткерлерінің пікірлерін айыптау кең етек алды. 1929 жылы партиялық ү штіктер арыз айту бюросының қ ызметін кү шейтіп, барлық салада партия нұ сқ ауымен “оң шыл жә не солшыл оппортунистік уклонмен” кү ресу жұ мыстарын ө те қ арқ ынды тү рде жү ргізді. 7 партия конференциясында “солшыл жалаудың тасасына жиі-жиі жасырынатын оң шыл-байшыл ағ ым делінетінмен” кү ресуге партия ұ йымдарын шақ ырады. Қ азақ станда “оң шыл ағ ымғ а” Голощекиннің ауылда ”Кіші Қ азан” тө ң керісі қ ажет деген пікіріне қ арсы шық қ ан С. Сә дуақ асов жә не оның пікірлестері жатқ ызылды.

Ал енді Қ азақ станда қ азақ кең ес жә не партия қ айраткерлерін троцкизмге айыптау Троцкийдің 1928 ж. Алматығ а жер аударылуына байланысты деуге болады. Алайда троцкистік оппозицияғ а қ азақ қ айраткерлерін жатқ ызу кө ң ілге мү лде қ онымсыз еді. Себебі, қ азақ стандық саяси қ айраткерлер троцкизм тұ рмақ ә лі толық марксизм-ленинизм идеяларын толық мең гермеген еді. Осығ ан қ арамастан 7-партия конференциясында С. Сә дуақ асов, Сұ лтанбеков жә не Мұ стамбаевтар “троцкистік оппозицияның тө ң ірегіне топтасқ ан негізгі ядро” ретінде айыпталды.

Қ азақ зиялыларына қ арсы бағ ытталғ ан айыптаулардың ішінде большевиктердің Алаш зиялыларына қ арсы бағ ытталғ ан кү ресі ең қ атал жә не ымырасыз болды. Егерде 1920 жылдардың орта кезіне дейін большевиктер Алаш зиялыларына қ арсы кү ресте ә ртү рлі айыптаулармен ғ ана шектелсе, одан кейінгі кезең де ол ө те-мө те қ атал жаппай саяси қ уғ ынғ а ұ ласты. Алаш зиялыларына қ арсы кү рестің жандануына 1925 жылы 29 мамырда Сталиннің Қ азақ ө лкелік партия комитетінің бюросына ө лкелік “Ақ жол” газетінің ұ станғ ан бағ ытын айыптап арнайы жазғ ан хаты себеп болды. Ол хатта газет бетіндегі жарияланғ ан мақ алалардың бұ л кезде шет елде эммиграцияда жү рген М. Шоқ айдың ойымен “ү ндес жә не пікірлес екенін, яғ ни алашордашыл, ұ лтшыл идеяларды жаң ғ ыртатыны” атап кө рсетілді. Сондай-ақ алдағ ы уақ ытта осындай кө зқ арастағ ы партияда жоқ зиялы қ ауым ө кілдерін жастарды тә рбиелеуге жібермеу ескертілді. Кө п кешікпей-ақ, 1926 ж. болғ ан партия конференциясында Ф. Голощекин басында А. Байтұ рсынов, Ә. Бө кейханов, М. Дулатов сияқ ты қ азақ зиялылары тұ рғ ан ұ лттық қ озғ алысты “реакцияшыл, тіптен контрреволюцияшыл” деп бағ алады. Кең ес ө кіметінің ө лкедегі ә ртү рлі айыптау науқ аны жаппай саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ ласты. Қ уғ ын-сү ргінді ұ йымдастыру кезең і 1920 ж. аяғ ы мен 1930 ж. ортасы болды. Алаш зиялыларына қ арсы саяси қ уғ ынды бастауының негізгі себебіне тоқ талсақ: Большевиктер ірі байларды тә ркілеуге байланысты бас кө терулерді ұ йымдастырушылар деп қ азақ интеллигенциясын айыптап, оларғ а қ арсы шабуылды бастады. Соның нә тижесінде 1928 ж. аяғ ында қ азақ тың ірі ағ артушылары, ә дебиетшілері, ә ртү рлі саладағ ы зиялылары жә не Алашорда қ айраткерлері А. Байтұ рсынов, М. Жұ мабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х. Ғ аббасов жә не т. б., барлығ ы 44 адам қ уғ ындалып, тұ тқ ындалды.

1930 жылдың қ ыркү йек қ азан айларында ұ лттық интеллингенцияның екінші бір тобы (40 - қ а жуық ), қ ұ рамында Х. жә не Ж. Досмұ хамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Ақ паев, Ә. Ермеков жә не ө зге де зиялы қ ауым ө кілдері бар, тұ тқ ындалды. Кө п кешікпей олардың 15-і (Х. жә не Ж. Досмұ хамедовтер, М. Тынышпаев, Ж. Ақ паев, К. Кемең геров т. б. ) Ресейдің Орталық қ ара топырақ ты ауданына жер аударылды. Мұ ндай іс-ә рекеттердің барлығ ы большевиктердің ө здеріне идеялық жағ ынан қ арсылық кө рсете алатын зиялылардан қ ұ тылу жолы екенін байқ атады.

Болшевиктік тә ртіп нығ айғ ан сайын қ оғ амдық ө мірді толық бақ ылауғ а алу кү шейді. 1930 жылдардың ортасындағ ы қ оғ ам мү шелеріне қ арсы ұ йымдастырылғ ан қ уғ ын-сү ргін-репрессия саясатын жаппай халық қ а қ арсы бағ ытталғ ан террор деуге болады. Жаппай репрессия толқ ыны Қ азақ станды да қ амтыды. Қ азақ станда бір жылдың ішінде ү ш іс қ арастырылды. Олар Ү ржар, Пресновка жә не Қ арағ андыдағ ы “контрреволюциялық ұ лшыл-фашистік залалдық ұ йымдардың ” істері болды. Ең алғ ашқ ы іс Қ арағ андыдағ ы сот болды. Ондағ ы айыпталушылар тізімінде округтік партия ұ йымының хатшысы М. Гатаулин, мү шелері А. Асылбеков, Н. Нұ рсейітов болды. Олардың негізгі кінә сі – батылдылығ ы мен принципшілдігі. Сонымен қ атар Ғ атаулин 1932 жылы Сталинге жазылғ ан “Бесеудің хаты” авторларының біреуі болып табылады. Олар 1937 жылы қ арашада ө ткен сот процесінде ө здерінің “Мә скеудегі “троцкистік орталық пен” қ алай байланыс орнатып, олардың тапсырмасын Қ азақ станда қ алай жү зеге асырғ андарын” мойындады.

Кейін халық жауларын тү сті металлургиядан, темір жол транспортынан, жерхалкомынан, байланысхалкомынан жә не т. б. жерлерден анық тап, жауапқ а тарта бастады. Партия кең ес қ айраткерлерінің тізімін Н. Нұ рмақ ов (БОАК президиумының жауапты қ ызметкері), Т. Рысқ ұ лов (РКФСР ХКК тө рағ асының орынбасары) Мә скеуде ұ сталып бастаса, кейін ол тізімді Қ арағ анды облыстық атқ ару комитетінің тө рағ асы А. Асылбеков, Қ арағ анды облыстық партия комитетінің екінші хатшысы Н. Нұ рсейітов жалғ астырды. Ө лкенің партия жә не кең ес қ ызметкерлерін айыптап жауапқ а тарту шаралары нә тижесінде кө рнекті қ айраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Кұ лымбетов, Г. Тоғ жанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. Қ ұ рамысов жә не т. б. ұ сталып ату жазасына немесе лагерлерге ұ зақ мерізімге айдалды. Тіпті орталық та не болып жатқ анын білмейтіндер тағ ылғ ан айыптардың еш дә лелсіздігіне қ арамай жазаланды. Мә селен, 1938 жылы 27 қ аң тарда Оң тү стік Қ азақ стан облысындағ ы Сайрамдық бес азамат “Киров жолдасқ а қ астандық жасаушылармен ауыз жаласқ ан саяси қ ылмыскерлер” болып шығ ады. Жауап алу барысында Сайрамда “буржуазияшыл-ұ лтшыл топтың ” 12 мү шесі анық талып, ол топ “облыстық ұ йыммен”, облыс “республикалық топпен байланысты”, ал олардың барлығ ы “Мә скеумен тоғ ысты” деген қ орытынды жасалады жә не ү штіктің шешімімен “қ ылмыскерлер” атылды. Жаппай репрессия саясаты нә тижесінде қ азақ халқ ының ең таң даулы азаматтары, тіпті, олардың ішінде кең ес ө кіметін орнатуғ а қ атысқ ан А. Айтиев, С. Арғ аншеев, Т. Рысқ ұ лов, Н. Сырғ абеков сияқ ты қ айраткерлер де атылып кетті.

Жалпы сталиндік қ уғ ын-сү ргін кө лемі ә лі толық анық тала қ ойғ ан жоқ. Кей деректерде 1937-1938 жылдары қ азақ стандық тардың 44 мың ы тү рмелерге тү сіп, 22 мың ы атылды десе, басқ а деректер 1930-50 жылдары 100 мың нан астам адам репрессияғ а ұ шырады, оның ішінде 20 мың нан астамы атылғ анын айтады.

Большевиктік жаппай репрессия саясаты кезінде жекелеген адамдар ғ ана емес, кішігірім халық тар да қ уғ ын-сү ргінге ұ шырап, жазық сыз жапа шекті. Ондай жапа шеккен халық қ а корейлер жатады. Қ азақ стандық корейлердің негізгі бө лігі кезінде Қ иыр Шығ ыс ө лкесінен жер аударылды. Олардың жер аударылу себептерін: “Қ иыр Шығ ыс ө лкесіне жапон шпионажының еніп кетуіне жол бермеу мақ сатында…” – деп жауап берді. Оларғ а шет елге кетуді қ алайтындарғ а кедергі жасамау, шекарадан ө туді оң айлату тә ртібіне жол беру қ ажеттілігін де кө рсетті. Кө шкен корейлер тек киім-кешек пен азық -тү ліктерін ғ ана алып шығ а алды. Олар сонымен бірге шекара ә скерлерінің жә не НКВД-нің тікелей бақ ылауында болды. Корейлер Қ азақ станғ а келген соң да кү дікті саналып, бақ ылауғ а алынды жә не қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады.

Қ азақ стан картасында Карлаг деген ерекше тә ртіптегі Қ арағ анды ең бекпен тү зеу лагері пайда болды. Тоталитарлық тә ртіп туындатқ ан тағ ы бір лагер – Алжир деп аталды. Алжир лагерінде осы қ уғ ынғ а ұ шырағ андардың ә йелдері ұ зақ жылдар бойы мерзімдерін ө теп отыруғ а мә жбү р болды. Кең ес ү кіметі жү ргізген қ уғ ын-сү ргін саясаты нә тижесінде қ уғ ынғ а ұ шырағ андарды орналастырып, оларды бақ ылайтын басқ ару органы ГУЛАГ пайда болды.

Елдегі осындай қ уғ ын-сү ргін мен қ орқ ыныш кү ш алып тұ рғ ан жағ дайда КСРО жаң а Конституциясының жобасы талқ ыланып, 1936 жылы 5 желтоқ санда қ абылданды. Конституция елде социализм орнағ анын жария етті. КСРО жаң а Конституциясы одақ тас республикалар санын кө бейту мү мкіндігін арттырды. Соғ ан сә йкес Закавказ республикасы таратылды. Азербайжан, Армян, Грузин республикалары енді КСРО қ ұ рамына тікелей енді. Қ азақ жә не Қ ырғ ыз автономиялық республикалары одақ тас республикаларғ а айналды. Қ азақ республикасының статусының ө згеруіне байланысты жаң а Конституция жасау қ ажет болды. 1937 жылы 21-26 наурызда Алматыда Қ азақ стан кең естерінің X съезі ө тіп, съезд Қ азақ КСР-ның Конституциясын бекітті. Мемлекеттік биліктің ең жоғ арғ ы органы тө рт жылғ а сайланатын Қ азақ КСР Жоғ ары Кең есі болды. Жоғ ары Кең ес ө зінің Президиумын сайлады жә не республика ү кіметі – Халық Комиссарлар Кең есін (ХКК) қ ұ рды. Конституцияда республика территориясының тұ тастығ ы негізделді. Қ азақ КСР-ның ә рбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.

Қ орыта айтқ анда, 20-шы жылдардың аяғ ы мен 30-шы жылдары ә кімшіл-ә міршіл большевиктік тә ртіп қ оғ амдық -саяси ө мірдің барлық саласында ү стем болды. Ә сіресе, Қ азақ станда бұ л тә ртіптің ө те ұ сқ ынсыз, қ атыгез формалары ұ жымдастыру мен 1937-1938 жылдардағ ы саяси репрессия кезең дерінде кү ш алды. Кең ес ү кіметі, яғ ни халық тың ү кіметі, сол халық тың ө зіне қ арсы қ уғ ын-сү ргінді ұ йымдастырып, жазық сыз ату-асу жазаларын қ олданды. Елде большевиктер басшылығ ымен халық қ а қ арсы жаппай “Ү лкен террор” ұ йымдастырылды.