Мазмұны. Облыстардан тысқары

Алаш партиясы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет

«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Ақ пан тө ң керісінен соң Ресей конституциялы демократиялық партиясының қ азақ мү ше тобынан қ ұ рылғ ан. Тө рағ асы — Ә лихан Бө кейханов. ^[1]

Мазмұ ны

[жасыру]

· 1 Алаш Орда ү кіметі

· 2 Ақ пан тө ң керісі

· 3 Бірінші Жалпық азақ съезі

· 4 «Алаш» партиясының ө мірге келуі

· 5 Қ азақ АССР-і

· 6 Сыртқ ы сілтемелер

· 7 Фильмдер

· 8 Дереккө здер

Алаш Орда ү кіметі[ө ң деу]

Алаш партиясы мү шелері Алаш Орда ү кіметінің қ ұ рамында барынша кө пшілігі болғ ан. ^[2] Тарихты халық жасағ анымен, қ оғ амның тарихи даму заң дылық тарын реттеп отыратын заң дар мен қ ұ қ ық тық қ ұ жаттарды, саяси-қ ұ қ ық тық доктриналарды нақ ты тұ лғ алар жү зеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілдің де атқ арар қ ызметі зор. Қ азақ жері екі ғ асырдан астам Ресей самодержавиесінің қ ол астында болғ ан жылдарда қ азақ халқ ының ө з тағ дырын ө зі билеу қ ұ қ ығ ынан айырғ аны, кө к тү рік дә уірінен бастау алғ ан бірегей саяси тарихы бар халық тү гелдей империялық заң дардың бұ ғ ауына тү скені біздерге тарихтан белгілі. Қ азақ қ оғ амының осы бір қ асіретін халық тың озық ойлы, кө зі ашық ө кілдері аң ғ ара бастады. Олар халық ты саяси кү рес додасына бастап шық ты. Бұ ғ ан себеп болғ ан 1917 жылғ ы Ресейдегі қ ос тө ң керіс еді. Патша ү кіметінің тақ тан қ ұ лауы саяси кү ресті одан ә рі қ ыздыра тү сті. Қ азақ зиялылары саяси қ ызметтің қ атерлі жолына жалтақ тамай, жанқ иярлық пен кү рескен кө рнекті тұ лғ алар шық ты. Олар: Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, Ж. Ақ баев, Ә. Ермеков, Х. Досмұ хамедов, Ж. Досмұ хамедов жә не т. б. болатын. Олар патша самодержавиесінің қ азақ халқ ының саяси-сезімінің қ алыптасып, оның саяси кү реске ұ ласуына барынша кедергі келтіріп отырғ анын бірден тү сінген еді.

Ә лихан Бө кейханов

· Ахмет Байтұ рсынов

Міржақ ып Дулатов

Ақ пан тө ң керісі[ө ң деу]

1917 жылы Ақ пан тө ң керісінің жең ісі кү ллі қ азақ деген ұ лт зиялыларының басын бір жерге қ осуғ а мү мкіндік ә келді. 1917 жылдың сә уір-мамыр айларында кө птеген облыс-уезд орталық тарында аймақ тық қ азақ сиездері ө ткізіліп, қ азақ комитеттері қ ұ рыла бастады. Олардың жекелеген ө кілдері Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары болғ ан облыстық жә не уездік атқ ару комитеттерінің қ ұ рамына енгізілді. 1917 жылы Қ азақ сиездері Орынбор (Торғ ай облыстық ), Орал (Орал облыстық ), Семей (Семей облыстық ), Омбы (Ақ мола облыстық ) т. б. қ алаларында болды. Қ азақ сиездерін ө ткізуге ұ лт зиялылары белсене кірісті. Орал облыстық қ азақ тардың 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 сә уір аралығ ында Орал қ аласында ө тті. Сиезді уақ ытша қ азақ комитетінің тө рағ асы Ғ ұ байдолла Ә лібеков ашып, қ ұ ттық тау сө з сө йледі. Осы сиезде бірінші кезекте Мемлекетті басқ ару туралы, Уақ ытша ү кімет туралы жә не жү ріп жатқ ан импералистік соғ ысқ а кө зқ арас туралы мә селелер қ аралды. Сиез тө рт кү нге созылды, сиездің соң ғ ы тө ртінші кү ні облыстағ ы оқ у-ағ арту, мә дениет жә не т. б. мә селелер қ аралды. Сиез делегаттары Орал облысында қ азақ тар арасында бастауыш, орта, жоғ ары білім беру жү йесі қ анағ аттанғ ысыз деп тауып, тө мендегі шешімдерді қ абылдады: - мұ ғ алімдер сиезін шақ ыру қ ажет; - Орал қ аласында уақ ытша орта оқ у орнын ашу қ ажет, ерлер гимназиясының бағ дарламасы негізінде қ азақ балаларына арнайы оқ у орнын ұ йымдастырып, оны қ азақ тар қ аражатына салынғ ан бұ рынғ ы кә сіптік мектептің ү йіне орналастыру жө н деп табылсын; - қ азақ тілінде газет, брошюралар шығ ару қ ажет деп табылсын; Сиезде бұ дан басқ а да мә селелер қ аралды, басқ а қ аралғ ан мә селелерді қ осқ анда саны 23-ке жеткен. Орал сиезінің қ арарында облыс орталығ ында орта мектеп ашу жә не кә сіби мамандардың қ атысуымен халық ағ арту ісін реформалау мә селелерін талқ ылау ү шін мұ ғ алімдер қ ұ рылтайын шақ ыру қ ажеттілігі кө рсетілді [4]. Осы сиезде Жаһ анша Досмү хамедов: «Біздің мақ сатымыз – ел билеуді халық тың ө з қ ольша беру, қ азақ халқ ы автономияғ а ие болып, алдағ ы уақ ытта тағ дырын ө з қ олына алады. Қ алың қ азақ ты аяусыз қ анағ ан патша орнынан тү сті. Ендігі жерде қ азақ ты елдің тұ рмысын, тілін білетін, мінез-қ ұ лқ ын, ә дет-ғ ұ рпын білетіндер ғ ана басқ арады. Осығ ан байланысты қ алай болғ анда да біз Ресейден автономия алуғ а тиістіміз», деп ө з ойын білдіреді [5]. Жаһ аншаның жалынды сө зінде мемлекеттің саяси қ ұ рылысы мен оның мемлекеттік тілі, оның қ олдану аясы ашық тү рде айқ ын айтылғ анын біздер ұ ғ ынуымыз керек. Кешегі ө ткен 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асының қ ұ рбандары болғ ан жастар да Жаһ аншаның ой-пікірін қ айталағ анын біз еске тү сірмей кете алмаймыз. XX ғ асырдың басындағ ы алаш ардақ тылары халық ты ұ лтаралық бірлікке шақ ырды, олар ұ лтшылдық ты арқ ау еткен жоқ, керісінше ұ лтын сү йген ұ лтжанды азаматтар екенін танытты.

Бірінші Жалпық азақ съезі[ө ң деу]

1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпық азақ съезінде «Алаш» атты партия қ ұ рылып, бұ л сиезде 14 мә селе қ аралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз:

· 1) Мемлекет билеу тү рі;

· 2) Қ азақ облыстарында автономия;

· 3) Жер мә селесі;

· 4) Оқ у мә селесі жә не т. б.

Мемлекетті билеу тү рі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек деп кө рсетілген Н. Мартыненконың «Алашорда» атты қ ұ жаттар жинағ ында [6]. Ал 1917 жылы 24 маусымдағ ы «Қ азақ » газетінде автономиялық тың негізі туралы ә ртү рлі пікір-ұ сыныстар айтылғ ан. Қ азақ мемлекетінің ә лде Федеративтік Россияның бір автономиялық бө лігі болғ аны жө н бе? Қ азақ тар ө з бетімен тә уелсіз ел бола ала ма, ә лде тә уелсіздікке басқ а халық тармен одақ тасқ ан жағ дайда жете ме деген сұ рақ тар талқ ыланды [7]. Бірақ бұ л сиезде нақ ты пікірге келе алмады. Ал жер мә селесі Қ ұ рылтай сиезіне қ алдырылды. Кү н тә ртібінде айрық ша мә нге ие болғ ан дін, оқ у-ағ арту, ә йел мә селелері жә не сот жү йесі болды. Бұ рынғ ы ескі сот жү йесі («Народный сот») таратылып, олардың орнына «Қ азақ тұ рмысына лайық айрық ша сот қ ұ рылуғ а» тиіс болды. Келесі мә селе оқ у-ағ арту саласы: «міндетті бастауыш оқ у енгізу», «бастапқ ы екі жылда оқ у баланың ана тілінде» жү ргізілу керектігі айтылып, тіл мә селесін айрық ша назарғ а алғ ан жә не білім берудің тегін болуы талап етілген. Білім алудың орта, арнайы, жоғ арғ ы сатылары да айтылғ ан.

«Алаш» партиясының ө мірге келуі[ө ң деу]

1917 жылдың 21 қ араша кү ні «Қ азақ » газетінде Алаш партиясы бағ дарламасының жобасы жә не съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының ө мірге келуі ү лкен саяси мә селе еді. Сол кездегі қ азақ зияларының ғ ылыми жұ мыстарымен де, оқ у-ағ арту ісімен де, алғ ашқ ы қ азақ тілінде басылымдар шығ ару ә рекетімен де, кө ркем ә дебиетімен де айналысқ анын кө руге болады. «Алаш» партиясы бағ дарламасының жобасындағ ы тоғ ызыншы тарауда «Ғ ылым-білім ү йрету» жө нінде

- оқ у ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақ ысыз болуы;

- жұ ртқ а жалпы оқ у жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқ ылады;

- қ азақ ө з тілінде орта мектеп, университет ашуғ а;

- оқ у жолы ө з алдына автономия тү рінде болуы;

- ү кімет оқ у ісіне кіріспеуі;

- мұ ғ алімдер-профессорлар ө зара сайлаумен қ ойылуы;

- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.

- газет шығ аруғ а, кітап бастыруғ а еркіншілік - деп кө рсетілген [8].

1917 жылғ ы 5-13 желтоқ санда Орынбор қ аласында Екінші жалпық азақ сиезі ө теді. Сиездегі қ аралғ ан аса маң ызды мә селелер: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы; милиция қ ұ ру; ұ лт кең есі; оқ у мә селесі т. б..

Бұ л сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қ ызу тартыстар бірнеше кү нге созылды. Осы сиезде Алаштың аяулы азаматы Міржақ ып Дулатов баяндама жасады: қ азақ даласында медресе мен мектептердің аздығ ын, қ азақ тілінде оқ улық тардың жетіспейтінін, сондық тан міндетті тү рде ұ лттық мектептерді қ ұ ру керектігін тілге тиек етті. Осы мә селе бойынша қ ұ рамы 5 адамнан тұ ратын бастауыш жә не орта мектептерге арналғ ан қ азақ тілінде оқ улық жазатын комиссия қ ұ рылды. Комиссия орталық ұ лттық кең еспен бірге болу керек. Комиссияғ а оқ улық тан басқ а да жұ мыстар жү ктелді. Атап айтсақ: ұ лттық мектептерге арналғ ан бағ дарламалар; мұ ғ алімдерге арналғ ан нұ сқ аулар; бала тә рбиесі жө ніндегі кітаптар; барлық қ ырғ ыз-қ азақ мектептерінде халық тық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қ азақ тілінде жазу ү лгілерін енгізу; қ азақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т. с. с. Комиссия 1918 жылдың басынан жұ мысқ а кірісу керек. Ө здері қ ұ растырғ ан кітаптарын, бағ дарламаларын баспағ а жариялап отыру қ ажет. Комиссия қ ұ птамағ ан окулық тар басылымғ а шығ арылмайды. Комиссия жұ мысына қ аражатты облыстық земстволар ұ лттық қ ордан бө луге тиіс делінген. Міне, ө здерің із кө ріп отырғ андай, жаң адан қ ұ рылып жатқ ан «Алашорда» ү кіметі алғ ашқ ы сағ атынан бастап ұ рпақ тә рбиесіне, ұ рпақ болашағ ына зор кө ң іл бө лген. Жас ұ рпақ тың туғ ан тіліне деген сауаттылығ ын арттыру ү шін, ана тіліндегі оқ улық тарды жасауғ а кіріскен. Бала тә рбиесіне, оқ уына осындай қ иын заманда жаң аша бетбұ рыс, бұ л болашақ қ а деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты қ ызмет етеріне деген ү міт болатын-ды [9]. Орынбордан қ айтып оралғ ан бойында Жаһ анша, Халел Досмұ хамедовтер қ азақ тың батыс аймағ ын басқ аратын ү кімет қ ұ руғ а кірісті. «Ойыл уә лаяты» уақ ытша ү кіметі – XX ғ асырдың басында Жайық ө ң ірінде орнағ ан мемлекеттік-автономиялық қ ұ рылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соң ында Жымпитыда ө ткен ІҮ Орал облыстық қ азақ сиезінің қ арарымен қ ұ рылды. «Ойыл уэлаяты» уақ ытша ү кіметінің атқ арғ ан істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халық тың меншігі деп жариялады; халық сайлағ ан уә лаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақ ша-финанс жү йесі жасалынды; халық қ а ө з саясатын жеткізу, тү сіндіру ү шін газет шығ арылды (оның редакторы болып Ахмет Мә метов жұ мыс атқ арды. Ол М. Мә метованың ә кесі, кө рнекті Алашорда қ айраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, ә скер істері жө нінде қ аулы-қ арарлар қ абылдады.

Осығ ан қ оса, іс-қ ағ аздарын ана тілінде жү ргізу туралы мә селе айқ ын жолғ а қ ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қ азақ тілінде болуына ерекше назар аударғ ан [10].

Алаш партиясының жетекшілері

1918 жылы 1 сә уірде Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтер Мә скеуге барып, Орталық Кең ес ө кіметінің басшысы В. И. Ленинмен жә не Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. В. Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұ лттық автономиялық ү кімет қ ұ рылғ анын, «Алашорда» ү кіметінің тө рағ асы Ә. Бө кейханов екенін мә лімдейді. Бірақ «Алашорда» мемлекетінің қ ойғ ан талап-тілектерін Орталық Кең ес ө кіметі толық тай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұ лт істері жө ніндегі комиссариатының қ ұ рамында қ азақ бө лімі қ ұ рылады [11]. «Тіл адамның даң қ ын асырады. Адам ол арқ ылы бақ ыт табады» деп Жү сіп Баласағ ұ нның «Қ ұ датғ у білік» ең бегінде жазғ андай [12] тіл саясатын кө терген XX ғ асырдың басындағ ы Алаш қ айраткерлерінің қ азақ қ оғ амындағ ы басты ағ ымдарының бірі – автономиялық басқ ару жү йесіндегі мемлекеттік қ ұ рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген ү лкен жауапкершілік еді. Алаштың арыстарының бірі – Ахмет Байтұ рсынов «Дү ниеде ешбір тіл ө з-ө зінен шық пайды. Тіл деген нә рсе қ алың елдің кү ндегі тұ рмыс қ азанында қ айнап, пісіп дү ниеге келеді, » - десе [13], Кү нбатыс Алашордасының идеологы саналғ ан Ғ. Қ араш: «Тіл болмаса, ұ лт та болмайды, яғ ни ұ лт бү тіндей ө лген, жоғ алғ ан ұ лт болады. Ең ә уелі ана тілі қ ажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұ лттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұ рып, ұ лт білімін ала алмайсың. Ұ лт білімі болмаса, онда ә дебиеттің болмайтындығ ы ө зі-ақ белгілі. Ә дебиеті жоқ ұ лттың ө нері де ө ршімейді», - деген [14]. Батыс Алашорда ү кіметі жетекшілерінің бірі Х. Досмұ хамедұ лы тіл туралы: «Біздің тә жірибемізде қ азақ тілі – бай тіл. Тек сө здерін ғ ылым жолына салып реттесе, ешбір жұ рттың тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтқ ан [15].

Қ азақ АССР-і[ө ң деу]

Қ азақ АССР-і орнағ аннан соң 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде Қ азақ (қ ырғ ыз) білімпаздарының тұ ң ғ ыш сиезі шақ ырылды. Осы сиезде 12-13 жыл бойы қ олданылып, орнығ ып қ алғ ан қ азақ тілінің дыбыстық табиғ атына лайық талып ө згертілген, ресми тү рде қ абылданғ ан альфавиттің мә ні жө нінде, дыбыс ә дісімен оқ ыту ісі жө ніндегі мә селелер талқ ыланды [16]. Ал 1927 жылы Қ ызылордада жазу (графика) мә селесіне арналғ ан конференцияда А. Байтұ рсынов сиезде айтқ ан пікірін қ уаттай келе: «Тү рік жұ ртының 90%-і баяғ ыдан бері араб ә рпін пайдаланып келеді. Ә рқ айсысының араб ә рпімен жазылғ ан хат мә дениеті бар (хат мә дениеті –сауаттылық, оның жү зіндегі ө нер-білім, ілім, емле, ү йрету ә дісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазылғ ан, басылғ ан барша сө здер т. т. ). Хат мә дениеті бар халық қ а бір ә рпін тастап, екінші ә ріпті ала кою оң ай нә рсе емес», – деп ө з ойын білдірген. А. Байтұ рсынов – қ азақ балаларының ана тілінде сауат ашуына кө п кү ш жұ мсағ ан адам. Осы талапты жү зеге асыру ү шін А. Байтұ рсынов қ азақ ша сауат ашатын тұ ң ғ ыш ә ліппе қ ұ ралын жазды. Ол «Оқ у қ ұ ралы» деген атпен тұ ң ғ ыш рет 1912 жылы Орынборда шығ арылса, 1925 жылы Орынборда 7 рет қ айта басылады.

Ал 1926 жылы «Ә ліппенің » жаң а тү рін жазып ұ сынады, бұ л суреттермен берілген оқ улық. 1926 жылы Қ ызылорда Ташкент баспалары бірігіп шығ арғ ан [18]. Қ азақ тілін талдаптануда А. Байтұ рсыновтың ең бегін жә не бір тұ рғ ыдан ерекше бағ алау керек. А. Байтұ рсынов тіл мен ә дебиет қ ана емес, этнография, тарих мә селелерімен де шұ ғ ылданғ анын айту керек. Ахмет Байтұ рсынов XX ғ асырдың 20 жылдарында Қ азақ станның оқ у-ағ арту комиссары, Алаш қ озғ алысының мү шесі, ғ ылым, ә дебиет, ө нер салаларында шығ армашылық жұ мыспен шұ ғ ылданды. А. Байтұ рсынұ лы «Ғ ылыми жә не практикалық білімнің жиынтығ ын бойына сің ірген халық қ ана айбарлы да бай болады» деп санады [19]. Ғ асыр басында Алаш ардақ тылары Қ азақ АССР-ның Қ азақ -Қ ырғ ыз Білім Комиссиясында жас ұ рпақ қ а тә лім-тә рбие беруде, халқ ын мә дениетке сү йреуде жан аямастан қ ызмет етті. Білім Комиссиясы жұ мысына Мағ жан Жұ мабайұ лы, Мұ хамеджан Тынышбайұ лы, Сұ лтанбек Қ ожанұ лы, Жаһ анша Досмұ хамедұ лы, Нә зір Тө реқ ұ лұ лы, Жү сіпбек Аймауытұ лы, Иса Тоқ тыбайұ лы, Санжар Асфендиярұ лы, Халел Досмұ хамедұ лы т. б. қ атысты [20]. Алаш ордасы партиясы қ азақ халқ ына

Мағ жан Жұ мабайұ лы

Жү сіпбек Аймауытұ лы

XX ғ асыр басында Алаш қ айраткерлері кө терген тіл мә селелесі бү гінгі XXI ғ асырдың да ең ө зек жарды мә селесі болып отыр. М. Ә лімбаев: «Туғ ан жерді сү ю – парыз, сү ю ү шін білу парыз» - десе, ана тілімізді бә ріміз де сү юге, қ астерлеуге тиіспіз. ^[3] ^[4]

Алаш Орда қ ұ рылтайы[ө ң деу]

1917 ж. желтоқ санның 5—13 Орынборда 2-ші бү кіл қ азақ -қ ырғ ыз қ ұ рылтайы ө ткізілді.

Қ ұ рылтайдың кү н тә ртібіне 10 мә селе қ ойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясын жариялау, милиция һ ә м Ұ лт кең есі (Ү кімет) қ ұ ру мә селелері болды. ^[2]

Қ ұ рылтай делегаттары Уақ ытша ү кімет қ ұ латылғ аннан кейін қ азақ тардың ө мір сү руінің ө зін кү рделендіріп жіберген анархия (тә ртіпсіздік) жағ дайында елді аман сақ тау ү шін, «уақ ытша Ұ лт Кең есі» тү ріндегі берік билік қ ұ ру, оғ ан «Алаш Орда» деген атау беру (тө рағ асы Ә. Бө кейханов, Ұ лт Кең есі қ ұ рамына 25 адам кірді), сондай-ақ милиция жасақ тау туралы қ аулы қ абылдады. Алаш астанасы — Семей (кейін Алаш-қ ала атауын алды) қ аласы еді.

Бұ л туралы кейіннен Ә. Бө кейханов (1919 ж. ақ панның 11) былай деп мә лімдейді: «съездің бұ л шешімі қ азақ тар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, ө лкеде большевизмнің дамуына (яғ ни қ азақ тар ү шін жат-таптық жіктелу) жол бермеу мү дделерінен туындады…». Ү кімет тө рағ алығ ына ү ш қ айраткер — Бө кейханов, Қ ұ лманов жә не Тұ рлыбаев ұ сынылды. Кө п дауыс алғ ан Бө кейханов тө рағ а болып сайланды. А. азамат соғ ысы жылдарында Кең ес қ ұ рылысына жау кү штер жағ ында болды. Нә тижесінде азамат соғ ысында жең іске жеткен Кең ес ө кіметі Алаш партиясы мен А. ү кіметін таратты. Кең ес ө кіметі Алаш пен А-ны Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінен аластауда алдау мен арбау ә дісін де, қ ару жұ мсап, кү штеу жолын да қ олданды. Кезінде (1919, 1920 ж. ) Кең ес ө кіметі Алаш қ озғ алысына белсене қ атысқ андардың барлығ ына кешірім жасағ анына қ арамастан, олар тү гелге дерлік сталиншіл ә кімшіл-ә міршіл жү йенің қ ұ рбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алғ ан жағ дайда қ азақ тардың жарияланғ ан автономиясын жү зеге асыру мү мкін емес еді. Кезекте бостандық тың жауы — большевизммен кү рес тұ рды.

Ө здерінің қ олғ а алғ ан шараларын іске асыру жолында Алашорда ү кіметіне Кең естерге қ арсы жақ пен бірігуге тура келді. Ө йткені Кең ес ү кіметі кең естік негіздегі автономияларды ғ ана қ олдап, кө термелесе, ал ақ тардың Алаш автономиясына кө зқ арасы басқ аша болды. Соң ғ ыларының қ олдауына сү йене отырып, қ азақ халқ ы, дә лірек айтқ анда Ә. Бө кейханов бастағ ан зиялылар тобы белгілі бір дең гейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бұ л жолдағ ы кү рес оқ иғ алары тө мендегідей ө рбіді.

Сыртқ ы істері[ө ң деу]

Алаш Орданың ақ тармен бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы байланысы, 1918 жылы 8-ақ панда большевиктер тұ тқ ындағ ан Сібір облыстық Думасының орнына қ ұ рылғ ан Уақ ытша Сібір ү кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардағ ы Қ ұ рылтай жиналысы мү шелері Комитетімен (Комуч), Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғ ысы Алаш Орданың ұ станар бағ ытында айқ ындауды қ ажет етті. Сө йтіп, қ азақ аутономиясы ө лкеде ә леуметтік-саяси негізі жоқ Кең ес ү кіметіне қ арсы кү реске шығ ып, ақ тарғ а қ осылуғ а мә жбү р болды.

Уақ ытша Сібір ү кіметі бастан-ақ қ азақ тарғ а ұ лыдержавалық пиғ ыл танытты. Олар Алаш қ айраткерлерінің ел ішіндегі беделін ө здерінің мақ саттарын жү зеге асыруғ а мә селен, қ ажет кездерде ә скер кү шін жасақ тау, соғ ыстың бү кіл салмағ ын халық мойнына арту т. б. жағ дайларғ а пайдалануды кө здеді. Бұ л ү кімет Алашорданың белгілі бір ү кімет органы ретінде дербес, белсенді ә рекет жасауына келісе қ оймады. Архив деректері, Сібір ү кіметінің мү ддесін жү зеге асырушы эмиссарларғ а Алашорданың батыл қ арсылық білдіріп отырғ анын кө рсетеді. Мұ ның соң ы қ азақ автономиясының ө зін ресми тану туралы мә лімдемесін, Сібір ү кіметінің «нағ ыз сепаратизмнің белгісі» деп айыптауымен аяқ талды.

Бұ дан кейін Алашорда Бү кілресейлік биліктен ү міткер тағ ы бір ү кімет — Самарадағ ы қ ұ рылтай жиналысы мү шелері комитеті (Комучпен) қ арым-қ атынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда ө мірге келген негізінен эсерлер басқ арғ ан бұ л ү кімет, демократиялық принциптерге беріктігін бірден-ақ байқ атты. Бұ л олардың Алашордағ а кө зқ арасынан-ақ байқ алады. Тамыз айында Комуч қ ұ рылып жатқ ан басқ а ү кіметтердің қ атарында Алаш Орданы да мойындайтындығ ын мә лімдеді. Комитет қ ұ рамына — Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Ж. жә не Х. Досмұ хамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоқ ай жә не т. б. кірді. Бірақ бұ л табыс та ұ зақ қ а бармады.

Оппозициялық кү штерді біріктіру мақ сатында Комуч ұ йымдастыруымен 1918 жылдың 8-23 қ ыркү йегінде Уфа кең есі ө теді. Кең еске жоғ арыда аталғ ан қ айраткерлер қ атынасты. Бұ ратана халық тар атынан сө йлеген Ә. Бө кейханов ө здерінің сепаратизмнен аулақ екендігін, демократиялық -федеративтік Ресеймен біртұ тас екендігін айтты.

Кең ес жү ріп жатқ ан кезде 11-қ ыркү йекте Ә. Бө кейхановтың тө рағ алығ ымен Х. жә не Ж. Досмұ хамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, Ә. Ермеков, А. Бірімжанов қ атысқ ан Алашорданың тө тенше мә жілісі ө теді. Онда қ азақ автономиясын Алашорданың бір ө зі басқ аратыны, ал бұ рынырақ та (18-мамырда) батыс Қ азақ стандағ ы саяси жағ дайғ а байланысты уақ ытша қ ұ рылғ ан Ойыл уә лаяты таратылатыны шешілді. Оның онына жол қ атынасы нашарлығ ымен соғ ыс жағ дайы себебінен Алашорданың батыс бө лімшесі қ ұ рылды. Бұ л болашақ та шақ ырылатын Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы қ арсаң ында, бірауыздан қ ұ рылғ ан автономия бар екенін Кең еске қ атысушыларғ а кө рсету болатын.

23-қ ыркү йектегі Кең естің соң ғ ы кү нінде Уақ ытша Бү кілресейлік ү кімет — Директория жарияланды. Бірақ бұ л Директория ө зі жойылардан аз ғ ана бұ рын 4-қ арашада шық қ ан бұ йрығ ымен, бө лінбейтін Ресейді қ алпына келтіру ү шін барлық облыстық ү кіметтермен бірге Алашорданың орталық ү кіметін таратып, оның облыстық, уездік ұ йымдарын ғ ана қ алдырды. Орнына мә дени-тұ рмыстық мү дделерді басқ аратын Бас Уә кілдік қ ызметін енгізді.

Бас Уә кілдік мә селесі 18-қ арашада Омбыдағ ы тө ң керіс нә тижесінде ө зін «Жоғ ары Билеуші» деп жариялағ ан адмирал Колчак кезінде қ аралды. «Николайдың заманы мен тә ртібі келген уақ ытта да» қ азақ зиялылары кө здеген мақ сатынан таймады.

Колчак ү кіметі Бас уә кілдің міндеті туралы Ережені талқ ылап, оғ ан керекті материал жинау ү шін қ азақ даласына ө з ө кілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігінің ө кілі Г. Малахов, аталғ ан мекеменің Алашорда тағ дыры туралы жоспарын бір топ қ азақ интеллигенттеріне таныстырады.

1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мә рсеков, А. Қ озбағ аров, С. Дү йсембинов, Х. Ғ аббасов ө лкені басқ ару туралы жаң а Ережеге ө з кө зқ арастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігінің «Бұ ратаналар» бө ліміне Семейден хат жолдайды. Онда ұ лттық -территориялық автономия қ ұ ру туралы шешім қ абылдағ ан ІІ жалпық азақ сьезі, 1917 жылдың ө н бойында ө ткен облыстық сьездердің қ орытындысы болғ анын, сол съезд шешіміне қ арай қ ажетті жағ дайларда ә рекет жасағ андарын (Ресей мемлекетін қ алпына келтіру ү шін Кең ес ү кіметіне қ арсы ортақ кү реске қ осылғ андарын) сондық тан да қ азіргі ауыр жағ дайда Ресей мемлекетін қ алпына келтіруге кедергі келтірмес ү шін ұ лттық мү ддені қ оя тұ рып, Уақ ытша Бү кілресейлік Ө кіметтің 1918 жылғ ы 4-қ арашадағ ы бұ йрығ ына кө ніп отырғ андарын, бірақ бұ л жарлық тағ ы қ азақ ө лкесін басқ аратын арнайы органның қ ұ рылуы туралы ереженің кешігуі, қ азақ халқ ын алаң датып тұ рғ аны айтылды.

Одан ә рі хатта, бұ л мә селені шешуді жолсапарғ а ө з ө кілдерін жіберу арқ ылы емес, Омбыдағ ы ү кіметпен келіссө з жү ргізіп жатқ ан Алашорда ө кілдері пікіріне жү гіну жолымен шешу дұ рыс болатыны ескертілді. Сондай-ақ, хат иелері қ азақ халқ ын басқ ару туралы Малахов ә келген жоспар-жобағ а байланысты ө здерінің мынадай ұ сыныстарын да кө рсетті:

1) Бас уә кілдік туралы. Алаш автономиясын қ ұ райтын қ азақ облыстарын басқ аратын Бас уә кілдік жекелеген бір министрлік ө кілдігі болмауы керек, ол қ азақ халқ ын ұ лттық басқ ару органы болуы тиіс. Сондық тан Бас уә кілдік Ішкі Істер министріне тә уелсіз болып, тек Министрлер Кең есіне ғ ана бағ ынуы керек. Сонымен қ атар Бас уә кілдіктің жанында жолдастарымен (орынбасар) қ оса, Кең ес қ ұ рылуы тиіс.

2) Жергілікті жерлердегі басқ ару туралы. Бұ л басқ ару ұ лттық принципке негізделіп, облыстық ә кімшілік жә не милиция басқ армасы қ азақ ұ лттық басқ ару органына бағ ынсын. Ол ү шін облыс-уез, болыстарда тікелей Бас уә кілдікке бағ ынатын ерекше органдар қ ұ рылуы қ ажет. Біздегі земство тү рінде ойлайтын, ө зін-ө зі басқ ару органдарына келсек, қ азіргі облыстық, уездік земстволар (барлық ұ лтқ а ортақ ) сол кү йінде қ алып, ал болыстық земстволар қ азақ, орыс халқ ының ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рлерінің ө зара айырмашылығ ы жер мен кө ктей болғ андық тан, қ азақ тардікі орыс халқ ынан бө лек болғ аны жө н. Болыстардағ ы ә кімшілік органы земство мекемелеріне қ осылып, оның міндеті земствоның бір мү шесіне жү ктелсін.

3) Жекелеген мә селелер туралы. Діни істермен айналысатын жоғ ары инстанция — Бас уә кілдік жанындағ ы Кең ес болып, ол діни лауазымдары бар адамдармен толық тырылып отырса. Орыс бодандығ ындағ ы қ азақ тардың, шекаралас шет мемлекеттермен байланысы туралы істеріне қ азақ ұ лттық басқ армасынан да адам қ атыстырылуы қ ажет деп санаймыз.

Колчактың қ азақ даласын басқ аратын Бас уә кілдік тағ айындау туралы жаң а Ережені жаң ғ ыртқ ан ә рекеті алайда жү зеге асқ ан жоқ. Мұ ның себебі, бір жағ ынан кү ннен-кү нге жең іліске ұ шырап жатқ ан Ақ Армиядағ ы сә тсіздіктер болса, екінші жағ ынан ұ лттық қ озғ алыстарғ а жауығ а қ арайтын орыс ү кіметтеріне тә н қ асиетті бойына сің ірген Колчак билігінің ө зінен болды.

Алашорда сонымен бірге Кең ес ү кіметімен байланыс жасауғ а тырысты. Халел жә не Жанша Досмұ хамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Халел Ғ аббасов ұ лт ісі жө ніндегі халық комиссары Сталинмен келіссө з жү ргізді. Мұ ның нә тижесі — аутономияның мә дени мұ қ тажына орталық тың кө мегі, бү кілқ азақ тық қ ұ рылтайды шақ ыру, ө лкеде азаматтық бітімге келу туралы уә делер болды.

Алаш қ айраткерлеріне Бү кілресейлік Орталық Атқ ару комитетінің 1919 жылғ ы 4 сә уірдегі жә не 1920 жылғ ы 15 сә уірдегі шешімімен амнистия жарияланса да, Кең ес ү кіметі кү шіне мінгеннен кейін, олардың ө ткенін ешуақ ытта ұ мыта да, кешіре де алғ ан жоқ. Тү рлі ә діспен бү ркеленген қ удалау ақ ыры, Алаш зиялыларын жаппай қ ырғ ынғ а ұ шыратты. Бұ л зобалаң нан аман қ алғ ан саусақ пен санарлық зиялы қ азақ, ө мірлерінің соң ына дейін Мемлекеттік Қ ауіпсіздік Комиеті назарынан тыс қ алмады. Ал атылғ андардың ү рім-бұ тақ тары да соң ғ ыларының кебін киді.

Бұ дан кейінгі Қ азақ станның саяси тарихы бә рімізге белгілі. Алдымен 1920 жылы қ ұ рылғ ан Қ азақ Кең естік Автономиялық социалистік республикасы, кейіннен 1936 жылы Қ азақ Кең естік Социалистік республикасы болғ ан тұ сында қ азақ тар отаршылдық қ амытынан қ ол ү зген жоқ. Қ азақ халқ ы ө з тілін, дінін, ә дет-ғ ұ рпын, саяси санасын жоғ алту алдында тұ рды. Ө з тілінен жеріген ұ рпақ пайда болды, мә ң гү рттік пайда болды. ^[3]

Алаш Орда мү шелерінің тізімі.

№	Суреті	Есімі	Ө мір сү рген жылдары	Ә кімшілік-бірлік	Қ ызметі	Туғ ан жері
		Уә литхан Танашев	1887—1968	Бө кей Ордасынан	заң гер	Атырау
		Халел Досмұ хамедов	1883—1939	Орал облысы	ә скери дә рігер	Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойғ ан болысы, (қ азіргі Атырау облысы Қ ызылқ оғ а ауданы)
	[[Сурет: \|150px]]	Айдархан Тұ рлыбаев	1877—?	Ақ мола облысы	заң гер	Ақ мола облысы Кө кшетау уезі Мезгіл болысы
	[[Сурет: \|150px]]	Ахмет Бірімжанов	1871—1927	Торғ ай облысы	заң гер	Торғ ай уезінің Тосын болысы
	[[Сурет: \|150px]]	Халел Ғ аббасов	1888—?	Семей облысы	физик-математик	Семей қ аласы
		Садық Аманжолов	1889—1941	Жетісу облысы	заң гер	Алматы облысы, Шелек ауданы, Қ аратұ рық ауылы
		Мұ стафа Шоқ ай	1890—1941	Сырдария облысы	заң гер	Сырдария губерниясы, Ақ мешіт уезі, Наршоқ ы
Облыстардан тысқ ары
		Ә лихан Бө кейханов	1866—1937	Арқ а	экономист, Алаш орда ү кіметінің тө рағ асы	Қ арқ аралы уезі, Семей облысы, Дала Ө лкесі
		Жанша Досмұ хамедов	1887—?	Орал облысы	заң гер	Орал облысы, Орал уезі, Жымпиты болысы
		Ә лімхан Ермеков	1891—1970	Қ арқ аралы	математик	Бө ріктас, Ақ тоғ ай ауданы, Қ арағ анды облысы
		Мұ хаметжан Тынышбаев	1879—1937	Жетісу облысы	инженер	Жетісу облысы, Лепсі уезі, Мақ аншы-Садыр болысы
	[[Сурет: \|150px]]	Бақ тыкерей Қ ұ лманов	1859—1919	Бө кей Ордасы	шығ ыстанушы	Астрахань губерниясы Никольск ауылы (қ азіргі Атырау облысы, Қ ұ рманғ азы ауданы)
		Жақ ып Ақ баев	1876—1931	Арқ адан	заң гер	Семей облысы, Қ арқ аралы уезі, Берікқ ара болысы
	[[Сурет: \|150px]]	Базарбай Мә метов	1888—1946	Жетісу облысы	заң гер	Жетісу облысы, Лепсі уезі, Балқ аш-Лепсі болысы
	[[Сурет: \|150px]]	Отыншы Ә лжанов	1873—1918	Шығ ыс Қ азақ стан	ағ артушы-мұ ғ алім	Семей облысы, Зайсан уезі, Нарын болысы

Мү шелікке кандидаттар[ө ң деу]

1. Иса Қ ашқ ынбаев (1891—1948) — Текеден, дә рігер;

2. Нү сіпбек Жақ ыпбаев (1890—1932) — Жетісу облысынан, дә рігер;

3. Ережеп Итбаев (1873—?, 1930 жж. ұ сталынғ ан) — Шығ ыс Қ азақ станнан, заң гер;

4. Сатылғ ан Сабатаев (1874—1921) — Жетісу облысынан, Қ аскелең нен;

5. Есенғ али Қ асаболатов (1889—1938) — Текеден, дә рігер;

6. Батырқ айыр Ниязов (1872—1924) — Бө кей Ордасынан, заң гер;

7. Мұ қ ыш Боштаев (1888—1921) — Баянауылдан, заң гер;

8. Сейілбек Жанайдаров (1884—1929) — Атбасардан, заң гер;

9. Сә лімгерей Нұ ралыханов (1878—? ) — Бө кей Ордасынан, заң гер;

10. Ө мір Алмасов (? —1922) — Торғ айдан, халық мұ ғ алімі;

11. Сейдә зім Қ адырбаев (1885—1938) — Торғ айдан, заң гер;

12. Аспандияр Кенжин (1887—1938) — Гурьевтен, халық мұ ғ алімі;

13. Молданияз Бекімов (1882—?, 1930 жж. соң белгісіз) — Текеден, ә скери қ ызметкер;

14. Есен Тұ рмағ амбетов (? —? ) — Торғ айдан;

15. Сатылғ ан Сабатаев (қ ұ жаттарда — Жанеке, Жапеке) (1878—1938) — Жетісу облысынан, қ ырғ ыз, мал дә рігері.

Алаш орданың оқ у комиссиясының мү шелері[ө ң деу]

1. Ахмет Байтұ рсынов (1872—1937) — Торғ айдан, Орынбор қ азақ мұ ғ алімдер мектебін бітірген (1895);

2. Мағ жан Жұ мабаев (1893—1938) — Қ ызылжардан, Омбы оқ ытушылар семинариясын бітірген (1917);

3. Елдес Омаров (1892—1937) — Қ останайдан, Орынбор мұ ғ алімдер мектебін бітірген (1911);

4. Биахмет Сә рсенов (1885—1921) — Шығ ыс Қ азақ станнан, Семей мұ ғ алімдер семинариясын бітірген (1939);

5. Телжан Шонанов (1894—1938) — Ырғ ыздан, Орынбор қ азақ мұ ғ алімдер мектебін бітірген (1916).