Ак Бүре турында баллада

Зө бә ер авылында туып ү скә н авылдашым,

Советлар Союзы Герое Гатаулла Минаев

(Николай Орлов) ның балачагына багышлана.

Иркен ялан. Яшел хә тфә җ ә йгә н

Келә м кебек йомшак чирә мдә

Кайсы утырган, кайсы чү гә лә гә н,

Ә бә т чагы җ ә йге кирмә ндә *.

Миң леминай** оныкларын җ ыйган,

Ә алар кү п, шаян, тапкырлар.

Йө герешче, җ ырчы, гармунчылар, --

Сабан туйларында батырлар.

Ә йлә ндереп, тө реп алган алар

Якын бабаларын яратып,

Ә Ак бабай тә млә п сө йли белә,

Тың лаучыны

Кү злә ренә тора каратып:

--Мин атларны ү леп яратам бит,

Кушамат та «Юрга», белә сез.

Ә бер кө нне урлаладылар атны,

Шә кү р яраннары, кү рә мсең …

Атны, дигә ч,

Бер минеке генә

Булып аң лашыла шикелле.

Һ ай, тү гел шул,

Алып китте алар

Авылыбыздан бө тен кө тү не.

Уенмыни атсыз яшә ү җ ирдә?

Дө нья хә лен ә йтми кү рә сез.

Ихатаң да җ игә р атың торса,

Терә кле итеп ү зең сизә сең.

* К и р м ә н – печә н вакытында су буендагы шалашлар “шә һ ә ре” кү здә тотыла.

** М и ң л е м и н а й – Гатаулланың бабасы.

Атлы булу — илдә хаклы булу,

Дә рә җ ә ле булу — кирә кле.

Дә рт-дә рманлы, омтылышлы булу,

Асыл юрга кебек йө рә кле!

…Кайгы басты.

Кызу печә н ө сте,

Малкайларның кирә к чаклары.

Кирә к кенә тү гел,

Бик нык кирә к,

Кирә кнең юк бә я-хаклары...

Чабулыкка чыгып,

Бө тен җ анны сыгып,

Туган җ ирне кочып еладым.

“Рә хмә тең нә н ташламачы, Аллам! ” –

Бә ргә лә неп шунда, сорадым...

“Эт авызыннан сө як алып булмый”, –

Халык ә йткә н,

Хак сү з — бә хә ссез.

…Ятып елаган җ ир — изге урын,

Җ ир кендеге булган, кү рә мсең.

Икенче кө н

Шунда бү ре кү рдем,

Гади бү ре тү гел, Ак Бү ре!

Таштан койган кебек басып тора,

Булыр ара – бер кү з кү реме…

Шул кө ннә н соң җ иде тә ү лек ү тте,

Ү з кү земә ү зем ышанмыйм.

Туры атым кө тү белә н кайтты,

Җ омга иде,

Һ ич тә бутамыйм!

Ябыкканнар,

Йончыганнар болар,

Качканнардыр диеп уйладык.

Сиң а мә гълү м, килен,

Бө тен авыл белә н

Кабатладык изге йоланы:

Тә һ лил ә йттек шул ноктага басып,

Тезлә нешеп, оеп сә җ дә гә,

Раббебезгә мең разый булып,

Рә хмә тлә ре ө чен бә ндә гә,

Намазлыклар җ ә еп,

Кыр тутырып,

Азан ә йттек, дога укыдык:

“Яманнарга ябык, бикле булсын

Авылыбызда урам, тык(ы)рык! ” –

Шө керана итү, разыйлык хисе

Ташу булып акты Аллаһ ка,

Вә свә сә ле уйлар китермә дип,

Батырма, дип, безне гө наһ ка”, –

Ялварыплар бактык Туган җ иргә,

Ялварыплар бактык Кү клә ргә.

Мин сө йлә гә н чынлык

Сә ер булып

Тоелырга мө мкин кү плә ргә …

– Шиклә нергә монда һ ич урын юк,

Без бит шаһ ит моң а, кем, кордаш.

Авызыбыздан ө зеп

Ат ашаттык,

Татарга бит атлар – гел юлдаш!

… Миң леминай кү тә релеп бакса

Таныш тавыш килгә н тарафка –

Чирә м-сә хнә – зур тамаша залы,

Яше-карты чү ккә н як-якка.

-Дә вам итик, булган вакыйганы

Белеп калсын, диеп, яшь буын.

Ә яшь буын йотылып тың лый, ә нә,

Аксакалның гамьле сү з-җ ырын,

Ефә к җ иллә р сө еп, сыйпап йө ри

Ак Бү реле тө рки ил-кырын.

***

-Менә шулай, дуслар, балалар,

Җ ирне дер селкетеп,

Ө нне алып торган Шә кү рдә н

Озакламый

Илче килеп тө ште

Арып-талып ерак бер җ ирдә н.

Махсус килгә н.

Ачыкламак ө чен,

Белер ө чен серен шул эшнең.

Хә л-ә хвә лдә н соң ра

Сү згә кү чте,

Чиклә п чыш-пыш,

Имеш-мимешне:

“Ү рчеделә р заман шә кү рлә ре —

Кө тү белә н атны куалар.

Чын Шә кү р, – ди, – ул шә п атны кү зли,

Барон аты анда,

Йә паннар!

Алып киткә ч, кө тү башыгызның

Кү злә реннә н мө лдерә п яшь аккан.

Чыбыксыз сү з бик тиз йө ри бит ул,

Хә бә р алды Шә кү р-брат та.

Гамбургка сә фә р чыкмак иде,

Ташлап барлык мө һ им эшлә рен,

Карак закуннарын бозучының

Ү зе коймак булды тешлә рен.

… Ул атларны тө се белә н тү гел,

Исе белә н хә тта аера.

“Беренче кат, — диде, шаклар катып –

Кеше ышанмас хә лгә тарыгам.

Атларның гел асылларын «чирттем»,

Асылларда кодрә т, ялкын бар!

Урал яклап куган бу кө тү дә

Ниндидер сер,

Гайре шаукым бар. ”

Килгә н кө ннә н башлап кү зә тте дә

Арандагы моң су Туратны:

“Йә хуҗ асы,

Йә ат ү зе изге —

Җ ибә р, ү рдә ккә ем^{^[1]}, - диде, - бу атны! ”

Аратадан чыккач сезнең Турат,

Ат патшасы Шә кү р-братка

Башын какты…

Кешнә п куйды, карап

Ат кө тү е торган тарафка.

Йө гереп килде Бурлы бия белә н

Алмачуар сылу колыны.

Ә мер булды,

Чыкты алары да…

Чап та кит бит,

Табып юлың ны.

Кү з яшенә чумган Турат шунда

Ни эшлә де диеп уйлыйсыз?

Алгы аягын бө клә п, башын орды,

Ө йрә телгә н ат дип торырсың!

Аннан ары,

Горур башын чө еп,

Шә кү рнең ул

Кү злә ренә тутырып карады.

Абзаң ны бу тә мам уйга салды,

Ат теленме ә ллә аң лады?

Сакчыларга тагын ым ясады:

“Чыгарыгыз, — диде, —

Барсын да!

Рә нҗ етсә ң, ә ллә ни кү рерсең,

Кеше акылы бар бит монсында…

Насыйп булса, кайтып җ итә рлә р, шә т,

Ара ерак инде ерагын…”

… Дө ньядагы җ иде могҗ изаның

Берсе кебек булган бу фалның

Сере нидә икә н?

Белеш, диеп,

Мине менә юлга чыгарды…

…Һ ә ммә атның исә нлеген кү реп,

Юлаучыбыз кү ң елен «тугарды»:

“Мә хә ббә т ул ә нә шундый була!

Ә кешенең соң гы атына...

Юк, кагылмый,

Киресенчә, ярдә м кулы суза

Ятимнә ргә, сырхау-бахырга.

Карар катгый: мохтаҗ бә ндә лә рнең

Кагылмаска соң гы хакына!

Закунлы бур һ ич кызыкмый, агай,

Корчаң гы тай, хә рам алтынга!

Ат җ анлы ул!

Шә кү р абзагызның

Сө лектә й ат булыр сө йгә не.

Сө йгә ннә рнең исә кадере зур,

Алтын-кө меш нукта* — кигә не!.. ”

Аксакалның сө йлә р кыйссаларын

Ә смабикә ** яттан белсә дә,

Һ ә р җ ө млә сен яң а итеп тың лый,

Тә мле сү згә керми кесә гә.

Дә ртлә ндереп куя:

— Ә ткә й, сө йлә ә ле

Ач бү релә р кү ргә н чагың ны!

…Тезелешеп яткан оныклары,

*Нукта – авызлыксыз йө гә н.

Юрган иткә н чапан чабуын.

--Рә хмә т, киленкә ем,

Бик һ ә вә с син

Ата-баба хакын зурларга.

--Димлә п алдың ү зең …

--Дусның кызын

Гө наһ булыр иде урларга!..

Кө лә -кө лә аннан сү згә кү чә:

--Ма-шал-ла,

Һ а-ай,

Матур безнең яклар,

Урнашкан ул оҗ мах тү ренә! -

Минай бабай шунда ялт иттереп,

Карый оныклары кү зенә:

--Яз җ итү гә гө жли бал кортлары,

Зө бә ернең куна гө ленә.

Кү зә тегез ә ле,

Бездә тилгә нгә дә

Чебеш тавык булып кү ренә …

** Ә с м а б и к ә – Гатаулланың ә нисе.

Олтанны да кайчак солтан итә,

Туры килсә насыйп тиң енә.

Җ из самавыр «кояш» булсын ө чен

Кирә к, олан, утын кө ле* дә.

Нинди тигез яшел алан бездә,

Йомгак тә гә рә теп уйнарлык.

Мирзаһ итым** кебек егетлә рдә

Зө бә ерем биргә н кайнарлык!..

Зө бә ерем биргә н тә вә ккә ллек,

Зө бә ерем биргә н ү ткенлек.

Без дә менә шул тә рбия белә н

Солдат сафларында нык йө рдек!..

***

--Шу-лай, дуслар, – ди ул, оланнарның

Башларыннан сыйпап, сө енеп.

Алты онык гө рлә п ү сеп килә,

Нә ни Гатау чү ккә н, берегеп.

— Аз булса да ү лә н утласын дип,

Атлар саклап кырда ятабыз,

Авылдашлар кө н дә чиратлашып

Буыннарны язып кайтабыз.

Тик шунысы, берчак кө тү леккә

Иялә ште бү ре абзагыз...

--Кемнә р?

--Бү -ре-лә р??

--Бү -ле-лә -ә л???

— Бү релә р дә ике тө рле була,

Истә калдырыгыз, балалар,

Горур, мә гърур, изге Ак Бү ре һ ә м

Ерткыч, явыз, бү ре-азманнр...

Ак Бү ре ул затлы,

Тамыр башы,

Ыруыбызның изге сакчысы!

Бик борынгы, ерак бабайларның

Шунда булган тормыш ачкычы:

* У т ы н к ө л е – савыт-сабаларны утын кө ле белә н ышкып чистарту кү здә тотыла.

** М и р з а һ и т – Гатаулланың ә тисе.

Ү зе белә н Бү ре теше йө рткә н,

Йә тырнагын алган — яу чапса;

Ак Бү редә н ярдә м сораган ул,

Уң ыш килгә н аң а шул чакта...

—Бабам димен, бабам,

Ә ү зең нең

Ак Бү рене бармы кү ргә нең?

Юлга чыккан чакта муеның а

Теш, тырнагын асып йө ргә нең?

— Дә вам итә м, тың лап торыгыз,

Сезлә рнең дә уң ар юлыгыз,

Изге нә рсә лә рне белсә гез,

“Бисмилла”ны ә йтеп йө рсә гез!..

Вә карь белә н сө йли,

Шаярта да:

--Тө шенерсез соң рак серенә. –

Чын мө галлим гү я, кызыктырып,

Шомландырып куя тиз генә:

“Кө тү лекне бү ре бү леп алды! –

Тыны-кө не бетеп, шул заман,

Йө г(е)рә -чаба бер кө тү че кайткан:

--Ярдә м кирә к! Тизрә к! Кем алдан? ”

Куптарылды авыл,

Яше-карты,

Кулда – кө рә к, сә нә к, зур бә лә к...

Кү рше белә н

Ашыгып юлга чыктык,

Йө герә без алга “тә гә рә п”.

Шырпы алдык, алдык каен тузы,

Ут тергезә калсак, саламнан.

Их, бер юрга, җ илдер идең дә бит,

Ү релеп кенә алып абзардан,

Очып кына барып җ итсә ң иде...

Җ иң ә р икә н бү ген кем-кемне?!

Кайракланып каткан ү зле балчык

Тыя тиз-тиз бару иркең не.

Җ иле усал, бишмә тлә рне талый,

Салкын яң гыр яң акларны ялый,

Табигать тә куя авышып.

Кү рше белә н кереп киткә нбез бит

Юлсыз җ иргә, сазга, ялгышып...

Бер тотамдыр кө з аеның кө не,

Тө нгә кердек,

Кү згә тө ртсә ң — берни кү ренми.

Бик якында ә ллә нинди аваз,

Ә ллә шың шый,

Ә ллә гө релди?

Кү рше туң ган,

Ү зе дерелди.

Ул да тү гел,

Юлдаш борылды,

Абыныпмы,

Җ иргә егылды.

Ә ллә тартып карый кылымны?

— Дә вам ит, — ди, — ү зең юлың ны...

— Бергә чыккач,

Ни кү рсә к тә бергә!

Ул — кө лә,

Шулчак?.. Мыш- тым гы-на,

Шу-ып кы-на

Я-ны-быз-га ач бү ре килә …

— Пычакка ал, кү рше, син – тере,

Малаең а тунга шә п тире…

Кыстый һ аман...

— Кө тик, — дим, — бераз,

Юри ө стим:

--Берә ү генә тунга ул бик аз…

Яхшы ният белә н, — димен аннан соң, —

Килмә деме икә н ул бире?

— Ялгышасың, кү рше,

Бү ре кайда да бү ре…

— Булган хә л бу,

Чын хә л, оланнар.

Кү шеккә ннә р куллар,

Туң ганнар.

Сө йлә п кенә эчем бушанмас,

Кешегә ә йтсә ң,

Кеше ышанмас…

***

—Ышанабыз, бабкай, сө йлә инде!

Кайтып киттегезме ә ллә кире?

Тамак кыра бабай, елмаеп:

— Тың лый белгә ч, ә нә матурланып,

Ү сеп киттегез бит, зураеп.

(Бала чакта кайсыбызда юк соң

Кү п белү,

Тиз ү сү телә ге?

Аркалардан сө еп, сыйпап уза

Олы атаның зур кул-кө рә ге. )

— Оныттым бит…

Сү зне, оланнарым,

Туктадым мин кайда калдырып?

Гатаулла ө сти:

— Бү ре алга китте,

Кү з «лампасын» куйды кабызып.

— Дө рес, улым,

Хә терең ә кү зем тимә сен,

Ә йттең нә къ тә соң гы җ ө млә сен.

Шуннан нишлим?

Җ айлыйм кү ршене,

Ярты юлда ташлап

Китеп булмый ласа кешене.

Бү ре нишли?

Ул да кузгала.

Алга чыга безне уздырып,

Тагын башын бора,

Чү гә ли дә

Ике кү зен куя «яндырып».

Шиклә ндек тә инде…

Ансы кирә кмә с,

Кыскартамын бераз сү земне.

Һ ә м шул бү ре

Кө зге кара тө ндә

Кө тү леккә илтте бит безне!..

--Булды микә н ә ллә Ак Бү ре?

Ак Бү ренең, бабам, бер тө ре?

--Могҗ иза бу, гыйбрә т, балалар!

Гыйбрә тлә р кеше дигә нең не

Бик еш кына уйга салалар…

—Бабам, димен, бабам, ә йт инде,

Нә ни колынкайлар иминме?

—Кө тү лектә атлар ү лгә нме?

Ач бү релә р чынлап килгә нме?

— Кулыктың мы, бабам, бү ледә н?

Сө йлә ә ле тагын, киледә н!

— Нишлә гә ннә р кырда калганнар?..

Бабай кө лә:

— Ошады бу сезгә, оланнар!

Атлар исә н,

Исә н колыннар,

Утны кү ргә ч,

Юкка чыкты бү ре-козгыннар.

Кө тү ченең

Малкайларны саклап калганы,

Бү релә рне куып арганы,

Хә лсезлә нгә н, тә мам ө шә нгә н,

Шакыраеп каткан, ө шегә н.

Кайту белә н кара мунча яктык,

Кө тү чене мамык итеп чаптык,

Ә ле дә сау,

Берни булмады,

Бә дә нле ул татар уллары!

***

Ә йткә немчә, дуслар, оланнар,

Нотыгымны тың лап торганнар,

Сакчыбыз ул безнең Ак Бү ре!

Ак Бү рене зурлый, табына

Тө рки халыкларның бик кү бе.

Йомгак ясый Минай бабабыз:

Кашка тау*лы җ ир-су, далабыз,

Борынгыдан килгә н зур мирас,

Зө бә ернең болын-аймагы –

Монда яши егет каймагы.

Динне белә, гореф-гадә тне,

Ү злә штергә н ә хлак-ә дә пне,

* Кашка тау – Зө бә ер авылындагы тау исеме.

Зө бә ерлә р – изге тө бә кле,

Барысы да кыю йө рә кле,

Мирзаһ итым кебек гайрә тле!

Сө йлә гә ннең шунда бар сере –

Иң кирә ктә килгә н Ак Бү ре.

Иң гә ндерме Аллаһ фә рманы:

Сакларга, дип, ошбу баланы –

Герой булыр Гатаулланы!..

Сө енә карт:

Дә вам ө метле!

Тик

Гомерне бераз киметте…

Җ ир йө зендә хә ллә р бар барын,

Хуш,

Сө йлә рмен алда калганын,

Рә хмә тендә булыйк Алланың!

2018

*Ү р д ә к к ә е м – Шә кү р Рә химовның яратып ә йтә торган сү зе.