Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі

Қ азақ стан Республикасы білім жә не ғ ылым министірлігі

БӨ Ж

Пә н: Тақ ырыптық карталар

Тақ ырыбы: Тектоникалық карталар

Орындағ ан: Ө темұ ратова А. Қ.

Факультет: СҚ Ф

Кафедра: Геодезия жә не картография

Группа: ГК-23

Курс: 2 курс

Тексерген: Сартабаева Г. С.

Астана қ аласы

2017 жыл

Тектоникалық карта

Тектоника (грекше tektonіkos – қ ұ рылыс), геотектоника – геологияның Жер қ ыртысының қ ұ рылысын, ондағ ы тектоникалық қ ұ рылымдарды жә не олардың орналасу, даму заң дылық тарын зерттейтін бө лімі. Тектониканың негізін 17 ғ асырда даниялық ғ алым Н. Стенон (1638 – 1686) қ алағ ан. 18 ғ асырда М. В. Ломоносов пен шотландтық ғ алым Дж. Геттон (1726 – 1797) жер қ ыртысы қ ұ рылымы дамуының алғ ашқ ы кө терілу болжамын жасады. 19 ғ асырдың басында бұ л болжамды Германия ғ алымдары А. Гумбольдт (1769 – 1859) пен Л. Бух (1774 – 1853) одан ә рі дамытты. 19 ғ асырдың ортасында геосинклиналь туралы ілімнің негізі болып саналатын жапсарлық (контракция) болжам (жер шарының суынуынан кө лемі кішірейіп, жер қ ыртысының қ ысылуы) дү ниеге келді. Оны француз геологы Эли де Бомон (1798 – 1874) ұ сынғ ан. Бұ л болжамның дамуында ү лкен рө л атқ арды.

1930 жылдардың басында ғ алымдар бұ рынғ ы КСРО-ның ұ сақ масштабты тектоникалық карталарын жасады. Терең жарылыстар жә не тектоносфераның жақ парлық қ ұ рылысы жө ніндегі теория дамыды. Геосинклиналдар мен платформалар туралы жаң а кө зқ арастар пайда болып, мұ хит тү біне арнаулы тектоникалық зерттеулер жү ргізілді. Қ азақ стан геологтары да бірнеше дә л тектоникалық карталар жасап, терең сейсмикалық қ ималардың кө мегімен жер қ ыртысының қ ұ рылысы жө нінде деректер алды. Тектоникалық қ ұ рылым жә не тектоникалық қ озғ алыстар тектониканың басты негіздері болып табылады. Тау жыныстары жатысының ә р тектілігі тектоникалық қ ұ рылымды қ алыптастырады. Мұ ндай ә р тектілікке жер қ ыртысындағ ы жә не одан да терең дегі тектоникалық қ озғ алыстар себеп болады.

Тектониканың бірнеше зерттеу тә сілдері бар. Қ ұ рылымдық талдау тә сілі геологиялық картағ а тү сіру, геофизикалық зерттеу, т. б. нә тижелері бойынша тау жыныстары қ атпарларын, жарылыстарды, магмалық тау жыныстарының жатыс жағ дайларын зерттей отырып, қ ұ рылымдық карталар, қ ималар, т. б. жасау арқ ылы белгілі аудандағ ы жер қ ыртысы деформацияларының механизмін жә не жеке қ ұ рылымдық пішіндер қ алыптасуының тетелестігін, сол ауданның тектоникалық қ ұ рылысын анық тайды. Салыстырмалы тектоника ә дісі бір-бірінен алшақ орналасқ ан, бірақ тектоникалық табиғ аты мен қ ұ рылымдарының типі мейлінше ұ қ сас келген жер қ ыртысы бө ліктерінің қ ұ рылымы мен даму ерекшеліктерін салыстыра келе ә рқ айсысына тә н жалпы заң дылық тарды анық тап, ондағ ы пайдалы қ азындылар болу ық тималдылығ ын болжайды.

Тектоникалық карта – жер қ ыртысының немесе оның жекелеген аудандарының қ ұ рылымдық ерекшеліктері мен белгілі геологиялық уақ ыт шамасындағ ы даму жолдарын сипаттайтын арнаулы карта. Тектоникалық карта тектоникалық процестердің табиғ атын, туындау жә не кө рініс беру ерекшеліктерін танып, білуде маң ызды рө л атқ арады. Қ азақ станда алғ ашқ ы тектоникалық карта 1976 жылы жасалғ ан.

Тектоникалық картаны жасау ү шін геологиялық картадағ ы шө гінділердің формациялық қ ұ рамы, қ ұ рылымдар пішіндерінің ерекшеліктері, геологиялық қ ималардың сипаты, геофизикалық зерттеулер мен бұ рғ ылау жұ мыстарының деректері ескеріледі. Тектоникалық карталар ірі ү ш топқ а: сұ лбалық, байырғ ы жә не арнаулы болып жіктеледі. Ә р топ қ амтығ ан ауданына қ арай аймақ тық жә не жалпы, мазмұ нына қ арай қ ұ рылымдық жә не тектоникалық болып ажыратылады. Сұ лбалық Тектоникалық карта – қ атпар осьтерінің басты бағ ыттары мен ірі жарылымдардың созылу бағ ыттарын кескіндейді. Байырғ ы Тектоникалық карта – мұ ндағ ы қ ұ рылымдық пішіндер стратиграфикалық қ иманың абсолюттік белгілері анық талғ ан нақ тылы дең гейлік сызық тары немесе статиграфикалық кешендер табанының жер бетіне шығ у сызық тары, т. б. маң ызды рө л атқ аратын ә р тү рлі изосызық тарды графикті тұ рғ ыдан кескіндеу негізінде жасалады.

Мұ ндай тектоникалық карталар кез келген тектоникалық қ ұ рылымды тиімді зерттеудің негізі болып саналатын тектоникалық аудандастыру шараларын орындауғ а мү мкіндік береді. Арнаулы Тектоникалық карта тектоника ғ ылымының жекеленген мә селелерін шешуге кө мектеседі. Оғ ан геологиялық формациялар картасы, қ атпарлану дә уірлері мен фазаларының картасы, қ атпарлық типтер картасы, т. б. жатады. Тектоникалық карталардың масштабтары: қ ұ рлық тар мен ірі мемлекеттер ү шін – 1: 1000000 – 1: 2500000, жеке аймақ тар ү шін – 1: 2500000 – 1: 500000 болып келеді.