РАФАИЛ ГАЗИЗОВНЫҢ БАСЫЛЫП ЧЫККАН КИТАПЛАРЫ

БИБЛИОГРАФИЯ

РАФАИЛ ГАЗИЗОВНЫҢ БАСЫЛЫП ЧЫККАН КИТАПЛАРЫ

ie керфеклә ре: Шигырьлә р.

Рафаил ГАЗИЗОВ

■ Казан: Татар. кит. нә шр., 1985, 64 б. Тиражы - 1200 1ә кпе алан: Шигырьлә р.

10000

КИТАП КҮ ЗӘ ТҮ

Хыял кү клә рендә ак болыт

Кеше ү зе дә Кеше шул Мә гънә ле эше барда.

Рафаил Газиз

Ә гә р Татарстан районнарын, шартлы рә вештә, хә зерге татар ә дә биятына биргә н талантлы шагыйрь һ ә м язучылары буенча урыннарга бү леп чыксак, Мамадыш районы, Балык Бистә се белә н Мө слимнә н генә калышып, һ ич бә хә ссез, алдынгы ө члеккә керер иде. Рә ис Даутов, Зиннур Мансуров, Ә хмә т Гадел, Шаһ инур Моста- фин, Ринат Мө хә ммә диев, Нә зифә Кә ри- мова, Мансур Сафин, Марат Закиров. Болары — инде ә дә биятыбызда ү з урыннарын табып, аның казанында кайнап торучылар яисә шуң а ирешеп килү челә р Алмашка яшьлә р дә ү сә. Шулардай тыш, туган тө бә клә рендә яшә п һ ә м тө рле тармакта хезмә т итеп, кү ң еллә ре кушканга, язмыйча тора алмаганга ә дә би иҗ ат белә н уң ышлы шө гыльлә нү челә р дә кү п икә н бит Араларында иң кү ренеклесе, мө гаен, Кече Кирмә н укытучысы, мә ктә п директоры, Татарстан Язучылар берлегенең Фатих Хө сни исемендә ге бү лә генә ия булган, ә дә биятның тезмә һ ә м чә чмә тө рлә рендә бердә й иркен «йө зә » торган Рафаил Газиздер. Сә яф Шә йхи дә, һ ичсү зсез шул тө ркемнә н. Ә мма ул, райондагы Ра- фаилдә н аермалы буларак, шагыйрь «генә ». Якташлыклары ө стенә, узган ел by ике калә м иясенең тагын бер уртаклыгын кү рдек: бер ү к елда икесе дә чираттагы китапларын чыгардылар.

Рафаил Газиз яң а китабына «Ак болыт» дип шагыйранә исем биргә н. «Ак болыт» - җ ыентыктагы бер ә сә р исеме дә. Сугыш арты ү смеренең һ ә м Кече Кир- мә ндә яшә ү че сабый кү ң елле ө лкә ннә рнең бик авыр чакларда да җ аннарын алгысытып, яшә ү кө че биреп торган якты хыяллары ак болыт булып гә ү дә лә нә анда Рафаил ү зе — сугыш һ ә м аннан соң гы котсыз елларны бү тә ннә р сө йлә ве буенча гына кү з алдына китерә торган яң арак чор баласы. Ә мма ә диплек-шагыйрьлек таланты, авылдашларын, укытучы буларак балалар холкын бик ә йбә т белү е, аларны яратуы Рафаилгә ү зе кү рмә гә н вакыйгаларны да чын ә дә би ә сә р югарылыгына кү тә реп, ышандырырлык итеп сурә тлә ргә ярдә м итә. Аның укытучылык һ ә м шагыйрьлек кебек ике авыр михнә тне бергә уң ышлы алып баруына моннан егерме елга якын элек калә мдә ше Зө лфә т тә игътибар иткә н иде. «Шигърияткә иң якын кешелә р — балалар белә н турыдан-туры элемтә дә тора ул», - дип язды Зө лфә т ул чакта Рафаил Газизовның «Бө ре керфеклә ре» дигә н беренче китабына кереш сү зендә. Лә кин шигърияттә н чә чмә жанрга кү чеп, матур-матур хикә ялә р яза башлагач та Рафаилнең «балалар белә н ту- рыдан-туры элемтә »се ө зелмә де, киресенчә, ныгый гына барды, шушы елларда аның балалар тормышын гына сурә тлә гә н «Тү бә н оч малайлары» исемле кечкенә дә тө ш кенә китабы дө нья кү рде. Рафаилнең кү п кенә калә мдә шлә рен, шул җ ө млә дә н Гариф Ахуновны, Айдар Хә лимне, якташы һ ә м якын дусты Шаһ инур Мостафинны ихлас сокландырган һ ә м авторга Фатих Хө сни исемендә ге бү лә кне китергә н «Кичер, кичерә алсаң » дигә н ә сә рендә дә вакыйга бала исеменнә н хикә ялә нә, бу алым хикә янең самимилеген, тә эсир кө чен нык арттыра. Кайберә ү лә р бу ә сә р каһ арманы Барыйның бер генә җ итешсезлеге дә булмауга бераз сә ерсенеп карыйлар. Моның сере дә ә дипнең берьяклылыгында тү гел, нә къ менә вакыйгаларның бала кү ң еле аша тасвирлануында. Чө нки ыша- нучан бала кү ң еле ү зе бик якын иткә н кешедә кимчелек «кү рми», ярата икә н — ярата, ө нә ми икә н — ө нә ми.

«Кичер, кичерә алсаң » ә сә ре (автор аны эссе дип атый) Рафаил Газизнең яң а җ ыентыгын да ачып җ ибә рә. Бу китапны Чаллының җ аваплылыгы чиклә нгә н «Га- зета-китап нә шрияты» җ ә мгыяте бастырып чыгарды. Аң а Чаллы Язучылар оешмасы рә исе, талантлы прозаик Вахит Имамов бик-бик уң ай кереш сү з язган.

Рафаилнең хикә ялә ре, гадә ттә, шигырьдә й кыска була, кинә ттә н башлана да, кү з алдында җ анлы сурә т, кү ң елдә матур тә эсир калдырып, кинә т бетә. «Кичер, кичерә алсаң » ә сә рендә генә тө п каһ арман — кешелә ргә гомере буе игелек кенә кылып, бер рә хмә т ишетмичә дө ньядан китеп барган Барый абыйның фаҗ игале яшә еше, пакь кү ң еле, җ ан ә рнү лә ре тә фсиллерә к тасвирлана. Хә ер, тө п каһ арман дисә к тә, эссе Барый абый хакында гына тү гел. Ә сә рнең ү зә гендә — безнең берберебезгә карата мә йсезлек чигенә җ иткә н битарафлыгыбыз, бү тә ннә р җ анын аң ларга телә мә вебез. Шул уң айдан, хә вефле уйга да тө шә сең: бү генге ә дип изге җ аннарның ү злә рен генә хикә я ү зә генә куеп яза алмый икә н бит инде. Чынлык ө чен, аң а сырышкан бик кү п тигә нә кне дә сурә тлә ргә мә җ бү р ич ул. Тигә нә к-сыр- ланнар шактый ишле дә, җ итмә сә. Менә ни сә бә пле бү генге ә дә биятта каралык артып бара икә н! Кешегә илтифатсызлык- ны, кү ң ел катылыгын тү рә лә р һ ә м аерым таш бә гырьлелә р холкы дип кенә кү нектек тә, ул хә тә р чирдә н ү зебезне сакларга кирә клеген онытып җ ибә рдек ич без.

Алай дисә ң, баш ө стебездә ге зә ң гә р кү кне һ ә м анда йө згә н ак болытларны да кү рми башлаган идек тү гелме? Чырайларыбыз бигрә к караң гыланды шул. Менә шагыйрь дустыбыз шуларга бераз яктылык таратмакчы була кебек. Китаптагы «Ак болыт» ә сә ренең бө тен мә гънә се дә шундадыр.

Ә сә р каһ арманнарының кү ң ел балкышлары һ авадагы ак болытта да тө рлечә чагыла. Ә тисен мулла булган ө чен генә «халыклар атасы»ның тугры бурзайлары алып китеп юк иткә н, ике абыйсын сугышта калдырган, ү зе дә мә хшә рдә н җ аны-тә не җ ә рә хә тлә неп кайткан укытучы Мә хмү т бу болыттан ә тисенең рухы караганын тоя. Шул ак болытка карап, сугышта шә һ ит киткә н 142 ир-егетнең, тылда ачка ү лгә н 216 авылдашының изге рухын да кү з алдына китерә ул. Ә дип сугыш чоры корбаннарының фронттагыларын һ ә м тылда- гыларын ә нә шулай бер итеп кү рә. Ә дә ү лә тебез моны аң лау дә рә җ ә сенә кү тә релә алмады һ аман.

Ү смер Сә яфкә исә болыт эчендә мә четлә р абайланган сыман була. Аң а бит Мә те Гарә фе Кече Кирмә н мә четлә ренең манараларын кисү тарихын, кисү челә рнең каргалган язмышын сө йлә гә н иде. Кү ң еленә нык кереп калган икә н. Ышандыра бу һ ә м бү генгебез белә н дә раслана. Сә яфлә р буынының иман хә тере ак болытларда гына булса да сакланып калмаган булса, бераз иркенлек килү белә н кала һ ә м салаларыбызда мә четлә р шулай тиз кү бә ймә с иде.

Могҗ изаларга ышанган, кү ктә ге болытларга карап та хыяллана белгә н пакь җ анлы, миһ ербанлы кешелә р алар — Рафаил Газиз хикә ялә ренең каһ арманнары. Ә бит берсе дә уйлап чыгарылмаган, һ ә ммә се диярлек Кече Кирмә ндә яшә п мә ң гелеккә киткә н яисә ә ле дә яши. Кү бесенең исемнә ре дә ү згә ртелмә гә н. Шулкадә р гадилә р-гадә тилә р алар. Китап герое була алуларының бө тен сере — Рафаилнең калә м кө чендә. Бә хетлә ре дә шунда, ә ле моң а кадә р бер авыл кешелә ренең дә кечекирмә нлелә р кадә р кү плә п һ ә м нә къ ү злә ре булып ә дә биятка кергә не булмагандыр. Гади генә вакыйгадан да мавыгып укырлык матур хикә я чыгарырга сә лә тле бит аларның Рафаиле. Ә йдә гез, китаптагы хикә ялә рнең берсенә генә булса да кү з салыйк.

«Ө йдә ге бө тен ризык: мин дә Казанга барам, дип торды инде». «Иптә ш капитан» хикә ясендә ге шушы бер җ ө млә генә дә ул кө нне Рафаил Шә кү р улының ө ендә (ә йтә м ич, исемнә рне дә уйлап чыгармый ул, ничек бар, шулай ала) нинди җ анлылык барганын шактый тулы кү з алдына бастыра. Фатих Хө снинең «Йө зек кашымнан туй кө не кызулыгын хә терлисезме: ә ни йө ри чабулап, Зө һ рә апа йө ри чабулап, мә че йө ри чабулап... Рафаиллә р ө ендә ге ыгы-зыгының сә бә бе дә кечкенә тү гел: мә ктә п директоры иртә гә Казан сырхауханә сендә дә валанып ята торган балачак дусты, кү ршесе, хикә ялә ренең каһ арманы Дө лкә филнең хә лен белергә барачак. Аң а Дө лкә филнекелә р дә кү чтә нә ч ә зерлә п керткә н. «Ике ө йдә н тупланган ризыкны тутыргач, хатын «Нива» машинасына кө чкә сыйдь:. Биллә һ и! Мин бернә рсә ә йтмә дем. Ә югыйсә, белә м бит инде: ашказанына операция ясаткан кеше бу ризыкларга караячак та авыр итеп кө рсенә чә к. И вә ссә лам! Булсын, мә йтә м. Кү рсеннә р Кирмә н халкының кем икә нен. Бө тен 15 нче шифаханә халкын 15 кө н ашатырлык кү чтә нә ч алып бармасам... »

Шыттырамы Рафаил? Юктыр. Аның «шагыйранә ялган»нары да чынлыгына ү зе ышанган кадә р генә. һ ә м укучы ышанырлык чиктә генә.

Тә вә ккә ллә п-җ илкенеп юлга чыга чыгуын да, ә мма Рафаилнең Казан урамында машина белә н йө рерлек тә җ рибә се юк икә н бит ә ле. Ә нә ул каршысындагы шифаханә нең капка тө бенә килеп җ итә рлек юл таба алмыйча изалана, андагы тимер юлны кичеп чыга алмыйча, «аптырагач, берьяклап кына хә рә кә т итү че машиналар агымына каршы» юнә лә. һ ә м... юл хә рә кә те сагындагылар машинасына юлыга. Менә Рафаилнең ө стенә штраф акчалары да салынган документлары сержант кулында инде. Машиналар гө релтесе астында кычкырыш бара. Юл догалары укып, хә ерлә р биреп кузгалганнар иде бит бу шә фкатьлелек сә фә ренә, кабул булмады микә нни соң?

Ө метсезлә нергә ашыкмыйк, ә нә тә ртип сакчылары машинасыннан берә ү — «сары чә чле капитан» чыгып килә. һ ә м... хә лне аң лавы, кечелеклелеге, мә рхә мә те белә н хикә я каһ арманын «кымшана алмый» торырлык итә. Могҗ иза булмый дип кара син! Рафаил Газиз тапмый каламы соң! Табышына ү зе дә гаҗ ә плә нә, җ итмә сә. «Хә лсезлә неп бераз утырдым да... Ә ле кү злә рдә н нә рсә дер тамды да бугай».

Менә ышанмый кара инде шушылай итеп сурә тли алучыга!

Рафаилнең якташы һ ә м иҗ атташ дусты Сә яф Шә йхи ү зенең яң а шигъри җ ыентыгын «Еллар кайтавазы» дип исемлә гә н. Бу аның икенче генә китабы ә ле. Беренчесе дә ике ел элек — авторның алтмыш яшьлек юбилеена гына чыккан. «Еллар кайтавазы»н шигырь сө ючелә ргә Казанның «Матбугат йорты» нә шрияты бү лә к итте. Игенче-шагыйрь китабының мө хә ррирлә ре — Татарстан Язучылар берлеге рә исенең урынбасарлары Галимҗ ан Гыйльманов белә н Шаһ инур Мостафин. «Мамадыш якташлыгы» җ ә мгыятенең вице-президенты Шаһ инур Мостафин, китапка зур гына кереш сү з урнаштырып, татар ә дә биятына бу тө бә к биргә н ә диплә р, ә дә би иҗ ат белә н шө гыльлә нү че якташлары хакында яратып, җ ылы итеп яза, укучыларны Сә яф Шә йхинең катлаулы тормыш юлы белә н таныштыра.

Рә фыйк ШӘ РӘ ФИЕВ. Хыял кү клә рендә ак болыт

«Еллар кайтавазы». Алтмышын уздырган игенче-шагыйрьнең ү з китабына мондый исем сайлавы бик табигыйдер, мө гаен. Ү телгә ннә р хакында тирә н итеп, кай- та-кайта уйлар чак бу. Узылган еллар кайтавазы, кү пме генә телә сә к тә, яшьлектә гечә челтерә п-кө леп ишетелми, бу кайтавазда моң -сагыш кү брә к инде. Хә ер, безгә, инде алтмышын артта калдырганнарга, яшьлекнең дә бик кө лә че язмаган иде. Сугыш чоры балалары, сугыш арты ү смерлә ре, аннан соң гы елларда арык җ илкә лә рдә тормыш авырлыгын кү тә ргә н яшьлә р... Безгә дигә н урта белем мә ктә бе дә аз уң ышлы колхоз кырларында, фермаларның ач маллары янында иде. Эшлә гә нең ө чен «хезмә т кө не» дигә н символик хак тү лилә р, агрогулагның шуннан зурракка хә ле җ итми. Кө н буе эшлә гә н бер хезмә т кө ненә кө з кө не ничә дер йө з грамм ашлык бү лә лә р. Шушылай тиеш кебек иде, артыгын хыяллана да белмә дек, «аз тү лисез, шуң а кү рә эшлә мим» дип, кемгә дер каршы ә йтү уебызга да килмә де. Алдандыкмы, ә рә м уздымы безнең гомер? Алай тү гел икә н шул, тү гел икә н. «Аның кадә р генә акчага эшлә гә нче... » дип, еллар буе укымыйча да, эшлә мичә дә тик йө ргә н бү генге кү п яшьлә ребезнекенә караганда, безнең яшьлек мә гънә лерә к узган икә н бит. Эч пошу, кү ң ел бушлыгы, тормыштан бизү измә гә н, ак болыттай ак хыялларыбыз ташлап китмә гә н безне.

Елап-сыкрап йө рмә сә к тә, Җ иң еллектә яшә мә дек; Сабыр булдык, тыйнак булдык, Яшен булып яшьнә мә дек, —

ди Сә яф Шә йхи «Дус-ишлә рем китә тора... » исемле шигырендә. Сабыр булуның, ә дә пле-тыйнак булуның алай начар тү геллеген яши-яши генә аң лыйсың дыр. Сабырлык бит нә рсә дер кө теп, бер гамьсез һ ә м гамә лсез вакыт ү ткә рү дигә н сү з тү гел. Алай ә рә м итмә сә ң дә, гомеркә йлә р ай- һ ай тиз уза бит, сизми дә каласың.

Ә син, Гомер —

Шушы Чулман-суда

Саллар белә н киткә н ак җ илкә н...

... Ә ле кичә генә

Ташу карадык бит,

Инде сулар туң ар чак җ иткә н.

«Бер хатирә »

Матур ә йткә н шагыйрь. Гомер узса да, аның ак җ илкә н булып кү ң елдә калуы гына да ни тора! Ә гә р аны, тфү -тфү, куркыныч тө ш, шомлы каралык итеп кү з алдың а китерергә мә җ бү р булсаң? Алла сакласын берү к!

Ак җ илкә н, билгеле, Сә яф Шә йхи уйлап тапкан сурә т тү гел. Ә мма китапта, шагыйрь буларак, аның ү зенеке генә булган сурә тлә ү лә р дә байтак.

Кара тө стә кү реп бар ә йберне, Гел карага мандык ү ткә нне, —

дип яза шагыйрь («Ү з-ү зенә ихтирамлы халык»), һ ә м шулай ү ткә небезне «гел карага ману» ү зебезгә ү к начар ягы белә н ә йлә неп кайтты: яшьлә рнең ө лкә ннә рне аң ламавы, хө рмә т итмә ве, «эш эшлә п алар кебек михнә т чигә ргә » телә мә ве шуннан килмимени?

Вакыт рә химсез шул. Тик табигать канунын сү гә ргә тү гел, аны дө рес аң лап яшә ргә кирә к.

... Юеш җ ирдә ята — җ ил аударган! —

Кү рше бабай ү ргә н тал читә н... — дип сагышлана шагыйрь бала чагында «буй җ итмә слек булып» кү ренгә н корылманың бү генге мескен хә лен кү реп. Борынгы Болгар шә һ ә ре Җ ү кә тау урынында булгач ул:

Ү з-ү зенә урын табапмыйча

Кагылып-сугылып йө ри кө зге җ ил, —

дип, укучыны кабат уйга сала. Ә йе, шә һ ә р яки авылның бетү е бик авыр кү ренеш.

Яшьлә р ө лкә ннә рне аң лап җ иткермә гә н кебек, ө лкә ннә р дә яшьлә рне тулы аң лап бетермә скә мө мкин бит ә ле. Бә лки, табигый хә лдер бу? һ ә рхә лдә, арадагы ерганакны упкын дип кабул итә ргә, аң лашу юлларын бө тенлә й кире кагарга кирә кмидер. Менә шагыйрь «Борчак басуында» очраткан ят торна белә н ничек сө йлә шә:

Минем торналарның

Тавышы моң лы иде...

Синең тавыш, никтер, бик коры:

Син яң а чор

Торнасыдыр, бә лки,

һ ә рбер чорның була ү з җ ыры!..

«һ ә рбер чорның була ү з җ ыры! » Бә хә слә шеп кара бу фикер белә н.

Йә, кояш нурларын яки челтерә п чишмә агуын, язын кошлар кайтуын яисә җ ә йге таң сызылып атуын, җ ылы яң гырдан соң салават кү пере балкуын кү реп шатлана алу бә хетеннә н кемнә р генә мә хрү м? Кү зсезлә рдер, авырулардыр... Шулай булгач, нигә зарланабыз да зарланабыз ә ле без? Шө кер итә рлек хә ллә р дә байтак ич. Шагыйрь ә нә кө з караң гылыгында да кара уйларга бирелми, кышның явасы карларында да аклык кү рә, тиздә н матур яз килә чә генә дә ышана.

Кайчан булса да бер Чыгар якты Кояш! — Караң гыдан шундый ялыктык...

Ә йе, авыр узган елларның да якты кайтавазын ишетә -тоя алган шул Сә яф Шә йхи. Шагыйрьлеге дә, бә лки, нә къ шундадыр.

Рә фыйк ШӘ РӘ ФИЕВ.

Балтач.

улюПеү тг /билейлар

Рафаил Газизовка 60 яшь

ЧИШМӘ ЛӘ Р ШАГЫЙРЕ

Чишмә лә рне карап, чистартып, улагын тө зә теп, алыштырып, язын-кө зен-кышын бирегә юл ачып торучы кешелә р була. Чишмә ле һ ә р авылда бар алар. Шагыйрь җ анлы агайлар...

Танылган ә дип һ ә м мө галлим Рафаил Газизов — агай тү гел, ә ле егет чагында ук ә нә шул сакка — чишмә лә р сагына баскан зат. Рафаил Шә кү р улы инде менә чирек гасырдан артык Мамадыш районындагы туган авылы Кече Кирмә ндә мә ктә п директоры булып эшли. Бала чагыннан ук шигырь язып ү скә н, аннары Казанда тел һ ә м тарих буенча югары педагогик белем алган егет, ә лбә ттә, башкалада да ү зенә лаеклы эш-урын тапкан булыр иде. Ә һ ле калә мнең калага тартылуы да табигый. Ү зе белә н бер тирә дә Тү бә н Ушмы урта мә ктә бендә укыган, бер ә дә би тү гә рә ктә калә м чарлаган Нә зифә Кә римова, Ринат Мө хә ммә диев, Шаһ инур Мостафин һ ә м Зиннур Мансуровлардан аермалы буларак, ул авылны сайлый. Туган телебезнең чишмә се авылда лабаса! Ә иң де ә дә би телнең бишеге — минемчә, безнең якларда.

Рафаил Газизовның иҗ ади уң ышларына сө енгә н, аны эзлә п туган авылына ук килгә н кеше — якташы, кү ренекле шагыйрь Шә йхи Маннур була. Шигъри чишмә без сагында торучы ил агасының җ ылы сү злә ре, ә лбә ттә, яшь шагыйрьгә дә рт вә илһ ам ө сти. Бераздан беренче китабы — «Бө ре керфеклә ре» дә дө нья кү рә. Балалар ө чен «Җ илә кле алан», «Чө гендер хикмә тлә ре» исемле җ ыентыклары чыга. 1992 елда ул Татарстан Язучылар берлегенә кабул ителә.

Кайчандыр шагыйрь Зө лфә т: «Кем-кем, ә менә Рафаил Газизов образлар кытлыгыннан тинтерә ү че шагыйрь тү гел, бай шагыйрь! » — дигә н иде. Минемчә, бу фикер ә дипнең чә чмә ә сә рлә ренә дә туры килә. Ә йе, соң гы елларда ул проза жанрында да актив иҗ ат итә. Аның «Кичер, кичерә алсаң », «Тү бә н оч малайлары» исемле повесть һ ә м хикә я җ ыентыклары дө нья кү рде.

«Гасырларны йө зтү бә н каплаган шарлавыклар, иллә рне йоткан чоң гыллар, дә верлә рне җ ир ө стеннә н кырып-ү тү клә п киткә н бозлыклар, кыйтгаларны теткә лә гә н бусагалар аша исә н-имин чыккан бу авылга тарихта алга таба да Ак Кирмә н ханлыгының дә вамчысы булырга язгандыр» — ә леге җ ө млә «Ак болыт» (»К. У. » 12 сан. 2003 ел) эссесыннан. Бер җ ө млә дә никадә р образлар тыгызлыгы... гына тү гел. Кич тә. Туган авыл аша Ватанны кү заллау, анын ү ткә не һ ә м килә чә ге ө чен борчылу, миллә т язмышында ү з җ аваплылыгың ны тою хисе дә чагыла биредә.

Ә инде язучының теленә килгә ндә, ирексездә н, Мө хә ммә т Мә һ диев искә тө шә. Һ ич арттырусыз! Рафаил Газизовның авылдашлары — Аю Гаяны, Тү тү т Гарифы, Ү чтеки Миң неханы, Токмач Гаязы — йомры, шаян-шук, кайчагында тә мле генә тү гел, борыч телле авылдашлары — һ ә ммә се дә безнең чә, татарча, авылча. Аларның холык-фигылен, шатлык-сө енеч вә борчуларын автор ү з итеп, яратып тасвирлый.

Рафаил Газизовның язмышын туган авылы белә н гомерлеккә бә йлә ү сере аның һ ә рдаим радиодан башкарыла торган «Тә рә зә лә р — ә ни кү злә ре», яисә туган якка багышланган бү тә н җ ырларында да чагыла.

Ул — ү з иҗ атына гаять зур талә пчә нлек белә н карый торган язучы. Боегебез Габдулла Тукай белә н бер ү к кө нне туу (1947 ел, 26 апрель), кемгә -кемгә, ә шагыйрь

кешегә олы җ аваплылык та ө сти, минемчә.

«Танылмыйдыр кеше гә рчә тышыннан, Танып була аны кылган эшеннә н»

— дигә н бө ек Дә рдмә нд. Моннан берничә ел элек Мамадыш районының Кече Кирмә н урта мә ктә бе укучылары белә н очрашкан идек. Кирмә н ягы борын - борыннан ү зенең чишмә лә ре белә н дан тота. Бакырчы, Изгелә р чишмә се - җ ә мгысе йө здә н артык чишмә ургып ята бу якларда, һ ә ркайсының - ү з тә ме, ү з аһ ә ң е. Рафаил Газизов җ итә кчелек иткә н мә ктә п бинасына килеп кергә ч тә, иң ә ү вә ле сине диварларда Кол Гали, Мө хә ммә дьяр, Кандалый, Мә рҗ анилә рдә н башлап, Шә йхи Маннур, Сара Садыйковаларга кадә р тезелгә н йө здә н артык олуг шә хеснең затлы портретлары каршы ала. Ә инде республика һ ә м ил кү лә мендә уздырыла торган һ ә ртө рле мә ктә п олимпиадаларында, «Иделем акчарлагы» кебек иҗ ади бә йгелә рдә укучылар һ ә рдаим алдынгы урыннарны яулыйлар икә н, бу мә ктә птә гел милли рух мохите хакимлек итә икә н, нигә моң а гаҗ ә плә нергә?! - Яң а чишмә лә рнең ә нә шулай дө ньяга аваз салуы лабаса бу. Мә ктә п директорының, мө галлимнә рнең, тыштан кыяфә т ясамыйча, ү з эшен җ иренә җ иткереп башкаруы нә тиҗ ә се! Бер мә калә мдә «Туган як һ ә м ә дип кадере» («К. У. ». 1 сан. 2005 ел): «Ш. Маннур - язучыны олылый белү гадә тенә тү рә лә рне ө йрә ткә н ә дип», — диелгә н. Рафаил Газизовны халык та, җ итә кче даирә лә р дә, мө галлим һ ә м ә дип буларак, Мамадышта гына тү гел, республикада да яхшы белә, хө рмә т итә. Чө нки ул аң а

кылган эше белә н лаек.

Мө галлим-шагыйрьнең балалар ө чен язуы, ә лбә ттә, табигый. Ә ле кү птә н тү гел генә Рафаил Газизовның «Бү лә гем» исемле яң а китабы ө чен балалар ә дә бияты буенча дө ньякү лә м булдырылган иң югары бү лә к - Г. -Х. Андерсен исемендә ге Халыкара диплом белә н бү лә клә нү е дә табигый. Бала кү ң еле - ү зе чишмә. Ә ул — чишмә лә р шагыйре.

Марат ЗАКИР

Р а ф а и л Газизов

«БҮ ЛӘ ГЕМ» КИТАБЫННАН

Безнең урам

Урамыбыз — гө л урамы. Килегез, ышанмый кемнә р?! Аяк очларына басып, Рә шә ткә дә н карый гө ллә р.

Ул гө ллә рдә н дә ү релеп Ә ле мин карап торам. Бер җ ирдә юк шундый матур Йортлары булган урам.

Ә шулай да иң сө йкемле, Кү п сө мбелле һ ә м сиреньле

Гаҗ ә еп ө й бар урамда — Ә йтче, кемнә р яши анда?

Гө лгә чумган ө й хакында Нә рсә генә ә йтсә м дә аз. Сиң а гына чишә м серне: Яши анда

Гө лназ,

Гө лназ!

------------------------------------------------------------------------------------------------------ ^

сә ер хә лгә тап буласың: укучы герой, образ артыннан тү гел, хә тта алар хакында онытып, «Бу тагын нә рсә ә йтер икә н? » дип, язучының теле артыннан кү зә тә, телен генә «укый» башлый. Тел чын мә гънә сендә ү змаксатка ә верелә. Телнең берничә генә сызыты белә н ул кү ренеш һ ә м образ тудыра...

Айдар Хә лим, шагыйрь, прозаик, публицист. 2001

Рафаил Газизов ә дә биятта прозага һ ә м прозаикларга менә шундый кытлык чорында бө тенлә й кө телмә гә н яктан ачылып китте. 90 нчы еллар уртасында матбугатта ә ү вә л аның берә н- сә рә н генә хикә ялә ре кү ренә башлады. Аннары инде бер-бер артлы «Кичер, кичерә алсаң... », «Тү бә н оч малайлары» исемле хикә ялә р җ ыентыклары пә йда булды, һ ә м безнең бә хет, безнең сө енечкә Рафаил безне ү зенең саф ә дә би теле, кү ң ел дө ньясының сафлыгы, тирә нлеге белә н шаккаттырды.

Вахитп Имамов, язучы. 2003

Рафаил Газизов

Минем ә дә биятка килү юаларым

Туып, берничә мең тапкыр керфек җ емелдә тү гә, мин ятим калганмын. Ө ч тапкыр танкта яну, ө ч яшеннә н тулы ятим килеш кагылып-сугылып ү сү ә тием Габделшә кү рнең гомерен кыска иткә н — ул 33 яшендә гү р иясе булды.

Мин аның Германиядә н алып кайткан сә гатьлә рен, медальлә рен чү кеч белә н тө йгә нгә дә сү з ә йтмә гә н ә тием. Орденнарына исә кулым җ итмә гә н.

Туган авылым Кече Кирмә ндә ике йө здә н артык чишмә челтери. Һ ә р адымда тарих аһ ә ң е ишетелә торган таулар, зиратлар, елга буйлары... Монда туып-ү сеп тә адә м рә тле кеше булмавың бик зур гө наһ тыр, минемчә, биредә шагыйрь булу мө мкинлеген дә Ходай мулдан биргә ндер...

Мине «олы юлга» чыгаручыларым беркайчан да тырбай- чылык белә н шө гыльлә нмә гә н, тә кә бберлекне Ходайның иң зур гө наһ санаганын белеп, һ ә рдаим тырышлык белә н безгә белем биргә н укытучыларым — Кече Кирмә ннең мә четлә рдә н оештырган догалы мә ктә бе, Мамадышның 2 нче мә ктә бе, Казан дә ү лә т университеты һ ә м Казан дә ү лә т педагогия институты булды. Ә ле хә зер дә утырып торган чагын кү реп булмаган, безне ү зенең яшә ү рә веше, булдыклылыгы белә н тә рбиялә гә н газиз ә нием исә һ ә рвакыт терә к булды.

--------------------------------------------------------- 65

5 А-248

• РАФАИЛ ГАЗИЗОВ •------------------------------------------------------------------------------

Ятимлек мине мескен итмә де, киресенчә, һ ә р эшне ү земә башкарырга, ә мә лен табарга, имә ндә й нык, тал кебек сыгылма булырга ө йрә тте. Яшьтә шлә рем арасында лидер итте, «Чапай» кушаматы чә пә де. Акыллы фикерлә рне, киң ә шлә рне тың лаган хә лдә, шуң адыр минем һ ә рнә рсә гә ү з карашым бар, бу миң а тормышымда ышаныч бирә.

Мине йө злә р арасыннан кү реп алып, проза китабыма кереш сү з язган олуг зат — Гариф ага Ахунов: «Дө ньяда ике могҗ иза бар: берсе Чишмә, икенчесе Ә лифба дип», — ә йтә иде.

Мин укый белә башлаганнан бирле китапларны «су урынына эчтем», димә к, минем гомеремдә ике могҗ иза бергә кушылды. Иң яраткан шагыйрем Такташ иде.

Алтынчы сыйныфта шагыйрь ярлыгын маң гайга ук чә пә п куйдылар. Шулай бервакыт, кара суыртулы калә мле ручкасын иптә ш малайларына селтә п җ ибә реп, тегелә рнең йө зен чуарлаучы Илфат дустымның ү зенә дә нык кына элә кте. Ул ү кереп елап ө енә кайтып китте дә, ә нисе Галиябану апаны мә ктә пкә алып тө шеп, бар «авторитетын» югалтты. Бу вакыйгага багышлап гә зитә чыгардык. Шигыре, ә лбә ттә, минеке иде:

Ү зе уйный, ү зе елый, Ү зе кара чә чешә; Ү зенә кара чә чсә лә р, Ә нисен алып тө шә.

Мамадышта укыганда, район гә зитә се каршында Шә йхи Маннур исемен йө ртү че «Агымсу» иҗ ат берлә шмә се эшли иде. Мин анда кү п йө ри алмадым, чө нки мә ктә п җ ыелма командасында шө гыльлә нү, Арчага кадә р чаң гы ярышларына бару вакытны кү п алгандыр, кү рә сең. Лә кин язмаларым басыла килде.

Алты ел Казан университетында уку кү п нә рсә бирде. Укуымны тә мамлап, шигырьлә рем республика басмаларында кү ренгә ли башлаган бер чорда, мине мә ктә п директоры итеп тә гаенлә делә р. Авылда яң а мә ктә п салу эшенә тотындык. Миң а Мамадыш, Тү бә н Кама, Казан шә һ ә рлә рен кат-кат урарга туры килде. Шигырь язу онытылды, «кә җ ә маен» чыгардылар. План буенча 1980 елда гына тө зелә башлыйсы 320 урынлы мә ктә пне без, алты ел буена азапланып, Мә скә ү олимпиадасы елына ачуга ирештек. Бу зур җ иң ү иде.

... 1976 елда иде микә н, без — Кә римулла абзый һ ә м мин — бензин пычкысы белә н утын кисә без, җ ә йге ял вакыты. Роза апа сулышына кабып йө гереп тө шкә н: «Ару-ару кунаклар килде, чакыралар», — ди. Мендем, кү рдем: райкомның икенче секретаре Ганиев Нә җ ип Шә кү рович һ ә м тагын бер олпат абзый басып тора — ап-ак чә чле, ү зе киң җ илкә ле. Нә җ ип абый: «Менә Шә йхи Маннурның сине кү рә се килде. Бар, кабинетың а кереп сө йлә шә сезме, мин бакчаң ны карый торам», — диде дә алма бакчасына кереп китте.

Без икенче каттагы директор бү лмә сендә Шә йхелислам ага белә н озак кына сө йлә шеп утырдык. Инде бу вакыйгага утыз еллап вакыт ү ткә н, тик шулай да кунак абзыйның усаллыгы тагын утыз елга җ итә рлек ә ле. Истә калганнары болайрак булды:

— Нишлә п шигырь язуың ны ташладың, энем?

Мин мә ктә п салу турында нә рсә дер ә йткә н генә идем, абзыем сикереп ү к торды:

— Син, нә рсә, ү зең нең мә ктә п директоры булуың белә н масаеп йө рисең ме ә ллә? Синең кебек директорлар республикада мең лә гә н алар, бү ген ү к урының а телә сә кемне куярга була. Безгә шагыйрьлә р кирә к, татар халкына шагыйрь кирә к. Мин монда дү рт класс белемле авторлар белә н азапланам, рә т чыкмасмы дип, ә син университет бетергә н башың белә н, минем иң зур ө метем булган хә лдә, язуың ны ташладың. Их, сине... — дип, ү кенечле кө рсенеп, бү лмә дә н чыгып, агач баскычны шыгырдатып тө шә башлады.

Бү лмә ишеген биклә п кунаклар янына чыктым, кая барасың инде. Чә й эчә ргә кыстыйм.

— Яң а мә ктә бең не ачканда, — диде Нә җ ип ага кырыс кына.

Алар шулай китеп бардылар.

Миң а Шә йхи аганың усаллыгы уң ай тә эсир итмә де. Ә йбә т кенә сө йлә шкә н булса, шуннан соң ук кабат яза башлаган булыр идем дип уйлыйм. Лә кин Шә йхелислам ага вафат булгач, намус якадан алды һ ә м шул ук кө нне «Шагыйрь мә ң гелеккә китеп бара... » дигә н баллада яздырды. Мин бу кешегә, якташыма ү земне мә ң ге бурычлы дип саныйм.

Алга таба — шигърияттә ат уйнатып караганда, миң а Зө лфә т бә ялә п бетергесез ярдә м итте. Ул мине кешегә санады, аның белә н аралашу мине ү стерде, дә рт бирде, шигъриятне тоярга ярдә м итте.

Мине Мө хә ммә т Мә һ диевнең шә керте, аның кебек язасың дип, бик кирә кмә стә н зурлыйлар. Лә кин мин беркемнә н дә ү рнә к алып язмыйм. Мин моң а ү зем белә н булган бер вакыйга аша да нык ышандым кебек.

«Ак болыт» повесте, ә йтик, ө ч тә ү лек эчендә язылды һ ә м һ ә р тә ү лектә унсигезешә р сә гать ө стә л янында утырдым. Ручка

бармакка батып кереп тө шми башлады. Ө ч тә ү лек бернә рсә дә 67

5* в РАФАИЛ ГАЗИЗОВ • —

ашыйсы килмә де, бө тен җ аным-тә нем янды-кө йде. Бу 2002 елның 29—31 декабрьлә ре иде. Миң а яң а елда бу ә сә рне Ходай Ү зе бү лә к итте.

Алга таба мин язаммы-юкмы, сау-сә ламә т яшимме — барысы да Ходай кулында. Моны белгә н хә лдә, мин Ходаемның мә рхә мә тенә ө мет баглыйм. Иман белә н иманлы ә сә рлә р язарга насыйп итсен дим. Амин!

Рафаэль Газизов

Рафаэль Шакурович Газизов родился 26 апреля 1947 года в деревне Малые Кирмени Мамадышского района Республики Татарстан в семье служащего. С четырехлетнего возраста остался без отца, его воспитывала мать. В 1962 году окончил восьмилетнюю школу, среднее образование получил в Мамадыше. Проработав некоторое время учителем в родной деревне, в 1966 году поступил учиться в Казанский государственный университет на отделение татарского языка и литературы. После окончания университета вернулся в Малые Кирмени и работал заведующим учебной частью местной школы, в 1972 году был назначен ее директором. И после преобразования школы в одиннадцатилетнюю Р. Газизов продолжает работать в этой должности.

Печататься начал с 60-х годов прошлого века. В 1985 году выпустил первый сборник лирических стихов «Ресницы твои» («Бө ре керфеклә ре»). Затем появились его поэтические книги «Ягодная поляна» («Җ илә кле алан», 1988), «Свекольные притчи» («Чө гендер хикмә тлә ре», 1990), «Письмо» («Хат», 1994) и другие.

С середины 90-х годов Р. Газизов пишет и прозу. Его композиционно сжатые, короткие рассказы и повести получили всеобщее признание. Писатель хорошо знает деревенскую жизнь и создает правдивые образы представителей ее с их повседневными заботами и духовными устремлениями.

Р. Газизов — отличник народного просвещения РСФСР (1988) и заслуженный учитель Республики Татарстан (1994), лауреат литературных премий имени Шайхи Маннура и Фа- тиха Хусни Союза писателей (1991, 2003), с 1992 года член Союза писателей Татарстана.

ХАТАЛАР ДА БУЛМАСА...

афаил Газизов исеме соң гы еллар матбугатында еш кү ренә. Ә лбә ттә, ә дә бият мә йданында кү ренгә н яң а исемнә ргә башта беркадә р сагаебрак карыйсын Кем ул г Нә рсә турында яза?.. Инде ә леге авторның кү птә н тү гел генә дө нья кү ргә н «Кичер, кичерә алсаң » («Татар китабы» нә шрияты, Казан, 1998) хикә ялә р җ ыентыгы кулыма килеп кергә ч, аны кызыксынып укып чыктым. Р. Газизов кечкенә -кечкенә генә хикә ялә рендә авыл тормышын, тө рле язмышларны ачып бирергә омтыла Аның геройлары—гади авыл кешелә ре. Хикә ялә рдә, кечкенә генә детальлә р ярдә мендә авыл яшә еше, кешелә ре шактый киң планда чагыла. Тискә ре яктан кү рсә телгә н персонажлар да байтак. Бусы да табигый. Шуң а кү рә авторның ә сә рлә ре тормышчан геройлары, ничек бар, шулай тасвирланган.

Р. Газизов ү з хикә ялә рендә тө рле һ ө нә р иялә ренә, тө рле чорларга мө рә җ ә гать итә. Аерым ә сә рлә рендә ү ткә н белә н бү генгене бә йлә п, чагыштырып карарга да омтыла. Менә «Җ иң ү челә р» хикә ясе. Ул беренче карашка ә ллә ни зур проблема идея дө кү тә рмә гә н шикелле. Сюжет та гади генә. Яз кө не, ә ле сугыштан кайтып ә йлә нешү лә ренә берничә генә ай ү ткә н ике яшь гаилә -Гарә фетдин белә н Нурадә һ ә м Шә кү р белә н Хө снури сыерларына ашатырга салам эзлә п басуга чыгалар Менә шушы эпизодта геройларның бер-берсенә булган мө нә сә бә те, дуслыгы ачыла да инде Эчкерсез ярдә м итү, игелек эшлә ү кебек кү ренешлә р югала барган бү генге кө ндә ә леге геройлар ү рнә к булып торырлык. Хикә я азагында автор бу кү ршелә рнең Варшава, Прага, Берлинны алып, авылга җ иң ү челә р булып кайтуларын ассызыклый Ягьни, сугыш вакытындагы җ иң ү белә н менә шушы кө нге язгы ташу алдыннан зур авырлыклар белә н булса да исә н-сау салам алып кайтучыларның җ иң ү лә ре арасында параллель ү ткә релә. Авторның ә йтергә телә гә н тө п идея-фикере дө шунда ачыла кебек. Автор дуслыкның сугыш вакытында гына тү гел, тыныч тормыш агышың да да бик кирә к һ ә м алыштыргысыз булуын кү рсә тә, безне һ ә р эштә бердә м, тату булырга чакыра.

«Кашыклар» хикә ясендә дә шуң а охшашрак проблема. Сугыш чоры авылының

тормыш-кө нкү решен тасвирлаганда автор кеше кү ң еленең матурлыгын, изгелеген

катлаулы вакыйгалар, уйлап чыгарылган каршылыклар эчендә тү гел ә бә лки Р

1 азизовка хас булганча, гади, тормышчан хә л-ә хвә ллә рдә ача. Сугыш чоры кешелә ре

яшә ешен автор гади бер детальгә -агач кашыкларга-бә йли. Хикә ядә чынбарлык һ ә м

хыял беркадә р каршы да куела кебек. Ә тө п фикер, унбишлә п хатын-кыз белә н Ташлы

авылына чә чү лек орлыкка җ ибә релгә н Мә гьсумбикә нең кибет киштә сендә «матур

ялтыравыклы» агач кашыкларны кү ргә ч туган хыяллары, кечкенә генә кунычлары'

һ ә м тирә -юньдә ге кешелә рнең моң а мө нә сә бә те белә н бә йле. Алда карап угелгә н

хикә ядә гечә, биредә дә дуслык, бер-берең ә ярдә м итү кебек сый^4Р

ү зә ккә куела. Ваң довка авылы марҗ аларының бу хатыннарга мә нә сә бГен ачканда да

автор ә леге принципка таянып, уң ышлы сә нгать чаралары ярдә мең дә эш™

Авыл кешелә рендә буыннан-буынга кү чеп килгә н матурлыкны аларның

гадилеген, шаянлыгын һ ә м уң ганлыгын мактау белә н бергә, ә лбә ттә автор

тормышыбызда яшә п килгә н аерым тискә ре кү ренешлә р турың да да яза Ә дә п' ә хлак

экология проблемаларын кү тә рә. Хыянә т, ә лә к, яхшьшык^а-явызлык ~ кТбек

кү ренешлә рнең авыр нә тиҗ ә лә рен кү рсә тә. Бу китаптагы «Гаян абыйхвдй» < Йп

килештер», «Куян бә леше», «Җ ә бир», «Куштан», «Игенче», «Ө й ө мә сГ «BoS кебек ә сә рлә р шуң а мисал була ала. «мә се >, «ъогзаи

«Куян бә леше» уң ышлы гына язылган. Биредә автор авылның кү згә ә лло ни ташланып тормый торган ваклыкларын да тотып ала һ ә м кү рсә тә алган. Тө п фикер исә табигатьнең пычрануы, юкка чыга баруы турың дагы борчулар белә н бә йле Дө рес биредә вакЬ1И р агь1ШЫ) геройларцьщ бирелеше уң аеннан беркадә р уйланырлык' автор белә н бә хә скә керерлек урыннар бар шикелле. Чө нки Дә ү лә тхан кебек табигатьне яраткан, аның юкка чыга баруына борчылган герой, тереклекне тагын да корытырга-ауга чьпарга-җ ө ръә т итмә с иде кебек. Нә къ менә ш^™Гнда автор ү зе дә, ү з-ү зенә беркадә р каршы килә шикелле. ор

Китапка кертелгә н ә сә рлә рнең иң уң ышлысы һ ә м кү лә млесе ул, ә лбә ттә,

ХАТАЛАР ДА ВУЛМАСА.

«Кичер, кичерә алсаң... » хикә ясе. Тө п герой Барый образы аша автор бү генге кө н ө чен аеруча ә һ ә миятле мә сьә лә —мә рхә мә тлелек, кешелеклелек проблемасын кү тә рә.

Унтугыз яшеннә н аягы яраланып, сугыштан инвалид булып кайткан Барый беркадә р Р. Тө хвә туллинның «Авылдашым Нә би» повесте героен да хә терлә тә. Ә йе, Нә би дә, Барый да—чын кү ң елдә н тормышны, кешелә рне яратучы геройлар. Ә леге ярату аларга башкаларга карата игътибарлы, игелекле булырга ярдә м итә. Озак еллар тимерчелектә эшлә гә н Барый, Нә би кебек ү к, карт-корыларга, сугыш вакытында ирлә рен, балаларын югалткан мохтаҗ гаилә лә ргә ярдә м итә ргә омтыла. Ә мма Барыйның ү зенчә лекле ягы да бар, ул принцип кешесе: бары тик саф кү ң елле, гадел һ ә м намуслы кешелә ргө -гаилә лә ргә генә ярдә м итү не ү зенә максат иткә н. Бу— геройны ачучы тө п сыйфат. «Ә шулай да ә шә ке кешегә бармыйм. Ә шә ке кеше белә н ә йбә т кешенең аермасы саклансын. Ә нә, Гайшә апа бар, кеше ә лә кли, кайсы гайбә т сатып йө ри... »—ди ул.

Барый образын автор бө тен катлаулылыгы, каршылыгы белә н ача алган. Беренче карашка беркатлы булып кү ренгә н бу персонаж кү ң елендә шактый авыр яра ята икә н. Озак еллар ялгыз яшә п картайган сугыш инвалиды чын кичерешлә рен, рухи йө зен башкаларга кү рсә тми икә н. Яшерү нең, ә лбә ттә, сә бә бе бер генә — кешелә рнең мә рхә мә тсезлеге.

Дистә еллар дә вамында ялгыз яшә ве, яшь ханым һ ә м туташларның аны ө енә озатып тө рлечә шаярулары, тормыш кирә к-яракларына ү тә сакчыл карашы һ. б. авылда гайбә т чыганагына ә верелгә н һ ә м бу геройны рә нҗ еткә н. Ә леге вакыйгаларны биргә ндә Р. Газизовны чын мә гънә сендә калә м остасы итеп таныйсын. Автор Барыйның кичерешлә рен бары бер тапкыр, бары бер вакыйгада гына тасвирлый. Шулай булса да, кеше бө тен барлыгы, фаҗ игасе белә н ачыла: «Барый абыйның капка тө бендә, такта дө бердә теп, берничә ирдә ү кә кыз кө лешә иде, чираттагы «маймыллар», чираттагы кү нел ачу. Барый абый капканы биклә п кереп тайган, хә зер кө леп ятадыр...

Барый абый идә нгә капланып ү кси-ү кси елый. Аның ү зә к ө згеч тавышы тә рә зә пьгалаларына бә релеп сулкылдый. Мин ү з кү земә ү зем ышанмыйча читкә сикердем. Ялгыш кү рмә демме, дип яң адан тә рә зә дә н ү релдем.

Дө рес икә н, җ илкә лә ре сикерә, ә нә хә зер кө зә н җ ыерган кебек калтырана башлады һ ә м йө зен тә рә зә ягына борып тынып калды. Бу йө здә мең еллык кайгы- хә срә т бар иде.

Табигатьне, чисталыкны яраткан, намуслылыкны ү зенә юлдаш иткә н Барый башкалардан да шуны талә п итә. Ә мма... Зарифа карчыкның сараен тө зә ткә ндә салкын тидереп, авырып урын ө стенә егылган Барыйның, медпунктка хә бә р ителгә н булса да, берә ү дә килеп хә лен белми. Кешелә рнең бер-берсенә битарафлыгы Барыйның ү леменә дә сә бә пче була. Шә фкатьле бер җ ан, шулай итеп кичереп булмаслык шә фкатьсезлек белә н очраша.

Хикә ядә Р. Газизов берничә мә ртә бә «Ни ө чен шулай мә рхә мә тсез икә н бу кешелә р? », «Авыл кө н дө урамнарында чылтырап йө рү че кө меш кың гыравын югалтканын аң лар микә н? » кебек риторик сораулар куя. Укучыларга турыдан-туры мө рә җ ә гать итү бү генге тормыш, бер-берең ә булган мө нә сә бә т турында җ итди уйланырга мә җ бү р итә.

Р. Газизов хикә ялә ренең теле гади һ ә м шул ук вакытта—ү зенчә лекле. Автор кызыклы чагыштырулар, гипербола, эпитет, җ анландырулар, сынландыру, лирик чигенешлә р белә н оста эш итә, образларны тудыруда уң ышлы алымнар куллана. Мә сә лә н, «Богзай» хикә ясендә тө п геройларның берсе булган Сә лим Сә йфулласын ачуны автор, аның тышкы кыяфә тен бирү белә н башлап җ ибә рә: «... Бү рек колакчыннарын ө скә бө тереп куйган, чишеп җ ибә релгә н яң а фуфайкасыннан җ ылы кү крә кчә, бумаҗ и кү лмә к кү ренә, кү лмә кнең якасындагы ак сә дә п ут яктысында җ ем- җ ем ИТ9, хатын-кыз муенсасы таккан диярсең. Фуфайка итә геннә н яң а кара чалбар сузылган, ул Сә лимечнең клубка беренче тапкыр киеп чыккан яң а итегенә кереп югала... » Алга таба, ә леге тө с-кыяфә ткә туры килеп торган ү зенчә лекле характер сыйфатлары да ачыла башлый: «... Сә лим Сә йфулласы дө бердә п урыныннан тө ште. — Аның кайда яшә гә нен дө белмә гә ч, ничу анда изеп утырырга, —дип, —Ә йе, эке, п- у! —дип йө рә ген басар ө чен тә мә ке тартырга чыгып китте.... Ү зе кебек атчыны кешелә р алдына бастырып сорау алуны аның сабырсыз. йө рә ге кү тә рә алмый иде». Гадилек бө ркелеп торган, туры сү зле, ү зенә генә хас сө йлә шү рә вешле ә леге геройга укучының игътибарын җ ә леп итә, яраттыра.

Mali

144 _____________________________________________________________________________________________ ЛӘ ЙЛӘ МИНҺ АҖ ЕҢ A

P. Газизовның хикә ялә ре нигездә гади, җ ыйнак, унышлы эшлә нгә н. Ә мма аерым ә сә рлә рнең сюжетын, вакыйгалар агышын бирү дә ә ле беркадә р уйланасы урыннар бар кебек. Кайбер хикә ялә рендә, мә сә лә н, автор бер вакыйга турында сө йли башлый да, кинә т тукталып, икенчегә кү чә. Нә тиҗ ә дә, хикә ялә рнең сюжет бө тенлеге югала, ә сә р аң лау ө чен катлаулана. Мисал ө чен, «Куян бә леше» андагы тө п герой Дә ү лә тханның ауга чыгып китү е белә н башланып китә. Алга таба вакыйгалар ү стерелә башлый. Дә ү лә тханның кү зә тү лә ре, уй-телә клә ре белә н беррә ттә н, хикә ягә Бануттинең мә чесе Җ анкай белә н сө йлә шү вакыйгасы да кертелә. Ә леге кү ренеш игътибарны читкә юнә лтә. Вакыйга ничектер яң а кү лмә ккә кирә ксездә н салынган ямаулык кебегрә к тә эсир калдыра. Шуның ө стенә, Банутти бик телә п Фирая киленнең уң ганлыгы, булганлыгы, аның бала табу йортына китү е турында сү з алып бара да, каяндыр тагын Разия килене турында сө йли башлый. Шушы урында укучыда шик туа: ә бинең ике килене булып, икесе дә бала алып кайтырга җ ыенамы, ә ллә инде сү з һ аман да бер героиня турында гына барамы? Мондый аң лашылмау очрагы «Куштан» хикә ясендә дә кү згә ташлана.

«Точка Хуҗ асы» хикә ясе дә тө п геройны ачу, вакыйгаларны эзлекле тасвирлау юнә лешендә тиешле дә рә җ ә дә эшлә неп бетмә гә н. Бу герой тө рле ә сә рлә рдә кабатланып һ аман тулылана бара. Аерым вакыйгалар агышында укучы тарафыннан яратылып ө лгергә н Точка Хуҗ асы, ни хикмә т, ү з исеме-кушаматы белә н аталган хикә ядә ачылып бетә алмый, ягъни ул тулы эшлә нелеп беткә н образны тә шкил итми. Инде алда ә йтелгә нчә, биредә геройга бә йле вакыйгалар, ү сеш-ү згә решлә р дә эзлекле рә вештә бирелсә, хикә я кү пкә уң ышлырак булыр иде. Ә леге хә л авторның «Рә химша абый», «Завхоз» хикә ялә рендә дә кабатлана. Р. Газизов биредә дә геройларның аерым сыйфатларын бирү белә н генә чиклә нә, тулы, җ анлы ә дә би образ тудыруга ирешеп җ итә алмый кебек. Бу хикә ялә рдә ә дә бият ө чен яң а сү з, яң а фикер бирелгә н дип исбатлавы да, кү тә релгә н тө п идеяне ассызыклавы да шактый кыен.

Хикә ялә рдә кү пчелек геройлар кушамат белә н бирелгә н. Бу аларга ү зенчә лекле тө с бирә. Чө нки мә гълү м ки, авылларда кушаматсыз кешене табу шактый кыен. Геройларның ү злә ренә генә хас сө йлә м теле дә бар: автор ә дә би телдә кулланылмый торган сү злә р белә н (аерым очракларда рус сү злә ре дә кулланып) аларның характер сыйфатларын, сө йлә шү -аралашу манераларын ачарга омтыла. Мондый алым, ә лбә ттә, яшә ргә хаклы. Ә мма хикә ялә ргә гел бу юнә лештә генә халыкчанлык тө се бирергә омтылу ү зен акламый.

Р. Газизов хикә ялә рендә, сирә к булса да, авыр, андаешсыз җ ө млә лә р—хә тта стилистик хаталар да очрый. Мисалга тү бә ндә ге җ ө млә лә рне китерергә мө мкин: «Имә н тө бенә кырмыскалар килеп менгә н», «Политикадан Рә химша эшне мә йданның иң биек җ иреннә н урын алудан башлады». «Кү ршелә р» хикә ясендә исә автор ү з-ү зенә каршы килә. Баштарак «Китте шуннан игълан ителмә гә н сугыш» дисә дә, бераздан, ни ө чендер, фикерен ү згә ртеп «Җ ә й буе бара игълан ителгә н сугыш» дип яза. «Монысы Харисның бахтыр булып эшлә венә ишарә », дигә н җ ө млә дә аң лашылмый. «Бахтыр»—«вахтер» дигә н сү зме, ә ллә автор башка фикер ә йтергә телә гә нме? Алай икә н, бә лки, аң латма бирергә кирә к булгандыр?

«Җ анының кайнар тирә нлегендә кибеп парга ә йлә нмичә калган, кү злә ре аша кысылып чыккан бү генге газапларның соң гы яшь тамчылары да, Марья тү тинең «Ах! » дип тирә н кө рсенеп карап торуы да һ ә м бу ап-ак чә чле марҗ а тү тинең ү зенең дө кулына яшьлә р тамуын да, бу яшьлә рнең беркайчан да идә нгә тө шеп җ итә алмасын да инде ул белми иде, чө нки Марья тү тинең яргаланып беткә н кулындагы ярыкларны тутыру ө чен дә шактый кү з яше кирә к иде шул». Бу озын җ ө млә дә ге мә гънә не, ә лбә ттә, башкачарак та бирергә мө мкин булыр иде, чө нки татар телендә да-дә кисә кчә лә реннә н тыш та бә йлә ү че чаралар байтак бит. «Иреннә н ү з хуҗ алыгына ни кызык, (казык) ни бү рә нә, дигә ндә й», «Вандовка марҗ аларыннан (морҗ аларыннан) тө тен чыга» кебек җ ө млә лә р дә, ә дә би шаяруларга ә йбә т нигез булырга мө мкин.

Китапта еш җ ибә релгә н орфографик хаталар: авысың да авасың, мә сә лә, берике, тавышгауга, җ илә кҗ имеш һ. б., пунктуацион хаталар да кү ң елдә уң ай тә эсир калдырмый. Болар, ә лбә ттә, «Татар китабы» нә шриятының да дә рә җ ә сен тө шерә.

Лә йлә МИНҺ АҖ ЕВА,

'i ■ > \ t*j ЙЙ& ШМШ!

p Щ

филология фә ннә ре кандидаты.

на изге сү злә р ә йтеп, хә ерле юл телә п озатып калалар». Изгелеккә каршы изгелек булсын дип, Мә гъсү мбикә тө ркемендә ге «Вә сбиҗ амал карчык, кар ө стенә ак капчык җ ә еп, Вандовка марҗ аларына дога багышлады, ә калганнар дога кылды - рә хмә тлә ре шул булды». Шә фкатьнең, миһ ербанлылыкның миллә те юк, кү ң ел тү рендә шул хислә ре булу телә сә кайсы диндә ге кешелә рне бер-берсенә якынайта. Китапның иң матур хикә ялә реннә н бу.

Шулай да балачак истә леклә ренә чумып, сагышка-моң га батып кайта-кайта укырлык кыйссалары Рафаилнең «Тү бә н оч малайлары» исемле китабына тупланган. Татарстан радиосы иҗ атчылары ник кү рми икә н бу хикә ялә рне, һ ә ркайсыннан балалар ө чен менә дигә н тапшырулар чыгар иде, дип уйлыйм мин. Ә йе, из- рә ткеч «Ә лли-бә лли-бә ү »лә р чыкмас бо- лардан, шагыйрь ү зе ә йтмешли, «ү лә ндә ге чикерткә лә р кебек, сикереп торган» тере-җ итез һ ә м шаян-шук малай-кызлар- ны йокыга батыру читен булыр. Ә мма бу хикә ялә р бү генге авылның уен белмә с балаларын - уенга, сү рә н җ аннарны - хыялга, ү шә н-ялкауларны - эшли алу лә ззә тенә, шул гади эштә гомерлә рен уздырган ә ти-ә нилә ренең хә лен аң ларга, наданнарын - ана теленең соклангыч матурлыгын тоярга, сукыр яшә гә ннә рне - табигатебез кү ркә млеген, җ ә йнең таң хозурлыгын, кышның кар аклыгын кү рергә, ялгызларны - бердә млеккә, дуслыкка, кү ң еле катыларны - кеше табигатеннә н килә торган шә фкатьлелеккә, тө мсә лә рне - елмаерга, җ ан җ ылысын бү тә ннә р белә н бү лешү нең ү зең не дә җ ылытачагына, игелек кылуның ү зең ә дә яшә ү кө че бирү енә тө шенергә, ә бө тенесен - бик тиз ү теп китә торган балачакның кадерен белергә ө йрә тер иде. «Корбан ашы», «Бә лдү к», «Корбанбикә ттә й», «Равил абый ә кият сө йли», «Клара апа», «Микә й», «Болында» - Рафаилнең яшьтә шлә ре, Кече Кирмә н балалары тормышын тө рле яклап шагыйрь осталыгы белә н сурә тлә гә н бу хикә ялә рдә н кү п серияле тапшыру эшлә ргә дә мө мкиндер.

Шагыйрь кү ң елендә тагын нилә р яралып ята икә н? Ө лгереп җ итмичә чишелмә с, серен саклый белә Рафаил Газизов.

ЛӘ ЙЛӘ МИНҺ АҖ ЕВ филология фә ннә ре кандидаты

Рафаил Газизов исеме соң гы еллар матбугатында еш кү ренә. Ә лбә ттә, ә дә бият мә йданында кү ренгә н яң а исемнә ргә башта беркадә р сагаебрак карыйсың. Кем ул? Нә рсә турында яза?.. Инде ә леге авторның кү птә н тү гел генә дө нья кү ргә н «Кичер, кичерә алсаң... » («Татар китабы» нә шрияты, Казан, 1998) хикә ялә р җ ыентыгы кулыма килеп кергә ч, аны кызыксынып укып чыктым. Р. Газизов кечкенә - кечкенә генә хикә ялә рендә авыл тормышын, тө рле язмышларны ачып бирергә омтыла. Аның геройлары - гади авыл кешелә ре. Хикә ялә рдә, кечкенә генә детальлә р ярдә мендә, авыл яшә еше, кешелә ре шактый киң планда чагыла. Тискә ре яктан кү рсә телгә н персонажлар да байтак. Бусы да табигый. Шуң а кү рә авторның ә сә рлә ре тормышчан, геройлары, ничек бар, шулай тасвирланган.

Р. Газизов ү з хикә ялә рендә тө рле һ ө нә р иялә ренә, тө рле чорларга мө рә җ ә гать итә. Аерым ә сә рлә рендә ү ткә н белә н бү генгене бә йлә п, чагыштырып карарга да омтыла. Менә «Җ иң ү челә р» хикә ясе. Ул беренче карашка ә ллә ни зур проблема, идея дә кү тә рмә гә н шикелле. Сюжет та гади генә. Яз кө не, ә ле сугыштан кайтып, ө йлә нешү лә ренә берничә ай ү ткә н ике яшь гаилә - Гарафетдин белә н Нуридә һ ә м Шә кү р белә н Хө снурый сыерларына ашатырга салам эзлә п басуга чыгалар. Менә шушы эпизодта геройларның бер-берсенә булган мө нә сә бә те, дуслыгы ачыла да инде. Эчкерсез ярдә м итү, игелек эшлә ү кебек кү ренешлә р югала барган бү генге
кө ндә ә леге геройлар ү рнә к булып торырлык. Хикә я азагында автор бу кү ршелә рнең Варшава, Прага, Берлинны алып, авылга җ иң ү челә р булып кайтуларын ас- сызыклый. Ягъни сугыш вакытындагы җ иң ү белә н менә шушы кө нге язгы ташу алдыннан, зур авырлыклар белә н булса да, исә н-сау салам алып кайтучыларның җ иң ү лә ре арасында параллель ү ткә релә. Авторның ә йтергә телә гә н тө п идея-фи- кере дә шунда ачыла кебек. Автор дуслыкның сугыш вакытында гына тү гел, тыныч тормыш агышында да бик кирә к һ ә м алыштыргысыз булуын кү рсә тә, безне һ ә р эштә бердә м, тату булырга чакыра.

«Кашыклар» хикә ясендә дә шуң а охшашрак проблема. Сугыш чоры авылының тормыш-кө нкү решен тасвирлаганда, автор кеше кү ң еленең матурлыгын, изгелеген катлаулы вакыйгалар, уйлап чыгарылган каршылыклар эчендә тү гел, ә бә лки, Р. Газизовка хас булганча, гади, тормышчан хә л-ә хвә ллә рдә ача. Сугыш чоры кешелә ре яшә ешен автор гади бер детальгә - агач кашыкларга бә йли. Хикә ядә чынбарлык һ ә м хыял беркадә р каршы да куела кебек. Ә тө п фикер, унбишлә п хатын-кыз белә н Ташлы авылына чә чү лек орлыкка җ ибә релгә н Мә гъсү мбикә нең кибет киштә сендә «матур, ялтыравыклы» агач кашыкларны кү ргә ч туган хыяллары, кечкенә генә куанычлары, һ ә м тирә -юньдә ге кешелә рнең моң а мө нә сә бә те белә н бә йле. Алда карап ү телгә н хикә ядә гечә, биредә дә дуслык, бер-берең ә ярдә м итү кебек сыйфатлар ү рнә к итеп, ү зә ккә куела. Вандовка авылы марҗ аларының бу хатыннарга мө нә сә бә тен ачканда да автор ә леге принципка таянып, уң ышлы сә нгать чаралары ярдә мендә эш итә.

Авыл кешелә рендә буыннан-буынга кү чеп килгә н матурлыкны, аларның гадилеген, шаянлыгын һ ә м уң ганлыгын мактау белә н бергә, ә лбә ттә, автор тормышыбызда яшә п килгә н аерым тискә ре кү ренешлә р турында да яза. Ә дә п, ә хлак, экология проблемаларын кү тә рә. Хыянә т, ә лә к, яхшылыкка - явызлык эшлә ү кебек кү ренешлә рнең авыр нә тиҗ ә лә рен кү рсә тә. Бу китаптагы «Гаян абый хат

укый», «Кил, килештер», «Куян бә леше», «Җ ә бир», «Куштан», «Игенче», «Ө й ө мә се», «Богзай» кебек ә сә рлә р шуң а мисал була ала.

«Куян бә леше» уң ышлы гына язылган. Биредә автор авылның кү згә ә ллә ни ташланып тормый торган ваклыкларын да тотып ала һ ә м кү рсә тә алган. Тө п фикер исә табигатьнең пычрануы, юкка чыга баруы турындагы борчулар белә н бә йле. Дө рес, биредә вакыйгалар агышы, геройларның бирелеше уң аеннан беркадә р уйланырлык, автор белә н бә хә скә керерлек урыннар бар шикелле. Чө нки Дә ү лә тхан кебек табигатьне яраткан, аның юкка чыга баруына борчылган герой, тереклекне тагын да корытырга - ауга чыгарга -- җ ө рьә т итмә с иде кебек. Нә къ менә шушы урында автор ү з-ү зенә беркадә р каршы килә шикелле.

Китапка кертелгә н ә сә рлә рнең иң уң ышлысы һ ә м кү лә млесе ул, ә лбә ттә, «Кичер, кичерә алсаң... » хикә ясе. Тө п герой Барый образы аша автор бү генге кө н ө чен аеруча ә һ ә миятле мә сьә лә - мә рхә мә тлелек, кешелеклелек проблемасын кү тә рә.

Унтугыз яшеннә н аягы яраланып, сугыштан инвалид булып кайткан Барый беркадә р Р. Тө хвә туллинның «Авылдашым Нә би» повесте героен да хә терлә тә. Ә йе, Нә би дә, Барый да - чын кү ң елдә н тормышны, кешелә рне яратучы геройлар. Ә леге ярату аларга башкаларга карата игътибарлы, игелекле булырга ярдә м игә. Озак еллар тимерчелектә эшлә гә н Барый. Нә би кебек ү к, карт-корыларга, сугыш вакытында ирлә рен, балаларын югалткан мохтаҗ гаилә лә ргә ярдә м итә ргә омтыла. Ә мма Барыйның ү зенчә лекле ягы да бар, ул принцип кешесе: бары тик саф кү ң елле, гадел һ ә м намуслы кешелә ргә -га- илә лә ргә генә ярдә м итү не ү зенә максат иткә н. Бу - геройны ачучы тө п сыйфат. «Ә шулай да ә шә ке кешегә бармыйм. Ә шә ке кеше белә н ә йбә т кешенең аермасы саклансын. Ә нә, Гайшә апа бар, кеше ә лә кли, кайсы гайбә т сатып йө ри... » - ди ул.

ИҖ АТЫНА БЕР КАРАШ

Барый образын автор бө тен катлау- лылыгы, каршылыгы белә н ача алган.

Беренче карашка беркатлы булып кү ренгә н бу персонаж кү ң елендә шактый авыр яра ята икә н. Озак еллар ялгыз яшә п картайган сугыш инвалиды чын кичерешлә рен, рухи йө зен башкаларга кү рсә тми икә н. Яшерү нең, ә лбә ттә, сә бә бе бер генә - кешелә рнең мә рхә мә тсезлеге.

Дистә еллар дә вамында ялгыз яшә ве, яшь ханым һ ә м туташларның аны ө енә озатып тө рлечә шаярулары, тормыш кирә к-яракларына ү тә сакчыл карашы һ. б. авылда гайбә т чыганагына ә верелгә н һ ә м бу геройны рә нҗ еткә н. Ә леге вакыйгаларны биргә ндә, Р. Газизовны чын мә гънә сендә калә м остасы итеп таныйсың. Автор Барыйның кичерешлә рен бары бер тапкыр, бары бер вакыйгада гына тасвирлый. Шулай булса да, кеше бө тен барлыгы, фаҗ игасе белә н ачыла: «Барый абыйның капка тө бендә, такта дө бердә теп, берничә ирдә ү кә кыз кө лешә иде, чираттагы «маймыллар», чираттагы кү ң ел ачу. Барый абый капканы биклә п кереп тайган, хә зер кө леп ятадыр...

Барый абый идә нгә капланып ү кси- ү кси елый. Аның ү зә к ө згеч тавышы тә рә зә пыялаларына бә релеп сулкылдый. Мин ү з кү земә ү зем ышанмыйча читкә сикердем. Ялгыш кү рмә демме, дип яң адан тә рә зә гә ү релдем.

Табигатьне, чисталыкны яраткан, на- муслылыкны ү зенә юлдаш иткә н Барый башкалардан да шуны талә п итә. Ә мма... Зарифа карчыкның сараен тө зә ткә ндә салкын тидереп, авырып урын ө стенә егылган Барыйның, медпунктка хә бә р ителгә н булса да, берә ү дә килеп хә лен белми. Кешелә рнең бер-берсенә битарафлыгы Барыйның ү леменә дә сә бә пче була. Шә фкатьле бер җ ан, шулай итеп кичереп булмаслык шә фкатьсезлек белә н очраша.

Хикә ядә Р. Газизов берничә мә ртә бә «Ни ө чен шулай мә рхә мә тсез икә н бу кешелә р? », «Авыл кө н дә урамнарында чылтырап йө рү че кө меш кың гыравын югалтканын аң лар микә н? » кебек риторик сораулар куя. Укучыларга турыдан-туры мө рә җ ә гать итү бү генге тормыш, бер-берең ә булган мө нә сә бә т турында җ итди уйланырга мә җ бү р итә.

Р. Газизов хикә ялә ренең теле гади һ ә м шул ук вакытта - ү зенчә лекле. Автор кызыклы чагыштырулар, гипербола, эпитет, җ анландырулар, сынландыру, лирик чигенешлә р белә н оста эш итә, образларны тудыруда уң ышлы алымнар куллана. Мә сә лә н, «Богзай» хикә ясендә тө п геройларның берсе булган Сә лим Сә йфулласын ачуны автор, аның тышкы кыяфә тен бирү белә н башлап җ ибә рә: «... Бү рек колакчыннарын ө скә бө тереп куйган, чишеп җ ибә релгә н яң а фуфайкасыннан җ ылы кү крә кчә, бумаҗ и кү лмә к кү ренә, кү лмә кнең якасындагы ак сә дә п ут яктысында җ ем-җ ем итә, хатын-кыз муенсасы таккан диярсең. Фуфайка итә геннә н яң а кара чалбар сузылган, ул Сә лимечнең клубка беренче тапкыр киеп чыккан яң а итегенә кереп югала... » Алга таба, ә леге тө с-кыяфә ткә туры килеп торган ү зенчә лекле характер сыйфатлары да ачыла башлый: «... Сә лим Сә йфулласы дө бердә п урыныннан тө ште - аның кайда яшә гә нен дә белмә гә ч, ничу анда изеп утырырга, - дип. - Ә йе, эке, п-у! - дип йө рә ген басар ө чен тә мә ке тартырга чыгып китте... Ү зе кебек атчыны кешелә р алдына бастырып сорау алуны аның сабырсыз йө рә ге кү тә рә алмый иде». Гадилек бө ркелеп торган, туры сү зле, ү зенә генә хас сө йлә шү рә вешле ә леге геройга укучының игътибарын җ ә леп итә, яраттыра.

Р. Газизовның хикә ялә ре нигездә гади, җ ыйнак, уң ышлы эшлә нгә н. Ә мма, аерым ә сә рлә рнең сюжетын, вакыйгалар агышын бирү дә ә ле беркадә р уйланасы урыннар бар кебек. Кайбер хикә ялә рендә, мә сә лә н, автор бер вакыйга турында сө йли башлый да, кинә т тукталып, икенчегә кү чә. Нә тиҗ ә дә, хикә ялә рнең сюжет бө тенлеге югала, ә сә р аң лау ө чен катлаулана. Мисал ө чен, «Куян бә леше» андагы тө п герой Дә ү лә тханның ауга чыгып китү е белә н башланып китә. Алга таба
вакыйгалар ү стерелә башлый. Дә ү лә тханның кү зә тү лә ре, уй-телә клә ре белә н беррә ттә н, хикә ягә Бануттинең мә чесе Җ анкай белә н сө йлә шү вакыйгасы да кертелә. Ә леге кү ренеш игътибарны читкә юнә лтә. Вакыйга ничектер яң а кү лмә ккә кирә ксездә н салынган ямаулык кебегрә к тә эсир калдыра. Шуның ө стенә, Банутти бик телә п Фирая киленнең уң ганлыгы, булганлыгы, аның бала табу йортына китү е турында сү з алып бара да, каяндыр тагын Разия килене турында сө йли башлый. Шушы урында укучыда шик туа: ә бинең ике килене булып, икесе дә бала алып кайтырга җ ыенамы, ә ллә инде сү з һ аман да бер героиня турында гына барамы? Мондый аң лашылмау очрагы «Куштан» хикә ясендә дә кү згә ташлана.

«Точка Хуҗ асы» хикә ясе дә тө п геройны ачу, вакыйгаларны эзлекле тасвирлау юнә лешендә тиешле дә рә җ ә дә эшлә неп бетмә гә н. Бу герой тө рле ә сә рлә рдә кабатланып һ аман тулылана бара. Аерым вакыйгалар агышында укучы тарафыннан яратылып ө лгергә н Точка Хуҗ асы, ни хикмә т, ү з исеме-кушаматы белә н аталган хикә ядә ачылып бетә алмый, ягъни ул тулы эшлә неп беткә н образны тә шкил итми. Инде алда ә йтелгә нчә, биредә геройга бә йле вакыйгалар, ү сеш-ү згә - решлә р дә эзлекле рә вештә бирелсә, хикә я кү пкә уң ышлырак булыр иде. Ә леге хә л авторның «Рә химша абый», «Завхоз» хикә ялә рендә дө кабатлана. Р. Газизов биредә дә геройларның аерым сыйфатларын бирү белә н генә чиклә нә, тулы, җ анлы ә дә би образ тудыруга ирешеп җ итә алмый кебек. Бу хикә ялә рдә ә дә бият ө чен яң а сү з, яң а фикер бирелгә н дип исбатлавы да, кү тә релгә н тө п идеяне ассызыкла- вы да шактый кыен.

Р. Газизов хикә ялә рендә, сирә к булса да, авыр, аң лаешсыз җ ө млә лә р - хә тта стилистик хаталар да очрый. Мисалга тү бә ндә ге җ ө млә лә рне китерергә мө мкин: «Имә н тө бенә кырмыскалар килеп менгә н», «Политикадан Рә химша эшне мә йданның иң биек җ иреннә н урын алудан башлады», «Кү ршелә р» хикә ясендә исә автор ү з-ү зенә каршы килә. Баштарак «Китте шуннан игълан ителмә гә н сугыш» дисә дә, бераздан, ни ө чендер, фикерен ү згә ртеп «Җ ә й буе бара игълан ителгә н сугыш» дип яза. «Монысы Харисның бахтыр булып эшлә венә ишарә », дигә н җ ө млә дә аң лашылмый. «Бахтыр» - «вахтер» дигә н сү зме, ә ллә автор башка фикер ә йтергә телә гә нме? Алай икә н, бә лки, аң латма бирергә кирә к булгандыр?

«Җ анының кайнар тирә нлегендә кибеп парга ә йлә нмичә калган, кү злә ре аша кысылып чыккан бү генге газапларның соң гы яшь тамчылары да, Марья тү тинең «Ах! » дип тирә н кө рсенеп карап торуы да һ ә м бу ап-ак чә чле марҗ а тү тинең ү зенең дә кулына яшьлә р тамуын да, бу яшьлә рнең беркайчан да идә нгә тө шеп җ итә алмасын да инде ул белми иде, чө нки Марья тү тинең яргаланып беткә н кулындагы ярыкларны тутыру ө чен дә шактый кү з яше кирә к иде шул». Бу озын җ ө млә дә ге мә гънә не, ә лбә ттә, башкачарак та бирергә мө мкин булыр иде, чө нки татар телендә да-дә кисә кчә лә реннә н тыш та бә йлә ү че чаралар байтак бит. «Иреннә н ү з хуҗ алыгына ни кызык, (казык) ни бү рә нә, дигә ндә й», «Вандовка марҗ аларыннан (морҗ аларыннан) тө тен чыга» кебек җ ө млә лә р дә ә дә би шаяруларга ә йбә т нигез булырга мө мкин.

♦

ИҖ АТЫНА БЕР КАРАШ

Китапта еш җ ибә релгә н орфографик хаталар: авысың да авасың, мә сә лә, бери- ке, тавышгауга, җ илә кҗ имеш Һ. 6., пунк- туаң ион хаталар да кү ң елдә уң ай тә эсир калдырмый. Болар, ә лбә ттә, «Татар китабы» нә шриятының да дә рә җ ә сен тө шерә.

а РАФАИЛ ГАЗИЗОВ

Библиография

Миң нуллин Р. Табигать баласы//Соц. Татарстан. — 1983. — 3 март.

Ә гълә мов М. Ачык дә рес бирә... шагыйрь//Яшь ленинчы. — 1988. — 12 окт.

Минһ аҗ ева JI. Хаталар да булмаса... // Казан утлары. — 2000. — № 3, — 142—144 б.

Хә лим А. Кайда син, Рафаил? // Мә дә ни җ омга. — 2001. — 14 дек.

Гадел Ә. Шагыйрь кү ң еленең биеклеге// Татарстан хә бә рлә ре. — 2002, — № 5.

Иҗ аты турың да кайбер фикерлә р

Халыкның аһ ә ң е, җ ыр сулышы — ә нә шулар тарта аны шигъри сү згә, ә нә шулар моң ландыра, уйландыра.

Минем ү земне иң ә ү вә ле Рафаил Газизовның шигырьлә рендә ге образлар сискә ндерде. Бераз сә еррә к тә, яшь Есенинны да хә терлә тә... Ә мма — сокландыра! Табигать дө ньясын чын авыл баласы гына ә нә шундый рә вештә ә йтеп бирә аладыр!..

Зө лфә т, шагыйрь, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендә ге Дә ү лә т бү лә ге лауреаты. 1985

V, - V. ' ~к

Мин моң арчы авыл җ ырчысы дип Мө хә ммә т Мә һ диевне, Василий Шукшинны белә идем. Ү зем ө чен яң алык — инде менә Рафаил Газизовны ачтым. Мин ү зем дә — авылда аунап ү скә н малай, лә кин миң а шә һ ә р культурасы йоккан икә н, мин Рафаил белгә н кадә р белмим икә н авылны. Ике генә битлек хикә ялә рендә дә ул авыл кешелә ренең характерларын коеп кына куя. Миң а дө нья ә дә биятының, Кө нбатыш һ ә м Кө нчыгыш ә дә биятларының зур осталары белә н очрашырга туры килде, дө нья ә дә бияты даһ илары Тагорны һ ә м Шолоховны тә рҗ емә иттем, ә мма Рафаил Газиз хикә ялә рен укыганда, мин аның зур талант, кабатланмас талант булуын аң ладым.

Гариф Ахунов, Татарстанның халык язучысы. 1998

•к -к -к

... Моннан ө ч ел элек мин Казандагы китап кибетендә очраклы рә вештә генә синең «Кичер, кичерә алсаң... » дигә н китабың ны алдым һ ә м анда шул исемдә ге кечкенә повестең ны укып таң калган идем...

Рафаил Газиз — татар ә дә биятында сирә к дә рә җ ә дә экспрессия, энергиягә ия булган тел чыганагы. Рафаилне укыганда

«Кирмә н» дигә н поэмасы да бар. Аның шигъри һ ә м чә чмә иҗ аты эчкерсез хислә ре, моң лы яң гырашы белә н җ ә леп итә.

Рафаил Газизов 1991 елда Ш. Маннур, 2003 елда Язучылар берлегенең Ф. Хө сни исемендә ге ә дә би бү лә клә р иясе, ул тө рле ә дә би конкурсларда дә рә җ ә ле урыннарга лаек була. 2006 елда Г. -Х. Андерсен исемендә ге халыкара Почетлы диплом белә н бү лә клә нә.

Р. Газизов — 1992 елдан Татарстан Язучылар берлеге ә гъзасы.

ТӨ П БАСМА КИТАПЛАРЫ

Бө ре керфеклә ре: шигырьлә р / кереш сү з авт. Зө лфә т. — Казан: Татар, кит нә шп 1985. — 63 б. — 1200 д. ' Р''

Җ илә кле алан: шигырьлә р. — Казан: Татар. кит. нә шр., 1988. — 32 б. — 10000 д. Чө гендер хикмә тлә ре: шигырьлә р. — Казан: Татар. кит. нә шр., 1990. — 32 б - 10000 д.

Хат: шигырьлә р. — Казан: Татар. кит. нә шр., 1994. — 95 б. — 4000 д. Тү бә н оч малайлары: ә сә рлә р. — Казан: Татар китабы, 1998. — 128 б, — 4000 д. Кичер, кичерә алсаң... / кереш сү з авт. Г. Ахунов. — Казан: Татар китабы 1998 — 159 б. — 3000 д.

Ак болыт: чә чмә ә сә рлә р, шигырьлә р. — Чаллы: Газета-китап нә шп 2003 _________

224 б. — 1000 д. .

Бү лә гем: шигырьлә р. — Казан: Мә гариф, 2003. — 48 б. — 3000 д.

ИЖДТЫ ТУРЫНДА

Миң нуллин Р. Табигать баласы // Соц. Татарстан. — 1983. — 3 март Ә гълә мовМ. Ачык дә рес бирә... шагыйрь // Яшь ленинчы. — 1988. —' 12 окт.

Минһ аҗ ева JL Хаталар да булмаса... // Казан утлары. — 2000 — J4° 3 _______ 142- V

144 6. ' Айдар X. Кайда син, Рафаил? // Мә дә ни җ омга. — 2001. — 14 дек. Гадел Ә. Шагыйрь кү ң еленең биеклеге // Татарстан хә бә рлә ре. —2002. —№5. 107 Шә рө фиев Р. Хыял кү клә рендә ак болыт // Мә йдан. — 2004. — № 9. 104-V

чаа- Р ә Р * е т Д и н 0 в а Ч. Кытайларга барып гыйбрә т ал // Мә дә ни җ омга. — 200 /. — 30 март.

Минһ аҗ ева J1. Хаталар да булмаса // Мә йдан. — 2007. ________ № 4. ___ 72-75 б. V

Рафаил Газизов

Рафаил Шә кү р улы Газизов 1947 елның 26 апрелендә Татарстан Республикасының Мамадыш районы Кече Кирмә н авылында хезмә ткә р гаилә сендә туа. Дү рт яшеннә н ә тисез калып, ә нисе тә рбиясендә ү сә. 1962 елда Кече Кирмә н сигезьеллык, 1965 елда Мамадышның 2 нче урта мә ктә бен тә мамлагач, туган авылында укытучылык хезмә тен башлап җ ибә рә. 1966-1971 елларда Казан дә ү лә т университетының татар теле һ ә м ә дә бияты бү легендә югары белем алганнан соң, туган авылы мә ктә бендә уку-укыту бү леге мө дире булып эшли башлый, ә 1972 елның августыннан мә ктә пнең директоры итеп билгелә нә. 1979 елда мә ктә п урта белем бирә торган унберьеллык уку йортына ә йлә нгә ч тә, Р. Газизов бү генгә кадә р ә леге мә ктә пнең директор вазифаларын башкаруын дә вам иттерә. 1981-1986 елларда ул читтә н торып Казан дә ү лә т педагогия институтының тарих бү легендә укый һ ә м тарих укытучысы дигә н ө стә мә белгечлекне ү злә штерә.

Кө ндә лек матбугатта Р. Газизовның шигырьлә ре узган гасырның алтмышынчы елларыннан кү ренә башлый, тора-бара Татарстанда һ ә м Баш- кортстанда чыккан кү мә к җ ыентыкларда урын ала, радио һ ә м телевидение тапшыруларында да яң гырый. 1985 елда лирик шигырьлә ре тупланган беренче җ ыентыгы дө нья кү рә, ә 1988 елда кече яшьтә ге балаларга атап язган «Җ илә кле алан» исемле икенче шигъри китабы басыла. Хә зерге кө ндә ул сигез китап авторы, гнуларның алтысы шигъри җ ыентыклар, соң гыларыннан икесе проза китаплары («Тү бә н оч малайлары», 1998; «Кичер, кичерә алсаң... », 1998) һ ә м берсе — сайланма рә вешендә рә к тө зелгә не («Ак болыт») — ә дипнең тезмә һ ә м чә чмә ә сә рлә рен ү з эченә ала. В. Имамовның «Ү зебезнең урам малайлары» дигә н кереш мә калә сеннә н тыш бу китап ахырында шулай ук Р. Газизов иҗ атына багышланган башка материаллар — Зө лфә тнең «Шагыйранә иркен сулыш», Р. Шә рә фиевнең «Шагыйрь кү ң еле — серле дө нья», Л. Минһ аҗ еваның «Хаталар да булмаса... », Айдар Хә лимнең «Кайда син, Рафаил? » исемле мә калә лә ре дә урнаштырыла.

Шигърияттә Р. Газизовны авыл җ ырчысы дияргә була. Малай чактан җ ир хезмә тендә чыныгып, авыл тормышын тирә нтен аң лап-татып яшә гә нлектә н, ул авыл кешелә ренең уй-хислә рен, эчке дө ньясын яхшы тоемлый һ ә м иҗ атында шуны ачык чагылдыра. Яшә еш хакыйкате, тормышчан са- мимилек, авылның язмышы-килә чә ге, ө лкә н буын белә н яшь буын арасында гармониянең бозылуы турында борчылу — болар шагыйрь иҗ атының тө п юнә лешен тә шкил итә. Шигырьлә рендә татар халкының тарихына бә йле темалар да кузгатыла, туган авылының ү ткә не турында аның