ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕРМЕН ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ

Ө ЗІН-Ө ЗІ ТАНУДЫҢ Қ ОҒ АМДЫҚ -ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘ НДЕРМЕН ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚ УШЫЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІЛІГІН ДАМЫТУ

Ә рінова Бақ ыт Айтуқ ызы – педагогика ғ ылымдарының кандидаты, ә л-Фараби атындағ ы Қ азҰ У- доценті,

Қ азақ стан, Алматы, baxit-@mail. ru

Сейтқ асымова Нұ рғ аным 4 курс студенті

ә л – Фараби атындағ ы Қ азақ Ұ лттық университеті

seytqasymova@gmail. com Алматы қ аласы, Қ азақ стан

Тү йіндеме

Мақ алада жалпы орта білім беретін мектепте оқ ытылатын«Ө зін-ө зі тану» пә нінің қ оғ амдық -гуманитарлық пә ндермен интеграциялануы негізінде оқ ушылардың креативтілігін қ алыптастыру мә селесі қ арастырылады. Сонымен қ атар мақ алада оқ ушылардың шығ армашылық қ абілеттерін пә наралық байланыс арқ ылы дамыту туралы да айтылады. Авторлар оқ ыту ү дерісінде оқ ушылардың креативтілігін дамытудың маң ыздылығ ын ашып кө рсете отырып, аталғ ан ұ ғ ымғ а тү сініктеме береді жә не бұ л ұ ғ ымның зерттелуі жайында ө з ойларын ортағ а салады.

Кілттік сө здер: интеграция, креатив, креативтілік, шығ армашылық, оқ ушы, пә наралық байланыс, оқ ыту ү дерісі

Резюме

В статье рассматриваются вопросы формирования креативности учащихся общеобразовательной средней школы на основе интеграции предмета «Самопознание» с предметами общественно – гуманитарного направления. А также в статье раскрываются пути развития творческих способностей учащихся через межпредметную связь. Авторы пытаются показать важность развития креативности учащихся и дают характеристику понятию креативность, делятся своими мнениями об исследовании данного понятия.

Ключевые слова: интеграция, креатив, креативность, творчество, ученик, межпредметная связь, учебный процесс

Summary

In the article the questions of formation of creativity of pupils of a comprehensive secondary school on the basis of integration of a subject " Self - knowledge" with subjects of a public - humanitarian direction are considered. And also in the article ways of development of creative abilities of pupils through interdisciplinary communication are opened. The authors try to show the importance of developing the creativity of students and give a description of the concept of creativity, share their views on the study of this concept.

Keywords: integration, creative, creativity, creation, student, intersubject communication, educational process

Қ азіргі уақ ытта ойлау қ абілеті ө згелерден ерекшеленіп тұ ратын, ө зіндік мү мкіндігі мен ә леуеті жоғ ары, шығ армашыл, яғ ни креативті адамдарғ а деген сұ раныс арта тү суде. Білім беру мен оқ ыту ү дерісінде дарынды жастарғ а педагогикалық қ олдау мен психологиялық кө мек беру олардың интеллектуалдық қ абілеттіліктерін дамытумен сипатталады. Қ азақ стан Республикасының «Білім туралы» заң ында: «Білім беру жү йесінің басты мақ саты – ұ лттық жә не адамзаттық мә дени қ ұ ндылық тар негізінде жеке тұ лғ аның қ алыптасуына қ ажетті жағ дай жасай отырып, оның шығ армашылық қ абілетін жә не эстетикалық тә рбие беруді дамыту» - деп атап кө рсетілген. Осығ ан орай бү гінгі мұ ғ алімдердің алдында оқ ушығ а білім, білік, дағ дыларын игертіп қ ана қ оймай, қ абылдауын, ойлауын, қ иялын, сезімдерін, ерік – жігерін, яғ ни жан – жақ ты шығ армашылық тұ рғ ысынан да дамыту міндеттері қ ойылады. [1].

Оқ ушының шығ армашылық ә рекетін педагогикалық жә не психологиялық тұ рғ ысынан жан – жақ ты дамытуда мектептегі «Ө зі-ө зі тaну» пә нінің орны ерекше. «Ө зін – ө зі тану» пә нін басқ а пә ндермен ық палдастыру арқ ылы басқ а оқ у пә ндерінің мазмұ нының қ ұ ндылық тық мә нін кү шейтудің игі ә сері оқ ушылардың шығ армашылық қ абілеттіліктерін дамытуғ а кө мектеседі. «Ө зін-ө зі тaну» – жaң a интегрaтивті пә н ретінде ә рбір жaс aдaмғ a ө з ө мірінің мә нін тү сінуге жә не осы ө мірдегі мaқ сaты мен мұ рaттaрын aнық тaуғ a, шығ aрмaшылық қ aбілеттері мен бейімділіктерін aшуғ a, қ оғ aмдaғ ы ө з орнын тaбуғ a, ө зі мен ө згелерді, сонымен қ aтaр ө зін қ оршaғ aн ә лемді бaғ aлaй білуге ү йретуді кө здейді.

Ө зін-ө зі тaну, қ aзіргі зaмaнғ ы білім берудің мә ні мен мaқ сaтын aнық тaй отырып, aдaмды бү кіл ө мір бойы белсенді жaсaмпaздық ә рекетке дaйындaйды. Ө зін-ө зі тaну білім берудің мә ні белгілі бір сaлa бойыншa білімді жинaқ тaу емес екендігін тү сінуді, aдaмның ө зін-ө зі ү здіксіз жетілдіріп отыруын, тұ лғ aлық дaмуынa ұ мтылысын жү зеге aсыруды, шығ aрмaшылық белсенділікке, зияткерлікке, ө зімен жә не ө зін қ оршaғ aн ортaмен ү йлесімдікке қ ол жеткізуін қ aмтaмaсыз етеді. Сондық тaн ө зін-ө зі тaну бойыншa берілетін білім мазмұ ны болaшaқ мaмaнның бойындa біртұ тaс жү йе, яғ ни интелектуaлдық ә леуетті дaмытуды жү зеге aсыруғ a ық пaл етеді. «Ө зін-ө зі тaну» гумaнитaрлық циклдың «Қ aзaқ стaн тaрихы», «Философия», «Мә дениеттaну», «Ә леуметтaну», «Этикa», «Эстетикa», «Дінтaну», «Экология», «Психология», «Педaгогикa» пә ндерімен тығ ыз бaйлaнысты болғ aндық тaн, пә ннің интегрaциялық сипaты кү шейе тү седі.

Интегрaция (лaт. інтегрaтіо – қ aлпынa келтіру, толық тыру, тұ тaс, бү тін) субъектілерді біріктіру, олaрдың aрaсындaғ ы бaйлaныстaрды дaмытып, ө зaрa ынтымaқ ты іс-қ имылын терең дету деген ұ ғ ымды білдіреді. Интегрaциялaу – бө ліктерді бү тін шығ aтындaй біріктіру, олaрды біртұ тaс болaтындaй етіп қ осу. Осы тұ рғ ыдaн қ aрaстырғ aндa, кейбір пә ндерге қ aтысы бaр мaтериaлдaрды белгілі бір пә н aуқ ымындa жеке ө ткеннен гө рі, оның мaзмұ ны кең қ aмтылaтындaй етіп, интегрaциялaнып оқ ытылғ aны тиімді. Интегрaциялaу – мaтериaлды жaн-жaқ ты игерту, оқ ушылардың сaбaқ тa aлғ aн білімдерін ө мірлік прaктикaдa қ олдaнудa тиімді ә діс. Білім aлушының сaнaлық, aдaмгершілік, эстетикaлық кө зқ aрaстaрын ұ штaудa, оқ у мерзімін тиімді пaйдaлaнудa, оқ у-тә рбие ү дерісін бaсқ aрудa оның пaйдaсы зор.

«Ө зін-ө зі тaну» оқ у курсының интегрaциялaнуындa ық пaлдaсу негізділігінің пә ндік мaзмұ нғ a, оқ ыту нысaны мен ә дістеріне сә йкестігі; білім мaзмұ нын сұ рыптaудa білім, білік дaғ дылaрының қ ұ ндылық ты бaғ дaрлы мә нділігін сaқ тaу ұ стaнымының ескерілуі; оқ ушылaрдың қ ұ зіреттіліктерін, тұ лғ aлық дaмуын қ aмтaмaсыз ететін жaң a технологиялық ә діс-тә сілдер жиынтығ ының болуы тиіс. Пә нaрaлық (ық пaлдaсу) интегрaция – пә ндік мaқ сaттaр мен ұ стaнымдaрдың, білім мaзмұ нының жә не оқ ыту ә діс-тә сілдерінің шоғ ырлaндырылғ aн кү рделі тү рі ретінде қ aрaстырылып, «Ө зін-ө зі тaну негіздері» бaғ дaрлaмaсының мaзмұ нын aнық тaудың концептуaлды негіздері болып, aдaмның рухaни ө мірінің бaсты – интеллектуaлды, этикaлық (ә деп жә не ө мір ә дебі), эстетикaлық сaлaлaры aлынaды.

Интеграциялаудың жолдарын тө мендегі бағ ыттарда қ арастыруымызғ а болады:

1. Тақ ырыпқ а байланысты ұ лы ғ алымдардың ө мірінен шабыттандыратын мысалдар келтіру арқ ылы.

2. Жаттығ у жұ мыстарына мазмұ ны адамгершілік қ ұ ндылық тарғ а негізделген аң ыздардан, ә ң імелерден мысалдар келтіріп, талдау жұ мыстарын жү ргізу, шығ армашылық тапсырмалар орындау.

3. Ә рбір оқ у пә ндерінен ө тілетін тақ ырыбы мазмұ нындағ ы жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарды анық тау, талдау, ашу.

Алайда, ә р пә ннің ө зіндік ерекшелігін ескере отырып, қ июластыра білгенде ғ ана «Ө зін – ө зі тану» пә німен интеграцияланудың мақ саты орындалып, тә рбие мен білім тұ тастық табады. Соғ ан байланысты интеграциялау жұ мыстарын ә р пә ннің мазмұ ндық ерекшеліктеріне орай ойластыру қ ажет. Мысaлы, Шә кә рімнің «Aдaмдық борышың »aтты ө лең інде aдaм ө мірінің ү немі дaмып отырaтын физикaлық, психологиялық, ә леуметтік қ ұ былыс екені aйтылaды. Aдaм бaлaсы ү немі ө су жолындa болaды. Жaрық дү ниеге келген сә тінен бaстaп оның нә ресте жү регінде ө мірге деген тaлпыныс орнaйды. Aнa сү тімен дaрығ aн қ ұ штaрлық сезім ә ке тә рбиесімен ұ штaсып, ол кө п нә рсеге қ ызығ aды. Есейген сaйын тaным кө кжиегі кең ейе тү седі. Ол кө кірегін кернеген aсыл aрмaндaрын іске aсыру ү шін ү немі ізденіс ү стінде болaды. Ө зіндік дaмуды мұ рaт еткен aдaмның кө кірегі ояу, дү ниетaнымы кең болaды. Кө кірек кө зі aшық, сө зі рухaни ө сіп-ө нген, жетілген, кемелденген деген ұ ғ ымды білдіреді. Хaлқ ымыз білімді, сaнaлы, пaрaсaтты aдaмды – кө кірегі ояу; сезімтaл, тү сінігі мол aдaмды – кө кірегі жү йрік; терең ойлы, зерделі aдaмды – кө кірек кө зді; кең пейілді, жомaрт, aдaл aдaмды – aқ кө кірек дейді. Кө ң іл-кү йі, сезімі, ішкі жaн дү ниесі бaй aдaмды кө кірек сaрaйы кең деп сипaттaйды. Бұ л сипaттaмa зерде, зеректік, зейін, дaрын, пaрaсaт сияқ ты интелектуaлық ә леуетті дaмытaтын қ aбілеттіліктердің тұ лғ a дaмуынa тигізетін ық пaлын нaқ тылaйды. [2].

Ө зін–ө зі тануды оқ ытуда гуманитарлық – қ оғ амдық пә ндер ғ ана емес, сонымен қ атар жаратылыстану–математикалық циклдағ ы пә ндер интеграциясы да қ атар жү реді. Жаратылыстану пә ні бойынша мысалығ а «Жыл мезгілдері» тақ ырыбын ө ткенде «Қ ыс», «Жаз» мезгілінде болатын табиғ аттағ ы ө згерістерді адам бойындағ ы қ асиеттерімен байланыстырыпайту оқ ушыларғ а адам мінезіндегі мейірім мен қ атыгездікті ажырата білуге кө мектеседі. «Қ ыс» — қ атал, суық, ешкімді аямайды, боран. «Жаз» — мейірімді, жайдарлы, жылы, ашық. Сіздерге жылдың қ ай мезгілдері ұ найды? – деп сұ рай отырып, ендеше біз мейірімділік, шыдамдылық, сабырлылық қ ұ ндылығ ына тә н сипаттар арқ ылы жан-жағ ымыздағ ы адамдарғ а кү н нұ рының жылуындай жақ сы қ асиеттерімізді тарата білейік деймін.

«Ө сімдік мү шелері» тақ ырыбында Гү лдің тамыры, сабағ ы, жапырағ ы, гү лі болады. Оларды баптап кү ту керек. Су қ ұ йып, топырағ ын қ опсытып, жапырағ ына қ онғ ан шаң ды сү ртіп отырса гү лдеп жайқ алып ө седі. Сол сияқ ты балағ а жас кезінде риясыз сү йіспеншілікпен дұ рыс тә рбие берсе еліне қ ызмет ететін, бойында адамгершілік қ асиеті мол нағ ыз азамат болып ө седі.

Жаратылыстану пә ні мен ө зін-ө зі тану пә нін ық палдастыруда адам мен табиғ аттың бірлігі, табиғ аттың адам дамуына жағ ымды ә сері туралы тү сініктері болуы, қ оршағ ан ортағ а саналы тү рде ұ қ ыптылық пен қ арым – қ атынас жасай алуы туралы сө з болады. Мысалы: “Табиғ атсыз адамзаттың кү ні жоқ, оны айтуғ а табиғ аттың тілі жоқ ” деген мақ алдың мә нін ашу. Егер біз табиғ атты дұ рыс аялап, сақ тай білсек қ ана табиғ аттан алатын нә рселерімізді ала аламыз деп балаларды дұ рыс ә рекет жасауғ а, табиғ атқ а сү йіспеншілікпен қ арауғ а, табиғ атқ а қ иянат жасамауғ а, ішкі тыныштық тарын сақ тай білуге ү йрету арқ ылы тү йіндеу [3].

Ө зін– ө зі танудың интеграциялық сипаты оқ ушылардың шығ армашылық қ абілеттіліктерін дамытуғ а ық пал етеді. Осы ретте отандық педагогика мен психологияда «шығ армашылық » термині кең қ олданылады. Шетел психологиясында шығ армашылық тың қ алыптасуына ық пал ететін тұ лғ алық жә не ойлау қ асиеттерінің жиынтығ ы «креативтілік» терминімен белгілі.

Креативтілік ағ ылшынның «Creativity» сө зінен аударғ анда шығ армашылық деген мағ ынаны береді. Философия мен психологияда «креативтілік» категориясын зерттеу мен анық тауда А. В. Морозов пен Д. В. Чернилевский тө рт негізгі бағ ытты айқ ындады [4]: 1. Креативтілік – шығ армашылық ү деріс; 2. Креативтілік – жаң аны қ ұ румен байланысты ә рекет нә тижесі, шығ армашылық ө нім; 3. Креативтілік – интеллектуалдық немесе шығ армашылық қ абілет; 4. Креативтілік – тұ лғ алық категория, мінез-қ ұ лық ерекшелігі.

Шығ армашылық ә рекеттің негізгі сипаттамаларын, оларғ а сә йкес қ алыптасатын қ абілеттіліктер мен мү мкіндіктерді, шығ армашыл тұ лғ аның жеке ерекшелігі, табиғ и дарындылығ ы, шығ армашылық қ абілеттердің дең гейлері ғ ылыми тұ рғ ыда қ арастырылып, сондай-ақ шығ армашылық ты дамытудың шарттарын белсенді тү рде зерттеу қ олғ а алынды. Ол зерттеулер қ атарына Г. С. Альтшуллер, Д. Б. Богоявленская, А. В. Брушлинский, Л. С. Выготский, В. В. Давыдов, З. И. Калмыкова, И. Я. Лернер, А. Н. Лук, Н. С. Лейтес, А. М. Матюшкин, Я. А. Пономарев, С. Л. Рубинштейн, Б. М. Теплов ең бектері жатады, сонымен қ атар қ азақ стандық ғ алымдар А. Е. Ә білқ асымова, Ж. Р. Баширова, Қ. Б. Жарық баев, С. М. Жақ ыпов, Ж. А. Қ араев, Т. К. Мусалимов, М. Мұ қ анов, А. С. Мустояпова, Т. Сабыров, С. С. Смаилов, Т. Тә жібаев, Б. А. Тұ рғ ынбаева, Б. А. Оспанова, Р. С. Омарова жә не т. б. педагогикалық, психологиялық ең бектерінде де адамның жеке басының дамуы мен шығ армашылығ ының тү рлі аспектілері қ арастырылады.

Кө птеген ғ алымдар ә р баланың туа біткен шығ армашылық мү мкіндіктері бар, ол кретивтілік дамыту тек шығ армашылық ә рекетте жү зеге асады деген пікірде. Демек, шығ армашылық даралық ты қ алыптастыру ә леуметтік орта шарттарына тә уелді. Мектеп білім беру ә дістерін қ олданып, танымдық ү дерісті ұ йымдастыру тә сілдері арқ ылы баланың креативтілігін дамытуды ынталандырады. Креативтілік туралы айтқ анда шығ армашылық ойлау ғ ана емес, тұ лғ аның қ асиеті мен дамуы да ескерілуі керек [5].

Қ азіргі білім беру тұ жырымдамасының бағ ытының ө згергеніне қ арамастан, мектептерде оқ у бағ дарламасын оқ ушы тұ лғ асынан жоғ ары қ ою ә лі кү нге дейін кездеседі. Оқ ытуда білім беруді мең геруге, баланың интеллектісін ғ ана дамытуғ а бағ ыттайды. Оқ ушының тұ лғ алық жә не психологиялық шығ армашылық қ абілеттерін дамытуғ а арналғ ан жұ мыстар тең дә режеге ө тілуі тиіс. Білім беру жү йесінің тиімді кө рсеткіші баланың дамуы болуы керек. Зерттеушілердің пікірі бойынша, білім беруде дамытудың тиімді жә не маң ыздысы тұ лғ ағ а бағ ытталғ ан оқ ыту. Бұ ндай оқ ыту тек біліммен ғ ана қ аруландырып қ оймай, ең алдымен оқ ушылардың танымдық шығ армашылық кү штерін қ алыптастырады. Зерттеушілердің бұ л пікірмен келіспеу мү мкін емес. Ө йткені, креативтілік дамыту тұ лғ алық дамудың басты кө рсеткіштерінің бірі, тек қ ана креативтілікті дамыту тұ лғ алық дамудың басты кө рсеткіштерінің бірі, тек қ ана креативтілік адамның ө зінің даралығ ы мен бірегейлігін кө рсетеді.

Креативтілікті қ алыптастыру мә селесіне сә йкес жазылғ ан ең бектерді саралай келе креативтіліктің мынандай қ ұ рылымдық бө ліктерін бө ліп кө рсетуге болады: аса сезгіштік, ой ұ шқ ырлығ ы, жаң ағ а ұ мтылушылық, шығ армашылық қ абілеттер, ө зіндік ой-пікірлерде тұ ра білу, ө зіне сын кө збен қ арау, қ исынды ойлау, жаң аны сезгіштік, кү мә ншілдік, ә р нә рсеге кү мә н келтіру, ө з ойын дә лелдеуге тырысу, ү немі жаң аны ойлап табу т. б. Ә рине, мұ ның бә рі адам бойындағ ы қ асиеттердің жетілуіне себепші болары анық.

Қ орыта айтқ анда жалпы орта білім беретін мектептердегі «Ө зін-ө зі тану» пә нін интеграциялап оқ ыту оқ ушылардың жалпы интеллектуалдық шығ армашылық қ абілеттіліктерін дамытумен қ атар олардың бойындағ ы ө зіндік ерекшеліктердің ашылуына да ық пал етеді деп айта аламыз. Ал мұ ндай ерекшеліктер тү птеп келгенде креативтілікті қ алыптастыруғ а негіз болары сө зсіз.

Ә ДЕБИЕТТЕР:

1. Қ aзaқ cтaн Рecпубликacы «Бiлiм турaлы» Зaң ы. // Aлмaты: Юриcт, 2007.

2. Ә рінова Б. А. Ө зін ө зі тануды оқ ыту ә дістемесі. Aлмaты: Қ aзaқ университеті, 2017.

3. Ә кiмбaeвa Ж. Ж., AхмeтoвaA. И «Бiрың ғ aй бiлiм бeру кeң icтiгiндe «Ө зiн-ө зi тaну» рухaни-aдaмгeршiлiк бaғ дaрлaмacымeн ық пaлдacқ aн тә жiрибeлiк мeктeптeрдe cыныптaн тыc жұ мыcты ұ йымдacтыру» Мұ ғ aлiмдeргe aрнaлғ aн ә дicтeмeлiк қ ұ рaл. - Aлмaты, «Бө бeк» Ұ Ғ ПББCO, 2014. –135б.

4. Oрыcшa-қ aзaқ шa тү ciндiрмe cө здiк: Пeдaгoгикa / O 74 Жaлпы рeдaкцияcын бacқ aрғ aн э. ғ. д., прoфeccoр E. Aрын - Пaвлoдaр: " ЭКO" Ғ Ө Ф. 2006. - 482 б.

5. Қ азақ педагогикалық энциклопедиялық сө здiк. Алматы, 1995. -185 б.