Ачамын йӧратыме мурыжо

Муро, муро!.. Тый от лий гын,

Мо ден илыш сӧ раса?

Шабдар Осып.

Мый, кок ий лиеш, армий гыч демобилизоватлалт толмеке, шкенан «Прогресс» колхозышто шоферлан ыштем. Ялысе калык манмыла, «председательын кучерже» улам. Машина у, ГАЗ-69. Паша неле да лавран монь огыл. Икте йӧ ндымӧ – яра жап шагал. Эр ӱ жара денак кынелын, председатель дек кает, а вара кече мучко, южгунамже ятыр йӱ д лиймешке, кудалышташ перна. А вет мый шофер веле огыл, эше ялысе художественный самодеятельностьын баянистше улам-ыс. Агитбригада денат концертым ончыктен кошташ кӱ леш, тӱ рлӧ пайремлан у программымат ямдылман. Клуб вуйлатышына, Сарамбай Очи, беседым да лекцийым веле организоватлаш мастар, а нимогай музыкальный инструмент дене шоктен ок мошто. Шкат паледа, музыка деч посна могай концерт? Сандене лач правленийын заседанийже але тӱ рлӧ актиз, погынымаш годым веле мый яра улам. Тунам клубыш вашкем. Моло паша мыйын тетла уке. Кыдалаш школым тунем пытаренам, умбакыже тунемаш каяш гын… Илена – ужына.

Теве тачат – правленийын заседанийже, но Иван Васильевич, мыйын «озам», гаражыш ыш колто, заседаний пытымым машиныштак вучаш шӱ дыш.

Кабина омсам комдык почын, руль ӱ мбак кумык лийын, кас кава тӱ рыш онченшинчем. Мый эр ӱ жара нӧ лталтмым да кас кече шичмым ончаш путырак йӧ ратем.

Тыгай годым вуйыш тӱ рлӧ шонымаш пура: эртыше жап шарналтеш, тачысе илышын сайже-осалже висалтеш, ончыкылыкын корныжым рашемдет. Шонкален шинчышемлак, семынем тӱ рлӧ мурым мырлен шинчем. Утларакшым мый, ачамын мурыжо-влакшым шарнен, пелйӱ кын муралтем але шӱ шкалтен колтем. Тудо шкеже Кугу Отечественный сареш йомын, амурыжо-влак алят илат да, очыни, нигунамат огыт йом, огыт коло. Теве, мутлан манаш гын, ӱ маште концерт дене районыш мийышна, тушто саде концертнам магнитный лентыш возен нальыч. Варажым радио дене передаватлыме годым ала-могай амал дене ачамын кум мурыжым «калык муро» манын увертарышт. А такшым, вес семын шоналтетат, мо тыште удаже? Ачамжат вет иктаж-могай композитор монь лийын огыл, а улыжат тыглай гармончо, ялысе уста гармончо веле ыле. Кумылжо улмо годым, эртак палыме мурым шоктымо олмеш, тудо у семым шке гыч шонен луктын. Тиде семже калыклан келшен. Калык тудым мурен да кызытат мура.

Мый шкежат музыкым йӧ ратыме шотышто ачамым поктенам ала-мо. Изинекак тӱ рлӧ музыкылан шӱ ман улам. Кызыт теве гармонь да баян дене сай шоктем, маныт-ыс… Эх, чынжымак музыкант лияш ыле!.. Тӱ рлӧ инструмент дене шоктен мошташ да шонымет семын сылне деч сылне музыкым шке возаш!.. Чыла тиде, конешне, шонкалымаш веле… Эре тыге: ончем малаш возаш тарваныше пӱ ртӱ сым да, тудын моторжо мыланем муро сем йоҥ галтмыла чучеш, пылышемлан пуйто музыка солна…

…Теве Шеръял чодра шеҥ геке волышо кече эркын-эркын кугеммыла коеш. Кандалге кава тӱ р, лыпчык-лапчык пыл ора-влак шушо полан вӱ деш йӱ штылшыла чевергат. Орчемей курык могырым кас рӱ мбалге ялдеке лишемеш. Кечывалым чот ырыше шокшо юж, олык лап гыч нӧ лталтше юалге сур тӱ тыра дене варналтын, курык йымалне шинчыше ялым шыҥ алыкла леведеш.

Кече чодра шеҥ гекат волен йомо, а юж эшеат лӱ п-лӱ п шокшо. Чодра вес велнысе олык ерлаште ӧ рт лекшаш гай ужава-влак варгыжыт. Тымык касыште нунын йӱ кышт мӱ ндыркӧ -мӱ ндыркӧ шокта. Рӱ мбалгыме семын нӧ рӧ купла гыч шыҥ а тӱ ча кынелеш, чыла илыше ӱ мбаке сутланен кержалтеш. Йырым-йыр изи шулдырышт дене йыҥ -ҥ -ҥ ызгат, нерыш, шинчаш шӱ шкылтыт. Шӱ ргым, кидым, шӱ йым, кушто чара верым муыт – чыла вере почкалтышла почкалтарат. Сылне кеҥ ежын пӱ тынь ямжым нунак йыгыжтарен локтылыт.

Кӱ тӱ шукертак пурен. Коклан-коклан шкет ушкал ломыжалтыме йӱ к шергылт кая. Очыни, але мартеат лӱ штыде шога, оза ватыже але ок ярсе дыр.

Кужу кече мучко пашаште нойышо ял калык кас рӱ мбалге денак малаш возеш. Йӱ д кӱ чык. Пуйто теве-теве шинчам петырен веле шуктет, вашкерак ыштен, илалшыракышт пусакыш вашкат. Тунам ял мучко дозор але, вес семынже, йӱ д орол веле кодеш. Кеҥ еж рӱ дыштӧ самырык-влакат, пырля погынен, молыгунамсыла шуко огыт шинчылт.

Лач ваш-ваш йӧ ратыше ӱ дыр ден рвезе веле ял мучаш тошкемышыште але капка воктене эр ӱ жарам вашлийыт. Шӱ мыштӧ йӧ ратымаш тул йӱ лымӧ годымсамырык еҥ лан омо – шот мо? Пашаш кайме деч ончыч пыртак нералтат, адакат тугаяк свежа, чолга улыт. Адакшым вет ача-авашт: «Водно шуко гуляен коштыныт, ласканак малалте», – огыт ман, ӧ кымак кынелтат. Кеҥ еж – ракатланыме жап огыл. Олыкышто кыдал таҥ ыт шудо нӧ лталтын, таче-эрла солаш лекман. Пасушто, аркалаште вашке уржа шышталга, олык шудо почеш вигак тӱ редаш тарваныман.

Тиде кечылаште Иван Васильевич, мемнан колхоз председательна, шинчен-шинчашыжат верым ок му. Эр гыч кас марте я пасулам ончен савырна, я гаражыш, мастерскойыш, я олыкыш, шудо лукыш, кудалына. Кечывал деч вара чӱ чкыдын райкомыш коштына. Йора эше райцентрышкыже коло меҥ ге утларак веле. Уке гын, кажне кечын гаяк районыш кудалыштын, уржа-сорлаланжат сайын ямдылалт шукташ ок лий. Кеч-мом ойлыза, а мемнан колхозышто гын кеч-кушкат председатель шке шуышаш, шке шинчаж дене ужын тергышаш.

Теҥ гече, районыш кайшыла, мый шым чыте, Иван Васильевичлан шӱ м корштен ойлышым:

– Иван Васильевич, молын кузе – ом пале, а мемнан дене йӧ рдымӧ койыш уло.

– Могай? – мыйын могырыш савырнен ончалде, йодо тудыжо.

– Кажне участкыште, бригадыште ответственный еҥ уло, а нимолан шке семынышт мутым ынешт кучо.

– Кузе тыге? – сырышыла вашештыш Иван Васильевич.

– А туте... Ответственность деч лӱ дын ала-мо? Кажныже пала: эрла-кумышто олыкыш шудо солаш лекмыла, вара вигак уржа-сорла тӱ ҥ алеш, могай да мыняр машина, жнейка, шорвондо, сава кӱ леш – огыт пале мо? А нуно эртак тыйын миен ончалмым вучат, приказ нунылан кӱ леш – от пале. Тиде порядок мо?

– Тиде, Виктор шольым, дисциплина, – пеҥ гыдын вашештыш Иван Васильевич. – Кхм!..

Тетла тудо нимомат ыш пелеште. Шижам: каласымем тудлан ыш келше. Нугыдо шем шинчапунжым шыдын тарватылеш. Значит, сырен. Мый Иван Васильевичын сырымыжым вигак палем. Иктаж-мо тудын семын огыл гын, вигак шинчапунжым тарватылаш тӱ ҥ алеш. Адакшым амал деч посна, пиктежалтше логаржым эрыктышыла, кхм! да кхм! ышта.

Такшым Иван Васильевич уда айдеме огыл. Изишак ура чонан, шыдыжат ситышын уло. Южгунамже сырен кудалтыдеат ок лий. Тудо, идалык утларак лиеш, мемнан колхозыш тольо. Тунам колхозна почеш шӱ дырнен. Кинде шагал шочын. Ятыр еҥ ял гыч олашке але вербоватлалт каен. Шукынжо колхоз пашаш пеш шуэн коштыныт. Илышым вашталташ кӱ лын. Партий райком Иван Васильевичым мемнан дек колтен. Ончычшо райкомышто отдел вуйлатышылан ыштен. Шочынжо – мемнан ял гычак. Война деч ончычак армийыш каен улмаш. Тыглай салтак гыч майор марте кушкын. Ныл ий годым сарыште кредалын. Ятыр гана сусырген. Кызытат игече вашталтме вашеш тошто сусыржо пеҥ еш. Тунам тудо, чон йӧ слана гынат, нигӧ ланат ок ойло. А мыйже пеш шижам. Икана чаманыме мутымат ойлаш тӧ чышым, но тудо туге руал вашештыш, тетла йылмем тӱ гаташат ом тошт.

Иван Васильевич кызыт ватыж дене коктын веле улыт. Эргышт, институтым пытарымек, Новосибирскыште пашам ышта. Ӱ дыржӧ, Роза, Йошкар-Оласе музыкальный училищыште тунемеш. Кунам-тунам веле толеда, каникул годымат арня чоло веле ила. «Путешествоватлаш йӧ ратем», – манеш шкеже. Садланак, очыни, тудо тӱ рлӧ вере туристский походыш коштеш. А самырык годым молан тӱ рлӧ вер-шӧ рым, тӱ рлӧ калыкым ужын кошташ огыл? Ачаж ден аваже ик ӱ дырыштым ӱ як-мӱ як ашнат. Тылзе еда Иван Васильевич тудлан витле-кудло теҥ ге дене оксам колта.

Роза тений кумшо курсым пытарен. Пианистка лиеш. Ачаже ӱ дыржын ончыкылык специальностьшо дене эреак моктана: «Тудо мыйын молодец! – манеш чӱ чкыдын. – Ӧ рам, кузе тыгай пеледышым ончен куштен кертынам? Пианистка… интеллигентный специальность. Мемнан семын пурак лоҥ гаште пӧ рдалаш ок тӱ ҥ ал».

Конешне, Роза гай ӱ дыр дене кеч-кӧ ат кугешнен кертеш. Мемнан кундемыште тунемше дене кызыт нигӧ мат от ӧ рыктаре. Врач, лётчик, инженер, археолог учитель, партийный да совет пашаште ятыр вуйлатыше мемнан ял гыч лектын. А вот музыкант, адакшым пианистка – але иктат уке. Тидыже мыланем поснак келша. Вет мый шкежат музыкым моткоч йӧ ратем. Теве багажникыште (тошто фуфайкеш пӱ тырал пыштенам) баян кия. Тоштемше тульский баян Армий гыч пӧ ртылмӧ ийынак комиссионныйышто налынам ыле.

Лач чоным почынак каласаш гын, мый шкежат шыжым музыкальный училищыш тунемаш пураш шонем. Но тиде шонымашемже але кӱ ынак шуын огыл. Молан манаш гын, училищыш пураш ынде шкемым шоҥ гыраклан шотлем. Товатат. Коло вич ий. Коло кудымшо ийыш тошкалынам. Кокам ойла: «Лучо, – манеш, – Йошкар-Оласе лесотехнический институтыш каен пуро». «Каен пуро», –манаш веле. Тушто конкурсшо могай! А мый вечерний школым веле пытарышым. Оценка-влакемже эртак кумытан улыт.

Тыге кокыте шонкалымем ужын, кокам (мый тудын дене илем) ындыже ӱ дырым налаш темла. Тудым умылаш лиеш: ынде вет самырык омыл. Мый денем тӧ раш-влак шукертак шке сурт-печан, ешан лийыныт, южыжын кум-ныл йочаштат уло. А мый алят – шоҥ го каче.

Тунемаш монь нигушкат каяш огыл гын, ындыжым ӱ дыр налаш пешак жап. Лач иктым ом пале — кӧ м налаш. Чыным ойлат улмаш: самырык уш дене от нал гын, варажым йӧ сӧ лиеш: утыж дене кычалтылше лият. Теве Роза гай ӱ дыр йӧ ратен шында ыле гын... Эх, мом тудын нерген шонкалаш? Тудо мыламлык огыл. Мый тыглай шофер, а тудо... адакшым моткоч самырык. Конешне, моткочшак манаш ок лий. Шого, шого, чынжымак тудо мыняр ияш? Очыни, иктаж коло але коло икте.

А могай тудо мотор!.. Лӱ мжылан келшыше тӱ сшӧ: кеч-могай качымат савырен кертеш.

– Виктор, мо тый, мален колтенат мо? – кенета машина дек толын шогалын, Иван Васильевич мыйым вачем гыч тӱ калтыш.

Мый чынжымак мален колтенам улмаш ала-мо. Председательын йӱ кешыже помыжалтмыла лийым.

– Уке, уке, так... шонкален шинчылтым, – вашештышым мый.

– А мый шонышым, мален колтенат. Руль ӱ мбак ласкан гына вуетым пыштенат, шинчатымат петыренат, – вес могырым кабиныш шичшыжла ойла Иван Васильевич. – А мый правлений заседанийымат эртарышым. Оперативный заседаний лие. Эрла олыкыш лектына. Генеральный наступлений тӱ ҥ алеш.

Олык шудо ыштыме пагыт – мыйын эн йӧ ратыме жапем. Кызыт тыге тӱ рлым шонкален шннчымеш, эх! пӱ сӧ сава дене нӧ рӧ шудым рожгаш могай сай ыле!..

– Молан шыргыжат? – ӱ мбакем ончалын, пелештыш Иван Васильевич.

– Олык шудо ышташ пеш йӧ ратем, – маньым мый. – Иктаж кум кечылан шудо солаш мыйымат колто, Иван Васильевич?

– Кхм!.. А мый йолын кошташ тӱ ҥ алам мо?

Тудын дене ӱ чашаш нимолан. Келгын шӱ лалтен, ключым зажиганий замокыш кералын, стартерым пызыральым.

– Кушко? – йӱ штын, официально йодым.

– Йӧ ра, йӧ ра, ит сыре, ала иктаж кечылан кает. Еҥ садак ок сите, а тый кок еҥ олмеш солен кертат, – мане вара Иван Васильевич. – Сейчас станцийыш кудалына. Таче Розам вашлияш кӱ леш. Телеграммым колтен. Каникуллан толеш.

– Вот молодец!

– А тыйже молан куаненат?

Мый ӧ рмалгышым. Семынем шыргыжальым, нимат шым вашеште. Акселераторым чот темдалын, машиным писын вер гыч тарватен, правлений воктеч кугорныш лектым.

– Между прочим, Роза кажне письмаштыже тыланет саламым каласаш ойла ыле, – икмыняр жап гыч икшырымын пелештыш Иван Васильевич.

– Да? – тугак ӧ рмалген йодым мый.

–Да. Каласен омыл мо?

– Уке.

– Ну, тугеже мый титакан улам... Мондалтын очыни…Тый адак тидын нерген Розалан ит ойло, йӧ ра? – воштылмо йӧ ре пелештыш Иван Васильевич. – Ух, тудо мыйын шыде вет… аваж гаяк.

– Роза гай ӱ дыр шыде лийын кертеш мо? – йодам.

Иван Васильевич мыйым тӱ слен ончале, вара семынже, тӱ рвӧ лукшо дене, шыргыжалмыла ыштыш да серьезнын йодо:

– Тудо тыланет келша мо?

Мыйже, кузе-гынат нимом палдараш огыл манын, йӱ штын вашештышым:

– Ничево... Роза уда ӱ дыр огыл. Такшым, тӱ жвач ончымаште, шыдыла ок кой.

– Конешне, шыде манмем – утыж дене… Шыде огыл, а нечке… Нечкышландарен ончен куштенна.

* * *

Роза… Конешне, тудо мыланем келша. Первый гана ужма гычак. Но тидым мый шке кӧ ргыштем веле кучем. Нигӧ ланат ойлен омыл. Шканжат шижтараш тӧ чен омыл. Койышыж дене тудо икмыняр тӧ рсыр гынат, моло шотышто нимогай зиянымат от му. Мотор сынжылан-капшыланкӧ рак, очыни, чыланат тудым мемнан ялыште чаманат, моктат, тудын дене кугешнат. А каче-влак нерген гын ойлыманат огыл: Роза клубыш толеш гын, йырже изин-кугун койын коштыт. Кажныже тудын ончылно шкенжын могай улмыжым сай могыр гыч ончыкташ тӧ ча. Тунам, «тыргаланыза, тыргаланыза, тудо тенданлык огыл» манын, семынем шонем. Каче-влакшат, тудын дене таҥ ым кучаш манын, кӱ лынак пижаш огыт тошт. Вет тидлан Роза шкежат амалым ок пу. Кажныж дене тудо ик семын коеш. А кӧ утыж дене пижедылаш тӧ ча гын, тудым ачаж семынак руал кораҥ да, шӱ рдыл але койдарен пелешта.

Ӱ маште кеҥ ежым мый икана Розалан тидын нерген каласышым:

– Роза, молан ялысе рвезе-влакым эре пӱ шкылат? – маньым.

Роза воштыл колтыш:

– Роза – иман пеледыш, от пале мо?

Тиддеч вара ме икмыняр кече ваш-ваш «поро эр» да «чеверын» мут деч молым нимомат ойлен огынал. Но тудо молыгунамсе семынак эрдене мыйым эн ончыч саламла ыле. Лач мый веле кеҥ ежым кажне кечын тудым ужын кутыркаленам. Кутыркаленам веле мо...

Теве ӱ маште шыжым лийше случайым налаш. Тунам, Йошкар-Олашке кайме кечынже, нунын капка ончыкышт толын веле шогальым, пӧ рт окна колт почылтынат кайыш.

– Поро эр, Виктор.

– Поро эр, Роза. Иван Васильевич вашке лектеш?

– Лектеш веле...

– Мом тынаре ӱ мбакем ончет? Шинча возеш.

– Йора, тетла ончаш ом тӱ ҥ ал.

– Йора...

– А таче мый каем, – икмыняр жап ӱ мбакем шып ончен шинчымеке, пелештыш Роза.

– Кает? Кушко?.. Ах да, Йошкар-Олашке? Каникул пытыш?

– Угу… Ала станций марте ужатен колтет?

– Председатель каласа гын, мыланем садиктак.

Иван Васильевич лекте. Ме кудална. Ала-молан мыйын чонемлан кенета йокрокын чучаш тӱ ҥ але. Шып шинчем. Иван Васильевич мыйын могырыш чоянрак ончале да пелештыш:

– Ӱ дырем таче олашке кая.

Мый тыгакак нимомат ом пелеште.

– Мом каласет? – уэш йодеш.

– Тунемше еҥ лан тунемаш кӱ леш, вашештышым мый.

– Тиде чын. Айдеме шке талантшым йомдарышаш огыл. Тый колынат, кузе тудо мура? О-о!

Вара, ала-мом семынже шоналтен, шыргыжалын ешарыш:

– Ӧ рат веле вет, шем рокеш тыгай чесле пеледышым ончен куштенам.

Кечывал лишан Иван Васильевичым райкомыш наҥ гаен кодышымат, ялыш пӧ ртыльым. Председатель шке ӱ дыржым поездыш ужатен колташ шӱ дыш. Роза мыйым капка ончылно вучен шинча ыле. Аваже, шинчажым ӱ штын, ӱ дыржым машиныш шындаш полшыш. Вара, кидшым рӱ зен, пӧ рт воктенже шоген кодо.

Ял гыч кугорныш лекна. Машина, самырык талгыде гае нугыдо пурак почшым нӧ лталын, станций могырыш чыма.

– Станций марте авам пешак ужатен мийнеже ыле, но мый ыжым келше, – мане кенета Роза.

– Молан?

–Тый денет пытартыш гана чоным почын кутырынем.

Мый тудын ӱ мбаке ӧ рын ончал колтышым. Тыгай савыртышым мый нигузеат вучен омыл.

– Ит ӧ р, – ойла умбакыже Роза. – Тыйынгай йӱ штӧ шӱ ман каче тиде кундемыште уке, очыни.

– Молан тыге?

Роза, мый декем тупынь савырнен, корно ӧ рдыжкӧ онча.

– Мый тыланет ялысе ӱ дыр-влак деч эн уда ӱ дыр гай коям. Молан мыйым тынар чытен от керт? Кажне рвезе мый денем вашлийын кутыраш пиаллан шотла, а тый дечет «поро эр» мут деч молым пеш шагал колат.

– Мыланна нимо нерген кутыраш, Роза.

– Мый вет чыла палем...

– Мом?.. Нимомат тый от пале да паленжат от керт. Илышым тый але книга гыч да кинокартиныла гыч веле палет, Роза.

Мый тасмала шуйналт вочшо кугорныш ончем. Роза кенета шӱ лыкаҥ ше гай лие, вара эркын пелештыш:

– Мый палем, тый неле илыш корным эртенат.

– Кӧ тыланет тидын нерген ойлен?

– Колынам, – пелйӱ кын манеш Роза. – А тый шонет, мый пианистка пешак лийнем мо? Ачам ден авам киш гай пижыныт...

Самырык ӱ дырын музыкантлан ӧ кымеш тунеммыже мыйын чонышкемйӱ штӧ вӱ дым опталме семын лие. Шонем, сейчас мый тудым йӧ ршын вурсен пытарем.

– Тыге ойлаш тыланет намыс лийшаш!

– Молан? Мый ала пианистка огыл, а иктаж-могай химик лийнем.

– Кӧ лийнет – тый шкежат от пале. Тый але… нечке ӱ дыр улат...

Роза мыйын могырыш огешат ончал: ӱ дырын пылыш мучашыже йошкарга. «А-а, – шонем, – намысетым але йӧ ршынак йомдарен отыл».

Очыни, тудо таче тыгай мутым колаш шонен огыл, но мом ыштет, мый вес мутым тудлан каласен шым керт.

– Шем пашам ыштен ончыде, илышын сылнылыкшым умылаш йӧ сӧ, – умбакыже ойлем. Роза тиде мутемым раш колеш. Кенета тудо писын мыйын могырыш савырныш, кок мотор шинчашкыже шинчавӱ д погына.

– А тыйже кӧ улат? – кычкыралме семын мыланем ойла. – Молан шкеже шем паша деч лӱ дат? Молан самосвалыш монь от шич, а газик дене кудалыштат? Тоже кидетым амырташ лӱ дат? Колхозын самосвалже яра шога, шофер уке, а тый шем паша нерген ойлыштат?..

Тыгай мут деч мыят йӧ ршын аптранышым, кенеташте Розалан нимомат вашештен шым керт. Чьнжымак, мемнан колхозышто шофер-влак огыт сите, ынде кок тылзе наре гаражыште у самосвал шога. Мый ала-мыняр гана Иван Васильевич деч паша ышташ самосвалыш кусараш йодынам ыле, но тудыжо нигузеат ок келше.

Роза уэш мый декем тупынь савырнен шинче. Порсын косынка мучашыжым кидше дене кормыжтен кучен, парняж йыр пӱ тыра да ронча...

«Тудын дене кутырен шотым от му», – манын шоналтышымат, радиоприемникым включатлышым. Ик минут гыч кабиныште кумылым лыпландарыше ныжылге муро йоҥ гаш тӱ ҥ але. Мемнан коклаште нимогай торжа мутланымаш лийынат огыл маншыла, мый музыка почеш шӱ шкаш тӱ ҥ альым. Роза, мыйын могырыш савырныде, окнаш онченпелештыш:

– Молан тулыкеш кушшо-влак тыгай кочо чонан улыт? – ала йодо, ала семынже мане. – Ачам ден авам мыйым йӧ ратат гын, мыйже титакан улам мо?

«Чынжымак, ала мый арам веле Розам титаклем, межнечлан шотлен, утыж дене ӱ скыртланем? Ала мый, шкемын йӧ сӧ илышем шарнен, вес ача-аван шке икшывыштым шыматен куштымышт чонем пудрата? »

Тыге шонкален шинчымем годым кенета пылышемлан ала-могай муро сем йоҥ галте. Мо тиде? Кушеч марий муро? Йошкар-Ола радиостанций тыгай жапыште пашам ок ыште. Розам ончальым – тудо шып шинча. Чын, марий муро сем радиоприемник гыч шокта.

– Роза, колышт, марий муро!.. Москва марий мурым передаватла!..

– Могай тыланет марий муро. Украинысе самодеятельность гыч ала-могай ӱ дыр мура, – Роза йӱ штын вашештыш.

– Сайынрак колышт, товатат, марий муро!..

Мыйын кумылем тодылалт кайме гае лие. Кушеч тиде муро мыланем тынар палыме, шерге да лишыл? Молан поснак мыйын шӱ меш тынаре перна? Роза, очыни, мыйын йӱ кыштем ала-мотай тургыжланымым шижын, ӱ мбакем тӱ ткын ончале.

– Мо лийыч, Виктор, тӱ сет йӧ ршын ошем кайыш?

Мый репродуктор регуляторым чотрак пӱ тыральым. «Писын кудалмаште муро йомын кертеш», – манын шоналтышымат, машиным эркын корно ӧ рдыжеш шогалтышым.

– Молан шогальыч? Ме поездыш огына шу!.. – ала-кушеч Розан йӱ кшӧ пылышемлан шокта.

Мый репродуктор деке кумык лийын, йӱ к лукде шинчем. А муро эре талышна, пуйто ныжыл семже дене мыйын чонем авалтен, пеленже мӱ ндыркӧ -мӱ ндыркӧ наҥ гая.

Муро, муро!.. Тудо – калыкын чонжо, сынже, койышыжо, кумылжо... Изи айдеме муро сем дене шипкаште лӱ нгалта, кушкеш, муро денак йол ӱ мбаке шогалеш, пиалжымат, ойгыжымат мурылан веле ӱ шанен пуа. Неле пашамат, куандарыше каҥ ашымат муро дене пелыгыч пайла. Садланак, очыни, айдеме тудым ӱ мыржӧ мучко эп лишыл йолташ семын пеленже шӱ м-чоныштыжо кондыштеш.

Кажне калыкын шке мурыжо уло, кажне калыклан шке мурыжо шерге. Мыланемат, моло семынак, шочмо марий муро сем кеч-кунамат кӱ леш, йӧ ратыме муро дене илашат, пашам ышташат куштылгын чучеш.

Репродуктор гыч ӱ дырын лыжга йӱ кшӧ, кабиным темен, чарашке лектеш, сандалыкыш чоҥ ешта. Почешыже пуйто мыйымат ӱ жеш: «Айда, рвезе еҥ, мый денем пырля! » – манеш.

Эх, муро, муро, марий муро! Молан шке ныжыл семет дене мыйын чонем тынаре туржат? Молан лач тиде муро тынар шонымашым луктеш? Колынам, пеш шуко тӱ рлӧ марий мурым колынам, но иктыжат тынаре чот лишыл да шерге лийын огыл мылам. Ӱ дырын мурымаштыже мый мутшымат чылажым умылен ом керт, но муро савыртышыже пеш шукертсе шарнымашым тарвата. Кушто, кунам тиде мурым мый колынам?..

Ӱ дыр мурен чарныш. Совым рӱ ж кырыме йӱ к шергылте.

– Виктор, мо тый, черле отыл? – Розан йӱ кшӧ шоктыш.

Нимомат пелештен ом керт, пуйто йылмем йомын. Пӱ тынь чонем, уло капем кызыт гына йоҥ галтше муро дене ила. Кӧ тиде мурыш? Кузе марий муро украин ӱ дыр деке логалын?

Роза, мыйын вуем кучен, шкеж дек савырале да шинчашкем ончен пелештыш:

– Уке, Виктор, мый йоҥ ылыш лийынам: йӱ штӧ шӱ ман айдемын чонжым муро тынар тарватен огеш керт! Мый палем, тый шке шоныметым мый дечем шылташ тӧ чет.

Машиным верже гыч тарватен, уэш корно покшеке лектым. Станций марте иктаж кум меҥ ге кодын.

Мӱ ндырнӧ паровоз тӱ ньык гыч лекше шикш койылалтыш.

– Поезд станцийыш толынат шуэш, писынрак, Виктор! – тургыжлана Роза.

– Эше шуына. Поезд станцийыште лу минутым шога.

Газым чотрак пуышым. Репродукторышто вес муро шокта, но ӱ дырын ончыч мурмыжо алят ушыштем пӧ рдеш.

– Мурым тынар йӧ ратыметым мый паленат омыл, – икмыняр жап ала-мом шонкален шинчымеке, мане Роза. – Очыни, ачат деч тиде... Ойлат, ачат тӱ рлӧ мурым мураш пеш мастар улмаш. Кызытат ялыштына ятыр мурым «ачатын мурыжо» маныт.

Кенета вуем гыч пуйто ӱ ш дене перен колтышт. Шогыза, шыплапыза, вет тиде... ачамын йӧ ратыме мурыжо! Кузе мый вигак шым пале? Пеш шуко ий ончыч мый тиде мурым тудын деч колынам ыле.

Эркын-эркын шарнымаш помыжалтеш да ятыр ий ончычсо сӱ рет мыланем кызыт рашак коеш. Пуйто мый йоча годсо илышемым ӧ рдыж гыч ончем да чылажымат шымлем. Тунам шукыжым изи йоча ушем денеумылен кертын омыл гын, кызыт иже шинчам почылтмо гае лие.

Тыге шонкалымем дене машиным вӱ дымемат монденам. Корно савыртышыште рульым пӱ тырал ыжым шукто. Тунамак ончыл пурла орва, ошмашке керылт пурен, машиным кюветышке шуҥ галтарыш. Корно воктенак шогышо тумо тӱ ҥ еш буфер дене миен тӱ кнышым. Мотор чарнен шогале. Первый минутышто мо лиймым мый умылен шым керт. Розам ончал колты- шым: саҥ гаж гыч вӱ р йога, шинчаже петырнен. Мый ӱ дырым, кыдалже гыч ӧ ндалын, машина гыч лукташ тӱ ҥ альым. Роза шинчажым почо, шыргыжале:

– Чыла тиде мыйын верч, Виктор, – мане пелйӱ кын. – Мый шижынам: мо-гынат таче лийшаш…

Вара эркын шӱ эм гыч ӧ ндале да эше шыпрак пелештыш:

– Нигушкат мый ом кае… Мый тыйым йӧ ратем, Витя… Тый лӱ мынак тыге ыштышыч…

– Ушдымо улат, – маньым мый пеҥ гыдын. – Тиде ачамын мурыжо…

* * *

Ачамым мый пыртак веле шарнем. Лач пытартыш гана тудым ужмем ушешем путырак чот сӱ ретлалт кодын.

… Пӧ ртыштӧ кумытын улына: мый, авай да ачий. Мый ачам пелен пызнен шинчынам, авам коҥ га воктене пареҥ гым эрыкта. Нигӧ нимом ок ойло. Лач коҥ га шеҥ геке шылын шичше шун шырчыкын йыгыжтарен козыртатымыже веле пылышлан перна.

Авам пареҥ гым эрыктен пытарыш, подыш мушкын оптыш да, возак воктен шогалын, нелын-нелын шӱ лалтен колтыш. Мый ачам деке чотрак пызнышым. А тудыжо мыйым шыман ӧ ндале, козыра, кугу вӱ дотызан копаж дене ӱ пем ниялткалаш тӱ ҥ але.

Возакыште, под йымалне, тыгыде, кукшо пӱ кшерме лызе пошен йӱ ла, авамын ошемше чурийжым раш волгалтара. Ончем: авамын шинчаж гыч кок кугу шинчавӱ д чӱ чалтыш, йорге лектын, шӱ ргыж мучко йоген вола. Тул ойып дене йылгыжалын, оҥ ылашешыже кок изи чинче шер гай кечалтыт. Но авам нимомат ок шиж, йӱ лышӧ возакыш тура ончен шога. Икте почеш весе шинчавӱ д чӱ чалтыш-влак, ик жаплан чолгыжалын, авамын оҥ ышкыжо чыпчат, велыт, тувырешыже пычкемыш тамгам кодат.

Мый чытен шым керт, авам деке куржын миен, тувыр урвалтышкыже кержалтым.

– Авай, ит шорт!.. Ачий, ончо, авам шортеш!..

Ачам могырыш ончальым: тудо, кок кугу копаж дене вуйжым кучен, кумык лийын шинча. Тудынат кумда вачыже коклан чытырналт кая.

– Ачий!..

Ачам вуйжым нӧ лтале: уке, ок шорт. Шинчаже кукшо, но ала-молан мемнан ӱ мбаке чаманышын ончымыла коеш. Мый ӧ рым: молан тудо тыге чаманен онча? Ӱ стембалне пурса когыльо, кеч руашыжым пареҥ ге лапаш дене йӧ ре луген ыштыме гынат, моткочак тамле! Вет тыгай когыльым пайрем годым веле ыштат. А мемнан тачат уло. Ачам мӧ ҥ гышкӧ пӧ ртылын, герой, оҥ ыштыжо «За отвагу» медаль шийын-шӧ ртньын йылгыжеш. Тиде медаль тунам мыланем Геройын Шӧ ртньӧ Звездаж гай койын. Манаш веле вет, пӱ тынь ялыштыжат фронт гыч лач мыйынак веле ачам ужаш толын, да эше медаль дене!.. Арамлан огыл уна-влакат, пошкудо-влакат тудым кажныже тӱ слен, а южышт кидышт денак кучен онченыт.

А теве кызыт мыйын герой ачам шинчавӱ д деч посна шортеш. Мый тидым изи шӱ м-чонем дене шижам, а полшен ом керт…

Ох, пеш йӧ сӧ изи йочалан ача-ава шортмым ончаш! Тунам мый нимом умылен омыл, но, мо-гынат, мыланем эше умылаш лийдыме, зиян толшашым веле шижынам.

Ачам оралтым тӧ рлатылын, левашым ачален, тренча дене саварым ыштен, авам дене коктын пум пӱ чкеденыт. А яра жап годым ачам мыйым, вачешыже шынден, кудвече мучко нумалыштын, иксаште йӱ штылтен… Кастене уна-влак толыныт, лар пундаш гыч пытартыш кормыж ложашым удырен луктын ыштыме когыльым кочкыныт, война да илыш нерген мутланеныт.

Но эн чотшо мый ачамын гармонь шоктымыжым ончаш да колышташ йӧ ратенам. Шӧ лдра гыч хромка гармоньжым налын, капка ончык лектын шинчеш ыле. Вара парняж дене полдыш-влак ӱ мбачын ӱ лкӧ да кӱ шкӧ куштылгын куржтал савырна. Вуйжым гармоньын кудыр мехше ӱ мбаке шӧ рынрак ыштен, ныжыл марий мурым тӱ ҥ алеш. Тунам чыланат шыпланат, ачамын шоктымыжым колыштыт. Тудыжо лыкын-лукын шуйналтше ныжыл муро почеш кенета чоным куандарыше весела семым йоҥ галтара. Муро дене пырля шкежат пуйто ылыж кая, шинчаштыже куан тул чӱ кталтеш, а кем йолжо дене сем почеш шолт-шолт-шолт тавалтен колта.

Ачамын гармоньжо ялым тарватен. Паша гыч ноен тошо вате ден ӱ дыр-влак мемнан пӧ рт деке погыненыт.

– Эх, Пӧ тырын гармонь шоктымыжым колатат, чонланат куштылгын веле чучеш, – пӱ нчӧ тур ӱ мбалан пӱ гырнен шичше пошкудо вате Ониса ойлен. – Пуйто войнажат уке, пӧ ръеҥ на-влакат мӧ ҥ гыштӧ улыт, кочкаш-йӱ ашат, чиен-лекташат – чыла ситышын уло…

– Манаш веле вет, мемнан ялыштак латныл еш тулыкеш кодын, а войнан але мучашыжат огеш кой. Кеч мемнан шинчавӱ дна дене азырен Гитлерже тӱ нчыгыжӧ ыле, – манын, вес вате шовыч мучашыж дене шинчажым ӱ штылын.

Ачам, шоктымыжым чарнен, вуйжым нӧ лталыныт, пеҥ гыдын ойлен:

– Тӱ нчыктарена, Орина кума, тӱ нчыктарена.

– Мом ыштет, ӱ драмашын кумыл тодылтеш… Мемнанат вет марийнам ужмо шуэш. Ала ила, ала уке… Ала кызыт, теве тиде жапыште, иктаж-могай мӱ ндыр мландыште тудо орланен кия.

Вате-влак тудын ойжо дене келшышыла, «ане-ане» манын, коклан келгын шӱ лалтен колтеныт.

– Пӧ тыр кум, ме эртак шортын шинчена манын, ит шоно, – коклаш пурен вес вате. – Колхозыштына кызыт чыла пашажат ӱ драмаш кӱ шеш веле ышталтеш. Теве председательланат ӱ драмашымак, Терентей Ведасим, шогалтышна.

– Палем, палем, – манын ачам, – чыла ужам. Пасумат куралыда-ӱ деда, чодрамат руэда… Кузе-гынат, кузе-гынат чытыза, тыршыза. Тендан сай пашада деч посна мыланна фронтыштыжат кредалаш огеш лий.

Эше шуко жап тыге кутыркален шинченыт, тӱ рлӧ уверым каласкаленыт, кӧ н марийже, иза-шольыжо колен але сусырген, фронт нерген йодыштыныт, ончыкылык илыш нерген каҥ ашеныт.

Пытартышлан «Пӧ тыр, йӧ ратыме муретым шокталте» манын иктаж ватыже. Ачам сӧ рвалтарыше еҥ огыл:

– Мыйже каем, теже кодыда, мыйже каем, мурем кодеш, – манын, яндар йӱ кшӧ дене муралтен колтен:

Орчемей курык вуй гычшо

Юл сер шемын коялеш.

Мыйын кайшаш корныжо

Меҥ ге дене возалеш.

Юл сер ошын коймо годым

Мыйым мӧ ҥ гӧ вучыза.

Меҥ ге дене кайме корнем

Тӱ жем дене шотлыза.

Орчемей курык вуй гычын

Тылында кидым рӱ залам.

Тӱ жем меҥ гылам эрталын,

Сеҥ ымаш дене пӧ ртылам.

Ялешна ачамын тиде мурыжо пытартыш саламже семын кодын.

Эрлашыжым тудым пӱ тынь ял дене Орчемей курык арка марте ужатеныт. А ме авам дене станцийышкак мийышна. Вагоныш шичмыж деч ончыч ачам мыйым ӧ ндал шупшалын да, шыргыжалын, пеҥ гыдын пелештен:

– Ну, эргым, ынде суртешна тый пӧ ръеҥ олмеш кодат.

– А тый кунам пӧ ртылат, ачий?

– Вашке, эргым, вашке…

Тудо эше ала-мом каласынеже ыле, но логарже пышкемалтме гае лийын. Шӱ эшыже кержалтше авам эркын кораҥ ден, кидшым мыланна рӱ залын, писын вагоныш пурен каен. Тунамак поезд тарванен, вагон окна гыч ик жаплан ачамын чурийже койылалтен да йомын. Вара, ош шовычшым луктын, рӱ заш тӱ ҥ алын. Поезд станций деч торлен, ачамым фронтыш наҥ гаен, а вагон окна гыч тудын ош шовычшо лыве семын койын кодын, эре иземын да иземын. Пытартышлан мӱ ндырнӧ -мӱ ндырнӧ, изи шӱ дырла йылт-йолт волгалтын, паровозын шикш лоҥ гашыже шулен.

Тыге мый тудым пытартыш гана ужым.

А вара фронт гыч икте почеш весе серышыже толеденыт. Авам мыланем нуным йӱ кын лудын. Тыге теле марте шуйнен. Шошо велеш кенета серыш-влак толмым чарненыт. Ме авам дене кажне кастене почтальонка Олюкын толмыжым окна воктене шуко жап вучен шинченна. Но Олюк кажне гана, мемнан пӧ ртыш пурыде, умбакыла эртен каен.

Икгана, кечывал жапыште, почтальонка мемнан пӧ ртыш вучыдымын пурен шогалын. Ме лач кочкын шинчена ыле. Авай, куанен, Олюк деке миен.

– Пӧ тырем деч серыш? – чытырныше йӱ к дене йодын.

Олюк, нимом пелештыде, кугу шӱ штӧ сумкаж гыч конвертым луктын да кенета авам ӧ ндалын. Авайын тӱ сшӧ тунамак вашталт каен. Серышым почын ончалын да вигак шорташ тӱ ҥ алын.

– Тайрук, кучо шкендым, йоча ончылно пеҥ гыде лий, – авамлан Олюк шыпак ойлаш тӧ чен.

Авамат кенета виналтын, шинчавӱ д йӧ ре шыргыжаш тӧ чен, мыйым шыматен:

– Теве, ужат, Витюш, ачат ила, серышым колтен… Вашке толеш… Тыланет костенечым налынам, манеш…

Но мый чыла умыленам: ачам тетла мыланем нигунамат костенечым ок кондо.

Эх, авай, авай, поро шӱ ман авай, эн неле жапыштат шке икшыветым куандарынет улмаш, изи шӱ мемым кочо ойго дечын утарен кодаш тӧ ченат…

Авам тиде кече деч вара палаш лийдымын вашталтын. Пуйто шучко увер тидым пеҥ гыдемден, шуарен веле. Ынде мый шортмыжымат ужын омыл, илыш йӧ сылыклан ӧ пкелымыжымат чарнен. Лач вуйысо ӱ пшӧ веле утларак сурештын да чурийыштыже келге лаке-влак тореш-кутынь утыр палемдалтыныт.

Тыге война мыйын авам жап деч ончыч шоҥ гемден.

Икмыняр жап гыч авам мыйым Овдача кокам деке наҥ гаен коден. А шкеже, ялысе моло ӱ драмаш-влак дене пырля чодра руышо бригадыш ушнен, Мушмари могырыш каен.

Иктаж кок-кум арня гыч мемнан пошкудо вате, Орина, ялышке имне денекудал толын.

… Мӧ ҥ гыштына шуко еҥ погынен. Пӧ рт покшелне колоткаште мыйын авам киен.

– Авай…

– Ават ынде уке… Ават чодра йымалан логалын…

… Мланде топланымешке кокам дене иленам. Кокамжынат пукшен-йӱ ктен ашнаш тетла ӱ нарже ситен огыл. Вашке мыйым Шеръялысе йоча пӧ ртыш пуэныт. Ял покшелне, кукшо корем сер воктене, шогышо кок пачашан пӧ ртышкӧ шуко вер гыч мыйын гаемак тулык йоча-влакым погеныт. Нунын дене пырля мый ик кугу еш семын иленна. Южгунам мый декем кокам але мемнан ялысе пошкудо-влак ужаш пуреденыт, костенечым конденыт. А кеҥ еж жапыште арня-кокытлан кокам деке илаш да каналташ колтеныт.

Вара школ, ремесленный училище, армий…

* * *

… Роза вагон гыч тӧ ршталтен лекте да вигак ачажын шӱ йышкыжӧ кержалте. Иван Васильевич ӱ дыржым шыман ӧ ндале, шупшале да, изи чемоданжым кидышкыже налын, машина деке тольо. Почешыже – Роза. Мый тудым вашлияш шым лек. Иван Васильевич ончыл сиденьыш пурен шинче, а Роза – шеҥ геке.

– Викторым монденат мо? – йодо Иван Васильевич Роза деч.

– Ах, Виктор!.. Салам лийже!

Тунамак машиным заводитлен, мӧ ҥ гӧ велыш тарванышна.

Мый лӱ мынак Роза дене йӱ штын кояш тӧ чем, ялышке каникуллан толмыжлан куанымем ынем палдаре. Молан шӱ мем тыге кӱ лтка? Эх, кузе шеҥ гекыла савырнен ончалнем!.. А тудо, Роза, тидын нерген огешат шиж докан. Теве ачаж дене оласе тӱ рлӧ увер нерген мутланен шинча. Мыйын тӱ няште илымем нерген огешат шарналте. Ӱ маште станцийыш ужатен кайыме годымсо случай нергенат монден чай? Конешне, монден. «Мый тыйым йӧ ратем» манме шомакшылан варажым ӧ кыненат чай. Тудо мыйым йӧ ратен кертеш мо? Уке, уке, тиде – так йоча модыш. Мый варажым тиде нерген семынем шуко шонкаленам. Очыни, ялыште тудлан йокрок улмашат, йӧ ратымаш нерген шонен луктын.

Кенета – мо тугай? Ала-кӧ ӱ пем, шекланен, шеҥ геч шыман гына ниялтыш. Вара, ӱ чым ыштымыла, ӱ пем кормыжталын, эркын кӱ рале. Тиде Роза – с!.. Ах, киямат, кузе тоштеш! Ужат, ачаж деч чоян ӱ пем ниялткала, а шкеже ончыл кок сиденье коклаш кумыкырак лийын, ачажлан экзаменым кузе сдаватлымыж нерген каласкала. «Молан тыйын толмемлан куаныдымыла коят? » маннеже, очыни. Йӧ ра, йӧ ра, теве эрла ала кумышто, вашлиймеке, шинчаваш годым мый тыланет чылы-чыла каласем. Мый тудлан кум письмам возенам, кажне пайремлан саламлымашан открыткым колтылынам, а тудо… ик письма возашат жапым муын огыл мо? Адакшым теле каникулланат мӧ ҥ гыжӧ ыш тол. А мый тудым вучышым! Икана тиде нерген Иван Васильевич дечат шекланенрак, чояланен йодым. А тудыжо мыйым вигак ойгандарыш: «Уке, Роза тений теле каникуллан толынок керт. Кызыт пӱ тынь курсге нуно Ленинградыш экскурсий дене каеныт. А мо ялыште тудлан оҥ айже? Кеҥ ежым кеч пӱ ртӱ с… А кызыт? Мемнам ужаш гын, ме шукете огыл аваж дене Йошкар-Олашке миен толна…»

Да-а, конешне, Роза кугу кумылан ӱ дыр. Идалык наре нимогай увер – аҥ арымат пуыдымыжо Розан могай улмыжым раш ончыкта. Рвезын шӱ мешыже тулым ылыжтарен кодымым неужели тудо ок пале? Пала, мутат уке, пала. Но молан вара тыге ӱ чым ышта? Чылт ӧ рам!..

Уке, мый тений кеҥ ежым тудын дене шкемым путырак чот йӱ штын, официально кучаш тӱ ҥ алам. Ала йокрокланымыж деч теният шӱ м-чонем дене модаш шона? Йоҥ ылыш лият, мотор ӱ дыр!

Ялыш шушаш годым Роза, мый декем савырнен – пуйто тудлан тиде моткочак оҥ ай! – йодо:

– Ах, да, Виктор, вара школетым тунем пытарышыч?

– Пытарышым, – айда-лийже вашештышым.

– Саламлем, – мане адак Роза.

– Тау…

– Виктор таче ала-молан путырак шӱ лыкан, – Роза ала ачажлан, ала мый дечем йодмо семын пелештыш.

Мый нимомат шым вашеште. Зато ачаже, Иван Васильевич, кумыкрак лийын, мыйым тӱ слен ончале.

– Товатат, Виктор, таче ала-молан шкеж гай огыл, – мане тудо. – Молыгунам тыге шып ок шинче, эртак я мутлана, я мый денем ӱ чаша ыле…

Вара, кугешнышыла, Розалан ешарыш:

– А тый вет але ик уверым от пале.

– Мом? Ала Виктор ӱ дырым налын?

Мый, сырышыла, шыдын койын, Роза ӱ мбак савырнен ончальым.

– Уке, уке, але налын огыл, но такшым ялыште тудын верч ятыр ӱ дырын шӱ мжӧ йӱ ла. Тидым мый точно палем. Шыжым тунемаш ок кай гын, налеш, маныт-ыс…

–Кӧ манеш?

– Кокаже…

– Манеш-манешын капка меҥ гыже шӧ рын каен, манеш, – руал пуышым мыят.

– Йӧ ра, йӧ ра, тиде мый мыскаралан веле ойлышым. А такшым мемнан Викторна композитор вет. Да-да, марий композитор Виктор Эманов!..

– Кузе тыге композитор? – Роза ӧ рмалгымыла лие.

– А тугак… Колхозыштына чыла молодежь Виктор йыр мӱ кш игыла пӧ рдеш. Май пайремлан чапле концертым ямдыленыт!.. Ха-Ха! Райком секретарят самодеятельность шотышто мыйым активыште мокталтыш. А кӧ н верч, шонет? Мыйын шоферем, Виктор, верч.

– Очыни, композитор огыл, а дирижер маннет, ачий? – Роза шыргыжале. – Ӱ маште Виктор баянист да хор вуйлатыше ыле, а хор вуйлатышым дирижер маныт. – Роза ачажлан умылтара.

– Ха-ха, мый дирижер ден композиторжым ом пале, шонет? – Иван Васильевич тошто семынак кугешнен ойла. – Именно композитор, а дирижер огыл. Чын вет, Виктор? – мый дечем тудо йодо.

– Могай мый композитор, Иван Васильевич? – ӱ ҥ ышын вашештышым.

– Композитор, ит скромничатле! Тугай мурым возгала, ялысе ӱ дыр ден рвезе-влакын мурымыштым кунам от кол – эртак тудын мурыжым савыркалат. Даже Йошкар-Оласе радио гыч ала-могай артист, ала-мо, толын ыле, Викторын мурыжым магнитофонеш возен нале.

– Артист огыл, а оператор, – умылтарен ешарышым мый.

– Вот, вот, оператор!..

– Тиде моткоч оҥ ай, – ыштале Роза, семынже ала-мом шоналтыш.

–Йӧ ратымаш нерген мурым воза – мый тореш омыл, но вот мыйын нергенем такмак-влакым шонен луктын – тидыже окмакланымаш лиеш, – мутшым кошартыш Иван Васильевич.

Роза, тидым колын, кумылын воштыл колтыш.

– Уке, уке, тиде воштылтыш огыл, товатат, – Розан воштылмыжлан вашештымыла, уэш шокшын ойлаш тӱ ҥ але Иван Васильевич. – Палет, Роза, тиде такмак-влакым мыланем ӱ чым ыштымыла мурат-ыс. Колхозышто могай ситидымаш уло, вигак такмак шочеш. Мутлан манаш гын, теве ӱ маште шыжым икмыняр жап самосвал яра шогыш.

– Кум тылзе утла, – ешарышым мый.

– Ну, тек тыге лийже. Дык вот, Виктор, теве, воктенем шинчыше рвезет, тугай тумасам тарватыш!.. Ончыч шке самосвал дене ыштынеже ыле, ячыш, ячыш, шым колто, но вара садак ӧ рдыж гыч шоферым ӱ жаш логале.

– Пеш чын ыштен, – Роза мане.

– Кӧ чын ыштен? – Иван Васильевич ӱ дыржӧ деке савырныш.

– А теве, воктенет шинчыше рвезе, – воштылале тудыжо.

– Ха-ха, значит, тыят тудымак чынлан шотлет? Ужыда, у союзник лектыныт-ыс…

– Конешне.

– Кхм!.. – ыштале Иван Васильевич.

* * *

Розамытын пӧ ртышт Шеръял кыдалне, кугу корем серыште шинча. Пӧ рт але у, ӱ маште веле ыштыме. Сандене тудо мӱ ндырчынак шинчалан перна: нарынчалгын коеш. Кече могырышкыла улшо пырдыжше гыч шышталге пӱ нчӧ киш, чӱ чалтышын-чӱ чалтышын лектын, мландыш йога.

Кече шукерте веле огыл лектын, Сакмозан чодра ӱ мбаке кӱ зен, мландым чотрак да чотрак ырыкта. Но эр велеш вочшо лупс але кошкашат тӱ ҥ алын огыл: савар воктене кушшо шаршудышто покшымла коеш.

Ял мучко я ик тӱ ньык гыч, я весе гыч вичкыж шикш ярым кӱ за да тунамак шула: сурт оза вате-влак эр кочкышым ямдылат. Калык таче поснак эр кынелын. Моланже – пале: олык шудо тӱ ҥ алеш.

Мыят, тӱ л-тӱ л денак кынелын, Иван Васильевич дек кудальым. Ял калык эр кынелеш гын, председатель эше ончычрак тарвана…

Капка ончыко толын шогальымат, кок гана тӱ т-тӱ т! шоктыктен, сигналым пуышым. Окнаште тунамак Иван Васильевич койо. Мыланем кумылын шыргыжале, окнам пелерак почын, кычкырале:

– Виктор, мый сейчас!.. Изишак пурлаламат, лектам веле.

Окна петырналте, вара уэш почылто. Тиде гана Розан аваже, Варвара Дмитриевна, улмаш.

– Виктор, тыят пуро! – мане тудо.

– Поро эр, Варвара Дмитриевна, – вашештышым мый.

– Ой, поро эр, Витя, проститле, саламлалташат монденам. Ялыште илен, йӧ ршын шотдымо лияш тӱ ҥ алынам ала-мо, адак нелеш ит нал, – Варвара Дмитриевна тугак кумылын кояш тӧ ча.

– Ялысе илышыже кузе айдемым шотдымым ышта? – йодам.

Мыланем первый кече гычак Варвара Дмитриевна ала-молан ыш келше. Шкенжым еҥ ончылно простан кучаш тырша гынат, вигак пале: чонжо дене тудо весым шона. Ялыш илаш куснымыжым тудо кугу йоҥ ылышлан шотла, тидланак марийжымат ятыр чыждыра. Тидым мый шкежат ала-мыняр гана колынам.

Очыни, йоҥ ылыш каласымыжым умылен, Варвара Дмитриевна вес семын савырале:

– Уке, ӱ дырем толмылан куанымем дене тыге пеле-пуле ойлыштам дыр… Тол, тол, пӧ ртышкӧ пуро. Эр кочкышым пырля ыштена. Розана теве Йошкар-Ола гыч кофем конден.

– «Тот, кто утром кофе пьет, – целый день не устает» – Йошкар-Олаште мый тыгай рекламым ужынам ыле.

– Ане, ане… Таче тендан, Иван Васильевич дене когыньдан, пашада шуко лиеш, кочкашат жапым муын шуктеда мо, ала? –ӱ жеш адак Варвара Дмитриевна.

– Йӧ ра, тугеже Йошкар-Ола гыч кондымо костенечым тамлен ончаш лиеш, – маньымат, машина гыч лектын, пӧ ртыш пурышым.

Чынжым гын, кофеже-можо… Розам ужаш шонымаш мыйым пӧ ртышкӧ пуртыш.

– А студенткыда але кынелын огыл, ужат? – маньым мый, пӧ ртыш пурен шогалмеке.

– Айда тек каналта… – мане аваже. – Каналташак каникулыш колтат-ыс.

– Тол, шич ӱ стелтӧ рыш, – ешарыш Иван Васильевич. – Дмитриевна, давай! – кычкырале тудо ватыжлан.

– Тау, Иван Васильевич! – пелештышым мый. – Варвара Дмитриевна, мый уже кочкынам, а ик стакан кофем уло кумылын…

Варвара Дмитриевна мыланем ик стакан кофем темыш.

– Виктор, шем кофем але шӧ р дене йӱ ат? – йодо тудо.

– Шемым.

Кофе, чынжымак, моткоч тамле. Мый тудым тыманмеш йӱ ын колтышым.

– Эше ик стаканым? – уэш йодо Варвара Дмитриевна.

– Тау, сита…Утыж дене тудо шӱ мым ишаш тӱ ҥ алеш.

– Ха-ха!.. – воштылале Иван Васильевич. – Иша огыл, мӧ ҥ гешла, шӱ мет мотопомпыла пашам ышташ тӱ ҥ алеш.

– Тугеже мый таче машиным туге вӱ даш тӱ ҥ алам…

– Кузе?

– Иктаж корем лакыш пурен возына, –воштылальым мыят вашешыже.

Вара, Иван Васильевичын кочкын лекмыжым икмагал вучен шинчышыла, пуйто айда-лийже йодам:

– Иван Васильевич, Розада тыге шуко малаш тӱ ҥ алеш гын, ялыште илен, вашке шерже темеш.

– Кузе тыге? – ыш умыло тудыжо.

Мый семынем шонем: «Эх, Розажым пеленна олыкыш наҥ гаяш гын…»

– Врач-влак, «активный каныш веле пайдале» маныт.

– Кхм… Врач-влак нуно мом огыт ойло, а тунем нойышо еҥ лан ласка омо – эм гаяк. Адакшым яндар южышто, свежа шудо ӱ мбалне малашыже могай сай.

– Олыкышто, –ешарышым мый.

– Уке, вӱ тамбалне…

– Ну, мый машиным заводитлем, –маньым, пӧ рт гыч кудывечыш лектым.

Значит, Роза вӱ тамбалне мала. Ала-могай ияже мыйым ӧ рдыжем гыч шуралтыш: шуко шонен шогыде, пӧ ртончыл мучаште кийылтше изи кермыч моклакам налын, вӱ та ӱ мбаке кудалтышым. Кермыч моклака леваш мучко кӱ дырчыла мӱ гыралтен волыш. Лӱ дынат кайшым, шекланенрак, пӧ рт окна могырыш ончальым. Уке, пӧ ртышкӧ ыш шокто, очыни.

Вӱ тамбалне кошкышо шудо кыж-гож шоктыш. Тунамак пашкыч турасе вишыште Розан чурийже койылалтыш. Мыйым ужын, моткочак ӧ рмалгыш. Шинчаже омо дене пуалше. Ӱ мбалныже малыме шелковый тувыр веле. Очыни, омыюа эше нимом умылен огеш керт. Вара почылтшо тувыр мелжым петырен, мӧ ҥ гешла чакналтыш, леваш ӱ мылыш шыле.

– Эй, композитор, тый кӱ дыртылат? – вӱ тамбач Розан йӱ кшӧ шоктыш.

– Эй, пианистка, айда олыкыш! – маньым мый тудлан пелйӱ кын.

Икмыняр жап вӱ тамбалне шып. «Очыни, огеш мий, омыжым лугыч ыштымемлан сырен дыр» – шоналтышым.

– Сейчас… Вучалтыза мыйым, – йӱ к шоктыш.

Куанымем дене шӱ мем лектын вочшашла кӱ лткаш тӱ ҥ але. Изи йоча семын тӧ ршталтен, уремыш куржын лектым.

Кенета вуйышкем вес шонымаш толын пурыш: «Ачаж ден аваж огыт колто гын? Ну уж, Роза деч посна мый ом кай!.. » кабиныш шичме олмеш, машина капотым почын, бензопровод краным петырен шындышым.

Тунамак капка ончык Иван Васильевич лектын шогале. Пӧ рт воктеч эртен кайше еҥ -влакын саламлымыштлан «поро эр! » манын, Иван Васильевич машина деке ошкыл колтыш. Тудо вигак кабиныш пурен ыш шич, а кандалге кавашке ончалын, оҥ жо тич юалгырак эр южым шӱ лалтен, ласкан пелештыш:

– Красота!.. Игечыже могай сылне!.. А?

Вара, чодра ӱ мбалне кӱ зышӧ кече деч шинчажым копаж дене ӱ мылтен, пуйто чодра гоч ужшыла, ешарыш:

– Да-а, олык мемнам вуча. Солен, коштен, каванлен, шындымешке, йӱ р ок лий гын, ме тений ӱ масе семын чурияш огына тӱ ҥ ал ыле. Кеч-мом ойло, а яра концентрат да комбикормалан веле ӱ шанен илашок лий. Шудо, лӧ за олык шудо – мемнан эҥ ертышна, – Иван Васильевич семынже мутланен шога.

Кенета пӧ рт окна почылто, Варвара Дмитриевна марийжылан кычкырале:

– Ваня, Розалан теҥ гече мом сӧ ренат?

– Мый?.. Ом шарне… – ӧ рмалген кайыш Иван Васильевич.

– «Ом шарне, ом шарне!.. » – Варвара Дмитриевнан йӱ кыштыжӧ сырымаш шижалтеш. – Теве Роза ойла, пуйто таче тудым пеленет олыкыш наҥ гаяш сӧ ренат.

Иван Васильевич, мом ышташ маншыла, ӧ рын, машина воктене шогылтеш. Вара ала-мом пелештынеже ыле, но ватыже коклаш пурыш:

– Итат шоналте! Жапше мыняр, кеч палет? Розалан кеч иктаж кандаш шагат марте малаш кӱ леш, каналташ, а тудо первый кече гычак йочам пеленже шӱ дыркален коштнеже.

– Да мом тый? Мый тудым таче олыкыш пеленем наҥ гаяш сӧ рымем йӧ ршынат ом шарне, – манеш Иван Васильевич.

– От шарне гын, тугеже кудал, ӱ дырым ит алгаштарыл, – шоктыш Варвара Дмитриевнан йӱ кшӧ да тунамак окнам шроп петырен шындыш.

– Кхм! – ыштале Иван Васильевич, вара кабинышке пурен шинче.

Мый стартерым темдальым, машина ик-кок гана оборотым пуыш да, чых-чых… ыштен, шогале. Эше стартерым пӱ тырем, но мотор ок заводитлалт. Тыге иктаж кум гана тӧ чен ончышым, машина заводитлалташ огешат шоналте.

– Ну, мо тушто тыйын? – сырен кудалтыш Иван Васильевич.

Тиде жапыште капка почылто, уремыш Роза куржын лекте.

– Э-эй!.. Мыйым вучалтыза!.. – кычкыраш тӧ ча тудо, а умшаж гыч – кочкыш.

Роза, машина дек куржын миен, шеҥ гел сиденьыш кыж-гож пурен шинче. Почешыже Варвара Дмитриевна вашка, тӱ сшӧ сырыше.

– Роза!.. Роза, манам!.. Ушет каен!.. Кеч кочкам ыле!.. – кычкыра тудо.

Мый кабина гыч тӧ рштен лектым, капотым нӧ лталын, краникым почым. Тунамак – верышкем. Адак стартерым темдальым, мотор заводитлалте. Вигак скоростьым включитлен, корныш лектым. Почешна пурак веле тӱ ргалт кодо. Воктенем, ик мутым пелештыде, Иван Васильевич шинча, лач коклан-коклан кхм!.. кхм!.. ыштал колта. Сырен. Нигӧ н ӱ мбакат окончал… Розат шып шинча. Вара, ачаж дек кумыкрак лийын, шыман пелештыш:

– Ачий, тый теҥ гече мыйым олыкыш наҥ гаем маньыч-ыс!..

– Но молан обязательно таче? – шыдын йодо тудыжо.

– Ой!.. – кенета мыйын ӱ пем теҥ гечсе семынак ала-кӧ шеҥ гечын рошт кӱ рале. Роза!.. Ах, ӱ чызӧ!..

* * *

Олыкышто мемнан миен шумылан калык ятыр погынен ыле. Кишке ер аркам соленат оптеныт. Пӧ ръеҥ -влак Калай мӱ шыл аркаш омаш меҥ гым кыреныт, уа дене тодын, омаш кышкарым пидыныт. Омаш левашлан ужар шыдымат чумырен шынденыт. Молышт шуанвондо да шоптырвондо коклаште, чара верлаште, ер луклаште сава дене соленыт. Теҥ гече марте шогышо шып олык йырым-йыр йӱ к-йӱ ан дене темын. Калык мурен, воштылын, писын пашам ышта. Ер аркаште, очыни, толмеке вигак сакыме кугу подышто, шыл йӧ ршан пучымыш лотымаҥ ден шолеш. Тудын ӱ пшыжӧ олык лапыште мӱ ндыркӧ шарла.

– Такина, пучымышетым чот пудрате, – мане Иван Васильевич под воктене шогылтшо ӱ дырамашлан. – Шижат, йӱ лен пижаш тӱ ҥ алын, ӱ пшалтеш.

– Уке, мыйын пучымыш подеш йӱ лен ок пиж, – ыштале тудыжо. – Первый ий огыл вет кашевар улам!..

Туштак кум-ныл ӱ дыр кечываллан шолташ пареҥ гым эрыктат. Тул воктене кӱ жгӧ меҥ ге вуйышто кызыт гына шӱ шкылмӧ тага шыл кеча.

Мый, яра кийше савам налын, шудо солыше-влак деке ушнышым. Почешем Розат кайнеже ыле, но ачаже чарыш:

– Роза, – мане, – сава дене ит мутайкале. Ит мондо, тиде вет пианисткын, кид вийлык паша огыл.

Роза кидшым ончале, вара нелын шӱ лалтен, шоптырвондо коклаш кочкаш пурыш.

Иван Васильевич, мемнан, участкыште паша кузе каймым ончал савырнымеке, бригадирлан указанийым пуэн, вес участкыш тарваныш. Пеленже Розамат ӱ жӧ. Тудыжо сӱ мсырланыш, но ачаже, пеҥ гыдынрак каласышат, торешланаш ыш тошт. Мый нунын каймыштым вӱ дуа шеҥ геч ончен шоген кодым. Роза, шудо солышо-влак коклаште шинчаж дене ала-кӧ м кычалшыла, ала-мыняр гана савырнен-савырнен ончышто.

* * *

Кас кочкыш деч вара олыкыш лекме лӱ меш мемнан колхозын агитбригадыже концертым ончыкта. Эше кечывалымак клуб вуйлатыше Сарамбай Очи кажне участкыште увертарымашым сакен ыле.

Омаш-влак шеҥ гелне, волейбольный площадкыште калык шуко. Рвезе-влак, меҥ гым кырен, кужу кӱ вар оҥ а дене теҥ гыл-влакым ыштен шынденыт. Концертын участникше-влак, бригадный кугу омашыште вургемыштым вашталтен чиятат, вигак сценыш лектыт. Сцена манашыжат ок лий: тыглай площадка веле. Мурышо-влаклан тиде ок мешае, а куштышо-влаклан йӧ ндымӧ: тавалтен-тавалтен колтымышт ок шокто, адакшым йолыштат шудо отылышто пижедылеш.

Ик номер почеш весе кая. Калыклан концертна келша. Ончышо-влак, кумылнам путырак нӧ лталаш шонен, копаштым чаманыде, совым кырат.

Ончыл радамыштак, Иван Васильевич пелен, Роза шинча. Тудо моло семын мемнан выступленийнам уло кумылын ок вашлий. «Тыгай концертда дене мыйым огыда ӧ рыктаре шол», – маншыла коеш.

Концертышкына молыгунам пытартышлан пуртена ыле. Тиде гана мый Сарамбай Очилан шижтарышым:

– Очи, таче композиций олмеш Иван Васильевичын ӱ дыржым, Розам, калык лӱ м дене выступатлаш йод?

– Йӧ ра, – мане Очи, – тӧ чен ончем.

Чынжымак, концерт пытышаш велеш Сарамбай Очи кенета увертарыш:

– А ынде, шерге йолташ-влак, мый тендан лӱ м дене Йошкар-Оласе музыкальный училищын тунемшыжым Роза Кошпаевам выступатлаш йодам!.. Тудо мыланна иктаж-могай мурым садак муралтен пуа манын, ӱ шанем.

Еҥ -влак ик минутлан ӧ рмалгыме гай лийын, вара чыланат совым кыраш тӱ ҥ альыч.

– Йодына!.. Бис!.. – шокта йырым-йыр.

Роза ончыч маке гай чеверген кайыш, вара ошеме. Иван Васильевичат кенеташте чот ӧ рмалгыш, ӱ дыржым ончале да, кидшым нӧ лталын, сово кырымым, кычкырлымым, чарышыла, пелештыш:

– Йолташ-влак, вет тудо мурызо огыл, а пианистка!.. А такшым… Кхм!..

Роза, верже гыч кынелын, калык шеҥ геке шылнеже ыле, но тудым ышт колто. Авырен шогалше рвезе-влакланала-мом умылтараш тӧ ча, но нигӧ ат тудым огеш колышт, йодыт, ӱ шандарат, сӧ рвалат.

Иван Васильевичланат йӧ ндымын чучо ала-мо, тудо, ӱ дыржӧ дек савырнен, кӱ штымыла пелештыш. Роза, ӧ кыненрак, волейбольный площадкыш лекте.

– Йолташ-влак, товатат мый мурызо омыл!.. – мане тудо калыклан. – Тыште рояль але пианино лиеш ыле гын, уло кумылын шоктен ончыктем ыле.

– Раз музыкальныйыште тунемат, муренат моштышаш улат! – калык кокла гыч йӱ к шоктыш.

Роза, утараш йодшыла, ӱ мбакем ончале. Ит лӱ д маншыла, мыйже вашеш тудлан шинчам пӱ яльым. Тудо мый декем лишеме.

– Тиде тый тыге организоватленат? – йодо пелйӱ кын.

– Калык йодеш… Сӧ рал огыл-ыс… – вашештышым мыят. Могай мурым мураш тӱ ҥ алат?

– Амогай мурым сопровождатлен кертат? Пален лий, мый ялысе мурыдам ом пале. Соловьев-Седойын «Подмосковные вечераже» йӧ ра мо?

Мый вигак тиде мурым тӱ ҥ альым. Калык, колышташ ямдылалтын, шыпланыш.

Роза ончыч лӱ дынрак тӱ ҥ але, йӱ кшат чытырналтын лекте, но эркын-эркын лыпланыш да, кас южым шергылтарен, уло йӱ кын, йоҥ гыдын муралтен колтыш.

Да, чынжымак, Розан йӱ кшӧ мотор улмаш. Калык тудын мурымыжым шулен колыштеш. Розажат, очыни, кушто улмыжым, кӧ н ончылно мурымыжымат монден, тиде лыжга муро сем ден кумылаҥ ын, ялт театрысе сцена гыч выступатлышыла коеш.

Мурен ни чарныш, ни уке – вигак рӱ жге совым кыраш тӱ ҥ альыч. Эн чот Иван Васильевич тырша. Шинчаштыже пиал тул волгалтеш: ӱ дыржӧ дене, тудын тыге устан мурен моштымыж дене уло чонжо дене кугешна. Лиеш гын, уло йӱ кын кычкырал колта ыле: «Теве, ужыда, могай мыйын ӱ дырем!.. Ха-ха!.. » пытартышлан садак ыш чыте, Розалан моло дене пырля кычкыраш тӱ ҥ але:

– Роза, давай, эше муралте!..

– Йодына!..

– Бис!.. Браво!..

Роза, театрысе семынак лыжган тауштен, вуйжым калык могырыш савыш. У мурым мураш йодын ӱ жмаш утыр шарла.

– Марий мурымат муралтен ончыкто!..

– Эман Петрын мурыжым!..

Роза уэш мыйын могырыш ончале. Чурийже куаныше, шкежат ласкан шыргыжеш.

– Могай мурым мураш? – йодеш мый дечем. – Мый вет ачатын мурыжым ом пале. Иктаж вес мурым лӱ мдӧ.

– «Какшан сер ӱ мбалне ломбо», – маньым мый.

Какшан сер ӱ мбалне ломбо

Ошын койын пеледеш…

Роза марий мурымат тугак сылнын мурен мошта улмаш. Шинчажым пеле кумалтен, муро савыртышлан келшышын вуйжым кумыкрак ыштен, оҥ гыр гай йӱ кшӧ ден эн кӱ шнӧ нотымат куштылгын налеш, пӱ тынь тӱ ням авалтышыла, йӱ кшӧ мӱ ндыркӧ -мӱ ндыркӧ йоҥ га.

… Концерт деч вара чыланат Розам саламлат, моктат, тӱ рлӧ ныжыл мут дене шыматат. Иван Васильевич гын, очыни, таче шкенжым героеш ужын. Тудымат Роза дене пырля саламлат, тудымат мокталтат.

Ятыр йӱ д лиймеке, мӧ ҥ гышкӧ кайшыла, мый Роза деч йодым:

– Роза, кумышто ме «Победа» колхозышто ончыктена, ала тыят миет ыле?

– Ала…

– Мом «ала»! Каяш кӱ леш! – пеҥ гыдын пелештыш Иван Васильевич. – Адакшым ме «Победа» дене соревноватлена, а нунын тыгай агитбригадышт уке… А мурызо нерген ойлыманат огыл.

* * *

Тыге Роза мемнан агитбригадын коллективыштыже ик тӱ ҥ артистка лие. Олыкысо первый концерт деч вара икмыняр кече гыч тудо репетицийым эртараш мутым лукто.

– Айста, рвезе-влак, репертуарнам шерын лектына. Икмыняр тӧ рсырым кораҥ даш гынат, уто огыл, – мане тудо.

Вашке тудо пӱ тынь вуйлатыме пашам шке кидышкыже нале. Тиде ала-кузе шке тыге лекте: я ик артисткам тӧ рла, я весылан шкем сценыште кузе кучышашым шижтара, кумшылан куштымаште але мурымаште кӱ лешан вес каҥ ашым пуа.

Агитбригадын учасникше-влакат вуйым шупшын огытыл, мутшым колыштыныт, кертмышт семын сайракын выступатлаш тыршеныт.

Ындыжым репертуар шотыштат, выступатлыше-влакын мастарлыкыштат ятырлан саеме. Мыланем гын путырак каньыле лие. Кызыт ынде мый утларакшым баянист-аккомпаниатор семын веле выступатлем. Иван Васильевичат репетиций ден концертлаш чӱ чкыдынрак колта. Очыни, тыште мыланем Роза полша, моло огыл.

Олык шудо пытымеке, уржа-сорла вашеш у программым ямдылаш тӱ ҥ ална. Роза тиде гана шкак районысо культура отделыш миен тольо. Тушеч жаплан келшыше ятыр музыкым, композицийым, мыскара почеламут-влакым кондыш.

– Чыла тиде – у программылан, – мане тудо. – Арня жапыште ямдылен шуктена гын, районысо агитбригада-влакын смотрыштышт участвоватлаш тӱ ҥ алына.

Икана кастене, репетиций деч вара мӧ ҥ гышкына кайме годым, Роза кенета мый дечем йодо:

– Виктор, шарнет, ӱ маште радио дене мурышо украин ӱ дыретым?

– Кузе ом шарне, пеш сай шарнем. Мый Всесозный радиош тидын шотышто серышым колтенам, тушеч вашмутымат налынам.

– Серышым? Молан? – ӧ рын йодо Роза.

– Мый мурызын лӱ мжым, фамилийжым йодын колтенам ыле.

– Вара кӧ тудо тугай?

– Огыт пале. Украинский радиош йодын возаш каҥ ашым пуэныт ыле.

– Йодын возенат?

– Возенам… Но туштат рашыже огыт пале. Лач каласеныт веле: тунам Николаевский Культура пӧ ртын самодеятельностьшын концертшым передаватленна, манын возеныт. Мый кушко гына возен омыл! Вашке идалык лиеш – мурызын кышажым муаш тыршем.

– А Николаевский Культура пӧ ртшӧ гыч вашмут толын?

– Толын… «Партизанын мурыжо» текстым колтеныт. Текстшат йылме дене, а нотыжым мый ом пале.

– Кунам вашмутшым налынат?

– Шукерте огыл… Иктаж тылзе наре лиеш.

– Мыланем ончыктет? Нотыжым ончалам, йӧ ра?

– Йӧ ра…

Тыге кутыркален каймаште ме шижынат ыжна шукто, Розамытын пӧ ртышт декат миен шуна. Капка воктен шогална.

А кас тугай умыр, сылне. Малаш кайматок шу. Мый гын тыге, Роза воктен, ӱ мыр мучкат шогем ыле. Шижам: Розанат малаш каймыже ок шу. Капка меҥ ге воктене эҥ ертен шогалын, шып шога. Пычкемыш гынат, мый тудым пуйто кечывалымсе гаяк раш ужам.

– Роза…

– А?

– Могай амал дене украин ӱ дыр нерген шарналтен йодыч?

– Так…

– А-а…

– Музыкальный училищыш тунемаш пураш от шоно? – кенета йодо Роза.

Тыгай вучыдымо йодышлан ончычшо мый ӧ рмалгышымат.

– Але ом пале… Тушко пураш конкурс кугу вет. Адакшым ийготемжат техникумлан йӧ рале огыл-ыс…

– Конешне, шоҥ го улат, – воштыл колтыш Роза. – Пенсийыш лекташат ямдылалтат докан? Ала ӱ мыреш шофер веле лийнет?

– Шофер пашам уда огыл-ыс.

– Ӱ дырым налат, у пӧ ртым ыштет…

– Тыгеат лиеш.

Ындыжым мый Розан тыгай чытамсыр йодышыжлан сырашат тӱ ҥ альым. Молан тудо тыге савыркала? Молан тудлан мыйын ончыкылыкем?

– Тыланет тунемаш кӱ леш, Виктор, тунемаш, умылет? – кенета шокшын ойлаш тӱ ҥ але Роза. Чурийже дене мый дкем лишке лийын, кидше дене костюм полдышем кучен, ӱ пшӧ гыч тугай умылаш лийдыме тамле пуш нерыш перна…

– Тый музыкант улат, Витя! Талантетым арам тыге йомдараш тыйын права туке. Шке семын возымо ялысе муро-влакетым колыштым – тый чапле композитор лийын кертат. Тыйын чонетак музыкылан кумылан, лыжга, ныжылге… – Роза ойлымыж семын, шижде, мыйын вачышкем кок кидшымат пыштыш.

– Тау, Роза, поро мутетлан, – маньым эркын да Розам ӧ ндальым. Тудат мый декем пызныш, ӧ ндале… Тӱ рвына ваш ушныш. Тиде, чынжымак, йӧ ратымашемын первый шупшалалтмашыже лие. О, мондаш лиеш мо тидым! Шӱ дӧ ияш шоҥ го кугыза лийын, колаш возам гынат, тиде касым нигунамат ом мондо.

– Мый палем, тыйын «Молан от возо письмам? » мурет – тиде мыйын нерген. Чын вет? – йодо Роза. Вара вашмутым вучен шуктыде, ешарыш: – Умыло, Витя, мый тыланет нигузе возен кертын омыл…

– Молан?

– Чынжым гын, ятыр письмам возенам, но колташ тоштын омыл. Ӱ маште шыжым лийше случайлан мый шкемым каргенам.

– Мый даже тыланет кызыт умылтаренат ом керт… Мый шканем шке сыренам, вожылынам… Чоныштем тунам мо ышталтын, мо кызыт – алят раш каласен ом керт…

Икмагал шып шогымеке, Роза каласыш:

– Витя, мый тыйын кажне муретым кертмем семын нотыш возен налам, вара нуным Йошкар-Олаште композитор-влак Союзышто ончыктем. Мыланем ӱ шанет гын, концертыштат мураш тӱ ҥ алам. Эн ончыч ачатын йӧ ратыме мурыжым… Келшет?

– Келшем, Роза…

Тиде жапыште капка деке ала-могай пӧ ръеҥ толын шогале. Пычкемышыште мый тудым паленат шым керт.

– Кутыршашда уло гын, кечывалымат кутырен кертыда, – йӱ к шоктыш.

Иван Васильевич!.. Кушеч толын лекте?.. Очыни, правленийыште але марте кучалтын. Э-э, чын вет, таче уржа-сорла тӱ ҥ алме деч ончыч правлений заседанийым погем, манын ыле.

Роза вигак мый дечем кораҥ е: очыни, ачаж деч вожыльо.

– Ачий, мый агитбригадын у программыже нерген кутырена ыле, – ӱ ҥ ышын пелештыш Роза.

– Теве тидын нерген ават пален налеш гын, тыланет сай программым ончыкта, – мане ачаже.

– Товатат чын, Роза теве ачамын йӧ ратыме мурыжым тунемын, концертыште мураш шона, – Розам аралаш шонен, мыят коклаш пурышым.

– Могай эше ачатын йӧ ратыме мурыжо? – йӱ штынрак, руалмыла мане Иван Васильевич. – Тоже ыле… айдеме… Кӱ леш-оккӱ л годымат эртак коҥ лайымалне гармоньым нумал коштеш ыле, шарнем, пеш сай шарнем. Такшым ял мучко гармоньым шупшкедыл коштшым иктат латан-шотан марийлан шотлен огыл… Кхм!..

Тыгай мут деч могыремат ырен кайыш.

– Иван Васильевич, ачам нерген кузе тыге ойлаш тоштат?! Тудо гармончо веле огыл, а войнан геройжо ыле!.. – шокшын ойлем.

– Ха-ха!.. Герой!.. Увер деч посна йомшо салтак – тиде але герой огыл. Кӧ пала, кушто тудо…

– Да тыгай мутлан!.. – Тетла ик ойым пелештен шым керт. Шӱ лашат неле лие, логарышкем комля тольо.

– Пуро пӧ ртышкӧ, – ындыжым лыжгаракын пелештыш Иван Васильевич, вара Розам капка деке эркын савырале.

Капка йыҥ гыр шолдыртик шоктыш: Роза кудвечыш пурыш. Тунамак Иван Васильевич, мый декем чакемын, ала-молан палыдыме, весемше йӱ к дене, тӱ кненрак ойлаш тӱ ҥ але:

– Виктор, тый умыло… Икманаш, тыланет вес ӱ дыр утларак келшен толеш. Таче деч вара тудо нимогай концертыштыда участвоватлаш ок тӱ ҥ ал.

Ӧ пке мыйын капем кылмемуж черла рӱ зен, тодыштын. Тыге йӧ сланымем Розан ачажлан ончыкташ огыл манын, пӱ ем чот пурлын шындышым. Теве кузе улмаш!.. Значит, тудо председатель, а мый шофер, латан-шотан айдеме омыл!.. Ужат, кузе савырале: мый тудын ӱ дыржылан пелаш лийын ом керт.

– Эх, Иван Васильевич, а мый тендам ушан айдемылан шотленам! – чон корштен маньым. Вара руштшо еҥ ла, тыҥ ге-туҥ го савырнен, мӧ ҥ гӧ велыш тарванышым.

Шукат ошкыл шым эрте, кенета мыйым ала-кӧ, шеҥ гечын поктен шуын, шӱ йышкем кержалте.

– Ит колышт тудым, Витя!.. – Роза, вуйжым оҥ ышкем пыштен, шинчавӱ д йӧ ре ойла. – Мый садак тыйым йӧ ратем! Мый тидын нерген ачамланат каласышым!.. Ачамын мутшым нелеш ит нал, Витя. Нуно мыйым але мартеат изи йочалан шотлат, а шкешт ожно мыйын ийготан годым ушненытат улмаш… Ит обижатлалт, йӧ ра?..

– Кызыт тидын нерген огына ойло, Роза, – мый эркын вашештышым. – Иван Васильевич мыйым огыл – ачамым пеш чот обижатлыш.

Роза мыйым чотрак ӧ ндале. Шкеже кылмен тӱ ҥ шӧ гай капшыге чытыра. Мый тудым, чаманен, пеленем шокшын-шокшын ӧ ндальым. Ӱ дырын поро кумылжо мыйын ияҥ ше шӱ мем левыктыш.

– Мый ӱ шанем, тыйын ачат настоящий айдеме улмаш, – тугак шокшын Роза ойла. – Настоящий айдемын шӱ мешыже веле тыгай муро шочын кертын.

Тиде жапыште Розамытын капка ончылнышт Варвара Дмитриевнан чаргарак йӱ кшӧ шоктыш:

– Роза!.. Роза, манам!.. Кушто улат? Тол писын, пуро пӧ ртышкӧ!..

Мый, Розам оҥ ем деч эркын кораҥ ден, шыман каласышым:

– Кае мӧ ҥ гышкет, Роза. Колат, ават тыйым ӱ жеш.

Роза, ик мутым пелештыде, ойырлыш, икмыняр йолтошкалтышым ыштен, уэш мый декем куржын тольо. Ончычсо семынак, шӱ ем гыч ӧ ндалын, мыйым чот шупшале да кенета, писын савырнен, мӧ нгышкыжӧ куржо. Мый, шуко жап тарваныде, верыштемак тӱ ҥ шӧ гай шогем. Таче кастене мо лийын гын, чылажат мыланем умылаш лийдыме омыла чучеш.

Теве тудо, илыш, могай улмаш!.. Ик кечыште, уке, ик шагат жапыште айдемын пӱ рымашыже кузе туран савырна! Ятыр ий дене икшырым илыш кенеташте йӧ ршын вашталтеш. Ончыкшым кузе лияш, мом ышташ, кӧ н деч поро каҥ ашым йодын, чын ошкылым кушкыла ышташ? Ала тиде гордиев кылдышым икганаште рудаш манын, чылажымат рошт пӱ чкын кудалташ? Но кузе? Эн куштылго корно – тачак, кызытак иктаж-кушко лектын каяш да илышым йӧ ршын вес семын, угыч тӱ ҥ алаш? Но кушко? Такшым элна кугу, кеч-куштат верым муаш лиеш. Очыни, тӱ ҥ да чын корно – тунемаш каяш. Арамлан мо, йӱ д омым коден, лу классым тунем пытараш тыршышым. А кӧ лан тунемаш? Роза чыным ойла, мый музыкант лийшаш улам.

* * *

Йӱ д юалге дене ырыше капем изиш йӱ кшымеке, мӧ ҥ гышкӧ толын пурышым. Малыше кокам уто йӱ к-йӱ ан дене помыжалтараш огыл манын, шке верышкем шып гына пурен возым. Омо ок тол. Ик могырыш да вес могырыш пӧ рдалам. Семынем уэш-пачаш тачысе касым шонкалем, вискалем.

Пӧ ртыш шып пураш тӧ чышым гынат, кокам помыжалтын улмаш.

– Могай ойго чонетым нулта, Виктор? – кенета, келгын шӱ лалтен, кокам йодо. Мый, йӱ кым пуыде, шып кием. Молан шоҥ го еҥ ым шкемын кочо шонымашем дене тургыжландараш?

– Шижам, от мале, – уэш ойла кокам. – Каласе, ала мый полшен кертам?

– Уке, кокай, тый тыште мыланем нимо денат полшен от керт, – пелйӱ кын вашештышым.

– Шкет еҥ лан ойго шӱ дӧ пачаш неле, а иктаж-кӧ лан чонетым почат – ойгетат рудалтеш, кок пачаш куштылго лиеш, ӱ шандара кокам. – Кажне йӱ дым латшым ияш гай концертым ончыктыл, калыкым кумылаҥ дыл коштмо жапет эртен-ыс. Ала шке таҥ аш йолташет-влак семын ешан-суртан лият ыле? Мыят ынде шоҥ го улам, шкетланем сурт коклаште вольык ончашат, тыгыде сомылкаланат вием ок сите. Колымешкем але уныкан лийын, йочадам йол ӱ мбак шогалташ полшаш шонен илем. Теве Калипочиҥ гаште Сергей Элексен ӱ дыржӧ тыйын семынетак тунемше, правлень канторышто счетоводлан ышта. Иктаж-могай дене, жапет лийме годым, ончал тол, ала келша?

– Кокай арам тыршет.

– Молан? Ӱ дыр товатат пеш шотан. Шкеже, Сергей Элексе, – пеҥ гыде марий, ӱ дыржӧ икте веле, вургемым тудлан латдымын ыштен оптен, «ӱ дырем марлан лекмыж годым ушкалымат пуэм» манеш. Тыгай еш дене родо-тукым лияш пеш сай ыле.

– Манам-ыс, арам тыршет. Мый ӱ дырым ом нал.

– Кай, калтак, мом ойлыштат?! Ӱ дыр налде илаш – калык воштылаш тӱ ҥ алеш. Молан налаш огыл, – айдемылан тыге илаш юмак пӱ рен. Сынет-кунет чонеш пижше, пашатат сай, лӱ м-нерет амырген огыл, гармончо…

– Мый, кокай, тений тунемаш каем.

– Кай, кузе ынде тыге кенета тарванынет? Шоҥ гылыкешем ялт шкетемым кудалтен кодынет? – кокамын йӱ кыштыжӧ тунар ойганымаш шижалтын – мый тудым чаманенат колтышым.

– Тунем лектамат, тыйым пеленемилаш налам.

– Олашке?

– Можыч, олпшке…

– Ой, уке, Виктор, мый тиде суртеш шочын-кушкынам, тышанак ӱ мыремат шуктынем. Олаште мый садак илен ом турко, оласе илышлан ом йӧ рӧ.

Кокам нелын шӱ лалтыш да шыпланыш. Очыни, тудланат кызыт куштылгак огыл. Ончыкылык илышшотышто тудо шукертсек шонен пыштен. Но чыла тиде ошма курыкла шаланен кертеш… Мом ыштет, кажне айдемын шке пӱ рымашыже… Мыят шке пӱ рымашем еҥ кидыш ӱ шанен пуэн ом керт. Тудым мый шке чоҥ ынем, кузе мыланем кӱ леш, туге ыштынем.

– Шаҥ ге, тыйын каймет почешак почтальонка Ведаси тыланет серышым пуртен пуыш.

– Могай серыш? Кӧ н деч?

– А мый пеш палем.

– Кушто?

– Йӧ ра, эрдене лудат, а кызыт мале, каналте, – мане кокам. Вара пуйто семынже ойлымыла ешарыш: – Арам кызыт каласышым, каласышым, эх, ораде вуй!..

Но мый уже, вакшыш гыч тӧ рштен кынелын, тулымат чӱ ктышым. Кокам, волгыдо деч тупынь савырнен возын, сӱ мсырланенрак каласыш:

– Теве, юмылукыш пыштенам.

Мый письмам кычал муым. Адресшым ончальым: почерк палыдыме. Конвертым почым. Тушто школьный тетрадь лаштыкеш чаткан возымо:

«Пагалыме Эманов йолташ!

Тиде серышым Полесье гыч (Украина) Николаевский кыдалаш школын йошкар следопытше-влак возат. Пашаже теве могай: шукерте огыл мемнан селасе Культура пӧ ртын директоржо Никитенко Тендан письмадам ончыктыш. Шарнеда, те мемнан деке, ик мурызым кычалаш полшаш йодын, серышым колтен улыда ыле. Никитенко (тудо але шукерте веле огыл мемнан дене пашам ышта) мурызын адресше да фамилийже олмеш Тыланда мурым веле колтен. Ме, тудын йоҥ ылышыжым тӧ рлаш шонен, Тыланда увертарена: тиде мурым мемнан селасе туныктышо Марина Процюк радио дене мурен.

Вес шотшо, ме Тендамат мыланна полшаш йодына. Николаевский села покшелне палыдыме герой-партизанлан памятникым шогалтыме. Тудо – партизан, война жапыште мемнан кундемыште партизанский отрядыште кредалын. Ик тале кредалмаш деч вара тудо, сусыргенат, пленыш логалын. Фашист-влак лӱ ддымӧ партизаным чот орландареныт, партизанский базыш корным ончыкташ йодыныт, но тудо ик мутымат пелештен огыл. Тунам немыч-влак лӱ ддымӧ партизаным сакен пушташ приговорым луктыныт. Казньыш каймыж годым да шӧ рга йымалне шогымыж годым тудо ала-могай палыдыме йылме дене ты кундемыште колдымо мурым мурен. (Тудо руш огыл улмаш. ) Колымыж деч ончыч тудо рушла тыге кычкыралын: «Товарищи, не забудьте отомстить за Петра-гармониста, за нашу поруганную Родину! Смерть немецким оккупантам! » Угыч мурым тӱ ҥ алын, но фашист-влак йол йымачше пӱ кеным налын кудалтеныт.

Калык гармонист Петром монден огыл. Война деч вара тудын шӱ гар ӱ мбаланже памятникым шогалтыме, а герой-партизанын подвигше да ныжылге мурыжо ӱ мырешлан украин калык шӱ меш кодын. Петрон семжым тачат мемнан кундемыште мурат, а мутшым геройын колымыж деч вара верысе учитель шке гыч возен. Тиде мурышто палыдыме партизанын геройла кредалмыже да колымыжо нерген ойлалтеш.

Ме тендан деч, Эманов йолташ, иктым увертараш йодына: Те ала тиде партизаным, иктаж-кузе паледа? Ала тудын мурыжо Тыланда палыме? Вашмутдам вучен кодына. Салам дене Николаевский кыдалаш школын йошкар следопытше-влак лӱ м дене Никита Процюрк.

Н. П.

P. S. Герой-партизан гармонист Петром фашист-влак 1943-шо ийын 12-шо июльышто казнитлен пуштыныт. Тетла ме тудын нерген нимомат огына пале.

Н. П. »

* * *

Таче могай числа? Уже 10-шо июль. Тугеже кок кече гыч ачамын колымо кечыже. Тиде кечын мый ачамын шӱ гарже воктен лийшаш улам.

– Кокай, – мален колтышо кокамым помыжалтышым, – кокай, мемнан мыняр оксана уло?

– Мо?.. Мо? – омыюа тудо эше нимомат ок умыло. – Могай окса? Молан?

Мый кӱ чыкын таче толшо серыш нерген каласкалышым. Кокамынат омыжо выж-вуж веле лие. Шортынат колтыш. Шукат ыш лий, шондык гыч шӱ дӧ теҥ ге утларак оксам луктын пуыш.

– Кае, Виктор, кае, ачатын шӱ гаржым ончал, вуетым саве, сукен шич, – ойла кокам. А шкеже, мыйын армейский чемоданем луктын, тушко солыкым, шовын падрашым, свежа тувырым пога.

Мый тунамак Иван Васильевич ден Розалан записка возаш шинчым. Председатель деч ик арнялан отпускым йодын возаш. А Розалан… Мом каласаш? Записка дене чыла умылтараш куштылго огыл. Тудым шкенжым ужын кутыраш кӱ леш. Эше Николаевский села гыч колтымо нотымат йодын ыле, пуаш сӧ ренам.

Вашке волгыжеш. Жапым шуйкалаш ок лий. Кызытак, станцийыш каен, Москваш кайше эр поездыш шуам. Москва гыч самолет денат каяш лиеш. А кечывалым вучаш гын, ик кече йомеш.

Писын, шуко шонкалыде, ачамын муро нотыжым налын, уремыш лектым. Кава тӱ р чевергашат тӱ ҥ алын: эр ӱ жара нӧ лталтеш. Розамытын суртышт дек миен шумешке йӧ ршын сотеме. Эркын, шып, капка йыҥ гырым мучыштарен, кудвечыш пурышым. Пуйто ала-могай шучко пашаш лекшыла, шӱ мем чот кыра. Мом ыштылам? Молан тыгай эр Роза дек толам? Семынем тыге шонем, а чарнен шогал ом керт.

Пӧ рт окна могырыш ончальым: тушто шып, але малат: окналаште занавесым шупшын шындыме. Тидыже пеш йӧ ра.

Вӱ та дек лишемын, пашкыч тошкалтышыш шогальым. Кенета вӱ таште ке-крек-кре-е-ек! шоктыш. Ах, ия логар, кузе варгыжеш! Кыч-ырик, кыч-ырик! пашкыч тошкалтыш кочыртата. Мыланем тиде дизельный трактор мӱ гырмӧ гай шокта.

Вӱ тамбал тич тамле шудо пуш нерышкем толын перныш: вуем лачак вӱ тамбал виш тураште. Колам: вӱ таште вольык помыжалтын, ушкал эҥ ыралтен-эҥ ыралтен колта, умшаж дене шотр-шотр шоктыктен йоҥ ыжеш, ала шорык-влак, ала сӧ сна кукшо олымым кожгатылыт…

– Роза!.. – эркын, пелйӱ кын кычкыральым. Шып. Колыштам. Пычкемышыште вудаканрак шыҥ алык койылалтыш.

– Роза!.. – эше ик гана йӱ кым пуышым.

Шыҥ алык лӱ ҥ алтме гае лие.

Ала шыҥ алык дек мияш?

Уке, уке, ок лий!.. Роза омыюа, лӱ дмыж дене, кычкыраш тӱ ҥ алеш гын? Тунам вара кеч коля рожыш пуро. Кузе-гынат помыжалтараш кӱ леш.

– Роза!.. – адак шыпак кычкыральым. – Мый таче Украиныш каем, умылет? Мыланем тый денет кутыраш кӱ леш. Мыланем Украина гыч серыш толын… Тушто ачамын шӱ гарже, Роза!..

Эркын шыҥ алык урвалте нӧ лталте, тушеч… Иван Васильевичын вуйжо койылалтыш. Мый, пашкыч гыч тӧ рштен волымо олмеш, верешемак, умшам карен, тӱ ҥ ын шогальым. Тиде мыйым тунар ӧ рыктарыш – каласен мошташат ок лий. Иван Васильевичат, шинчажым пашкартен, ӱ мбакем нелын колтышашла, сырен онча. Тыге, иктаж минут наре ваш-ваш ончен шогымеке, эн ончыч мый ушым нальым.

– Вуеш ида нал, Иван Васильевич, мый шонышым!.. – вудыматен, пашкыч дене ӱ лкӧ волаш тӱ ҥ альым. Иктаж кок тошкалтышымат ыштен ышым шукто, Иван Васильевич, тыманмеш вӱ тамбал вишыш толын шогалын, кӱ штен, пеҥ гыдын пелештыш:

– Шого!

Мый мландыш волен шогальым. Почешем – Иван Васильевич. Тӱ сшӧ шыде. Ончыч иктаж вич гана кхм! да кхм! ыштыш, вара тӱ ҥ але:

– Тый мо, Дон Жуан лийынат?!

Кредалашак ок тӱ ҥ ал чай? Кузе-гынат шкемым кидыште кучаш ыле, тумасам амал ынже лий.

– Пален лий, Виктор, Роза дене иктаж-мо лиеш гын, мый тыйым…

Мый, ик мутым вашештыде, Украина гыч толшо серышым кӱ сен гыч луктын, Иван Васильевичлан шуялтышым.

– Мо тиде? – ончычсылак сырышын йодо Иван Васильевич.

– Луд… Украина гыч… Ачам нерген…

Иван Васильевич вашкыде, суралге эр волгыдышто, сайынже эше огеш кой гынат, серышым лудын лекте. Шижам: тудынат кумылжо тодылалте. Ик мутым ок пелеште. Вара эше ик гана лудын лекте, конвертысе адресымат шымлыш.

– Мда-а… – шинчажым мый дечем кораҥ ден, кумыкырак лийын, лупсан шаршудым чара йолжо дене ӱ штылалмыла ыштен, оралгыше йӱ кын ешарыш:

– Тый, Виктор, водно йӱ дым ойлымем мондо… Тиде так… Шыде пуш дене… Кажне ача шке шочшыжо верч вуйын шога, осал корно гыч кораҥ даш тӧ ча. А кудо корныжо чын, а кудыжо йоҥ ылыш – палаш куштылго огыл.

– Мый ик арнялан отпускым йоднем ыле… Украиныш миен толнем… Ачамын шӱ гарышкыже… Теве тыште ачамын йӧ ратыме мурын нотыжо, текстше, – мый Иван Васильевичлан кагаз вӱ дылкам шуялтышым, – тудым Розалан пуаш кӱ леш.

– Роза пӧ ртыштӧ … мала. Ӱ жаш мо? – ындыжым Иван Васильевич йӧ ршынак порын йодо.

– Огеш кӱ л. Жапем уке, поездыш каяш кӱ леш, – маньым мый. Вара, каяш тарванен, ешарышым: – Иван Васильевич Розадам концерт ямдылаш полшаш ида чаре, вашке районышто смотр лиеш…

– Кхм!.. Йӧ ра… – мане тудо. – Мо мый, кенета мыйым «Те» манаш тӱ ҥ альыч? Мемнан дене «Те» огыт ман, а «тый»...

Мый нимом ойлашат ӧ рын, чеверласен, писын уремыш лектын кайышым. Кудвече покшелан Иван Васильевич шкетын шоген кодо. Лач тӱ сшӧ поснак шинчамлан перныш: ала-молан келгын шонкалышыла коеш.

* * *

… Теве могай улат улмаш, Украин мланде!.. Шукерте веле огыл йӱ р эртен каенат, корнышто тазыла шем рок ботинке пундашыш пижеш. Урем кок могырышто ош пӧ рт-влак, олмапу, груша, вишня вондо-влак коклаште нуно пырт веле койыт. Кажне пӧ рт воктен сад одарланен кушкеш. Олма, груша, абрикос лыҥ ак шочын.

Мом ойлаш, поян, улан мланде! Черниговский автобус гыч селаш волен кодмеке, кушко эн ончыч миен пураш манын, шонкален ошкылам. Мӱ ндырнат огыл Десна эҥ ер сер коеш. Сер воктене лаштыра тумо-влак кушкыт. А эше умбалнырак мучашдыме олма сад шарлен возын. Полесье, Марий кундем семынак, чодралан поян. Теве тиде чодралаште Кугу Отечественный сар жапыште партизан-влакын базышт лийын. Теве тиде кундемыштак ачамат кредалын, тышан, Украин мландым фашистский йырнык деч эрыктышыжла, вуйжым пыштен.

Тыге семынем шонкален кайшыла, вашке села покшелнысе площадьыш толын лектым. Тушто лачак шуко калык погынен. Йошкар флаг-влак койыт. Трибунышто ала-могай самырык рвезе выступатлен чарныш. Тунамак духовой оркестр почеш йошкар галстукан пионер-влак мотор колоннан пӧ рт могырыш ошкыл колтышт. Почешышт кугыеҥ -влакат тарванышт.

Ӧ рдыжтырак шогышо ик пӧ ръеҥ дек лишемын, йодым:

– Каласыза, пожалуйста, мо тыште тыгай? Могай пайрем?

Саде пӧ ръеҥ ет мыйым ӧ рмалген, шекланенрак ончале да, умылтарен вашештыме олмеш, украинла йодо, но мый умылышым:

– Те, йолташ, тысе огыдал, ужат? Область гыч мо?

– Уке, мый мӱ ндырч толынам…

– А-а… Тыште таче митинг ыле, герой-партизан-влакым шарныме лӱ меш. А вара пионер-влакым комсомолыш торжественно приниматлышт.

Мый тудлан тауштен, шаланаш тӱ ҥ алше еҥ -влак кокла гыч памятник дек лишемым.

Теве кушто ачамын шӱ гарже… Ныл угылан обелиск. Мучаштыже йошкар чия дене чиялтыме шӱ дыр. Памятник-обелиск тӱ ҥ ыштӧ кызыт гына пыштыме пеледыш аршаш-влак кият.

Логарем пышкемалтме гае лие. Мый эше лишкырак мийышым. Обелиск покшелне шӧ ртньӧ тӱ сан буква дене возен: шындыме: «Вечная слава героям-партизанам Великой Отечественной войны». Ӱ лнырак тыгаяк буква дене «Петро-гармонист» манын возымо йолгыжеш.

– Поро кече, ачий, – семынем ойлем. – Теве мый тыйын курымашлык малыме веретым муым. Тиде мый, тыйын эргыч, Виктор улам!..

Но тидын годымак эше мӧ ҥ гыштӧ да корныштат тургыжландарыше вес шонымаш вуйыштем пӧ рдеш. А тиде шӱ гар ачамын огыл гын? Молан Петро, а Петр огыл? Фамилийжат пале огыл. Иктаж-могай украин рвезе тыште кия гын? Уке, уке, тиде ачам!.. Вет мурыжо тудын?! Да, да, тудын мурыжо, марий муро!.. кузе, уке гын, тудо тышке логалын? Такшым муро семже икмыняр ачамын деч ойыртемалтеш…

Кенета вес шонымаш (пуйто кӧ ргыштем вес еҥ уло) тиде шонымашым ӧ рдыжкӧ покта: «Уке, уке, тиде – ачатынак!.. » Юл эҥ ер гыч тӱ ҥ алын, Эльба марте тӱ рлӧ калык мландыште мыняр палыдыме салтакын шӱ гарже война деч вара кодын. Кӧ раш каласа, кудыжо нунын кокла гыч ачамын? А тиде шӱ гар дек мыйым ачамын йӧ ратыме мурыжо конден.

Мый кӱ сенем гыч авамын шӱ гарже ӱ мбач налме, ош шовычеш вӱ дылалме ик кормыж рокым памятник-обелиск воктек пыштышым. Тек авам ден ачам пырля улмышт гай лийже, тек марий мланде деч Украин мланде курымешлан родо лийышт.

– Йолташ, те тыште мом ыштеда? – кенета шеҥ гелнем пӧ ръеҥ йӱ кым кольым.

Савырнен ончальым: шаҥ ге мыланем митинг шотышто умылтарыше пӧ ръеҥ шога. Мыйым тӱ слен, мом ыштылмем палаш тӧ чышыла, тӱ ткын онча.

– Теве… ачам деке толынам, – маньым мый.

– Ачада деке? А кӧ ачадаже? Мемнан села гыч?

– Уке, мӱ ндыр Марий мланде гыч… Юл эҥ ер воктеч… Петр Эманов.

– Мый тендам ом умыло.

Вара тудо, ала-мом шарнаш тӧ чышыла, саҥ гажым куптыртыш.

– Шогыза, шогыза, те Петр-гармонист нерген огыл ойледа?

– Да, – маньым мый пеҥ гыдын, – тудын нерген.

– Тугеже тиде те Петро-гармонистын мурыжо нерген Культура пӧ ртыш йодын колтенда улмаш?

– Да, мый…

Кенета саде пӧ ръеҥ ет, порын шыргыжалын, мыланем кидшым шуялтыш:

– Саламлем! Тышке толмыда дене саламлем! Пеш кугу тау! – ойла шкеже шокшын.

Вара, верже гыч тарванен, калык кайме могырыш писын ошкыл колтыш. Каймыж деч ончыч мыланем кычкырале:

– Ик минутым, пожалуйста, ик минутым вучалтыза!.. Мый сейчас… тыманмешке…

Чынак, шукат ыш лий, мый декем Культура пӧ рт могырым икмыняр еҥ лишеме. Нунын коклаштак ӱ дыр коеш.

Толын шогалше-влаклан, мыйын ӱ мбакем ончыктен, шаҥ гысе пӧ ръеҥ ет пелештыш:

– Йолташ-влак, ончалза тиде рвезым, кӧ н гай тудо коеш?! Ида вашке, тӱ сленрак ончалза!..

Мый эше нимомат ом умыло. Толын шогалше еҥ -влакат, очыни, мо лийшашым огыт пале. Чыланат ӱ мбакем ӧ рынрак ончен шогат. Кенета нунын кокла гыч иктыже, шинчалыкан шоҥ гырак еҥ, мый декем лишеме, палаш тӧ чышыла, пеш тӱ ткын ончен, ала йодшыла, ала паластарышыла пелештыш:

– Неужели… Петро… Петрон эргыже…

Нуным ӱ жын толшо пӧ ръеҥ ет, тидым колын, куанен кычкырале:

– Ага!.. Теве, ужыда!.. мый эн ончыч паленам!..

Шинчалыкан еҥ ет мыйын кидем шокшын кормыжтыш да каласыш:

– Палыме лийына. Мый – Процюк… Никита Процюк… Мый тыланда серышым колтенам ыле…

Мый куанымем дене чот ӧ рмалгенам, тыгай жаплан келшыше ушан-шотан мутымат ом му:

– Тау… Да-да… палыме лийына: Виктор Эманов…

Процюкын шинчаже вӱ дыжгыш, тудо, очкижым налын, шинчажым ош шовыч дене ӱ штыльо. Вара ӱ мбакем угыч порын-порын ончале да, шке шочшыжым ӧ ндалме семын, мыйым ӧ ндале, шупшале. Мыйынат кумылем тодылто…

Мемнан йыр калык погынаш тӱ ҥ але. Очыни, Петро-гармонистын эргыже толын лекме нерген увер Культура пӧ рт гыч калыкым уэш памятник-обелиске ӱ жын. Теве, калык кокла гыч лектын, пеҥ гыде кап-кылан пӧ ръеҥ мый декем лишеме, мыйым тӱ слен-шымлен ончалят, чон вургыж пелештыш:

– Шогыза, йолташ-влак, вет тиде чынак Петро-гармонистын эргыже!.. Товатат!.. Лач Петрола коеш!

– Тиде – Андрей Скиба, тудо ачада дене пырля отрядыште лийын, – умылтарыш мыланем Процюк.

Мый, оҥ кӱ сенем гыч ачамын война деч ончычсо фотокарточкыжым луктын, Скибалан шуялтышым:

– Ончалза тиде фотокарточкым, тиде еҥ тыланда палыме? – йодым мый.

Тудо икмагал фотокарточкым ончыш да вара пеҥ гыдын каласыш:

– Тиде – Петро!.. Только отрядыште тудо икмыняр шоҥ гыракла койын, а такшым – точно! Да мо фотокарточка!.. тыйже вет ачатын копийже улат!.. Кузе ачатым, мемнам кузе кычал муынат? Ме вет Петрон фамилийжымат пален огынал. Партизан-влаклан лач гармонист да мурызо улмыжо веле раш лийын, а молыжо – военный тайна.

– Ачамым кычал муаш ачамын йӧ ратыме мурыжо полшен, – вашештышым мый Скибалан, Процюклан, йырем погынышо калыклан. – Мый тудо мурым украин ӱ дырын радио дене мурымыж гыч паленам.

– Тиде мыйын ӱ дырем, Марина, мурен, – каласыш Процюк. Вара, воктенже шогышо сылне ӱ дырым ончыктен, ешарыш:

– Палыме лийза.

Мый, Маринан вожылынрак шуялтыме кидшым шокшын кормыжтен, уло шӱ м дене каласышым:

– Тау тыланда, Марина! Тау ачамын мурыжым мурымыланда!..

– Пожалуйста… – ыштале Марина. – А ме шоненна, тиде – калык муро… партизанын мурыжо.

– Марина, муралте Петрон мурыжым, тек эргыже колыштшо, палышт чылан – украин калык Петро-гармонистым нигунамат ок мондо!..

Мый Процюкым, Скибам эн лишыл еҥ -влак семын ӧ ндальым. Тиде жапыште мый дечем пиалан еҥ жат укела чучын. Воктенем шогышо-влак ик минут коклаште мыланем ӱ мыреш палыме да шерге родем гай лийыч. Чыланат мыйым кумылын саламлат, йодышым пуэдат, тыге кенета, ончылгоч увертарыде толмемлан ӧ пкелен ойлат. Кажныже мыйым шкеж дек унала ӱ жеш…

Кенета, калык гӱ жлымым сеҥ ен, села ӱ мбалне моткоч чот палыме, шерге, лишыл муро сем йоҥ галте. Ончем: Марина трибуныш кӱ зен шогалын, а мыланем тыге чучеш, пуйто тиде украин ӱ дыр огыл, а Роза шога, ачамын йӧ ратыме мурыжым мура. Мый шижде муро семым пелйӱ кын авалтышым. Почешем Скиба, вара Никита Процюк, вара кумшо, нылымше, площадьыш погынышо пӱ тынь калык авалтыш. Ынде ачамын мурыжо тыныс да эрыкнам аралаш саклыше клятва семын шокта. Украин мландын эрыкше верч вуйжым пыштыше марий рвезын мурыжо таче чыланам пуйто пырля чумыра, ончыко ӱ жеш!..

… Мый эре тиде сылне вер-шӧ рыш толаш тӱ ҥ алам.

Кажне ийын, 12-шо июльышто. Ыштышаш пашам нерген ачам деч ушем дене каҥ ашым йодам, ыштен шуктымо пашам нерген ачамлан каласем. Тыйын кӱ чык ӱ мырет, ачий, арам лийын огыл! Уке! Тыйын мурен шуктыдымо муретым мый, тыйын эргыч, мураш тӱ ҥ алам.

… Кас рӱ мбалге мландым леведеш. Ала-кушто, мӱ ндыр Украин вер-шӧ рлаште, мемнан кундемысе семынак, кас юалге южым шелын, герой-партизан нерген муро йоҥ га. Тиде – ачамын йӧ ратыме мурыжо!

1960-68 ийла