«Қаһар» РОМАНЫНДАҒЫ КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІ

«Қ аһ ар» РОМАНЫНДАҒ Ы КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІ

КІРІСПЕ

Жазушы I. Есенберлин ө зінің тарихи трилогиясында қ азақ елінің ХҮ - ХІХ ғ асырдардағ ы азаттық ү шін табанды кү рестерін кө ркем суреттейді. Осы жолдағ ы қ ыруар қ иындық ты, ішкі қ айшылық тарды, адам қ атынастарын, олардың ә рекеті мен мінез қ ұ лық тарын, сырт жаулармен шайқ аста шынық қ ан бірлікті жә не де дә стү рді, салт-сананы кө рсете білген. «Қ аһ ардың » кө птеген тарихи документтер мен фактілердің негізінде жазылғ ан роман екені мә лім. Мұ нда жазушы 1836-1847 жылдар арасында қ азақ даласында болғ ан тарихи жағ дайларды суреттеуді мақ сат еткен. Атап айтқ анда, романның негізгі оқ иғ а желісі хандық ө мірді қ айта орнату мақ сатымен Кенесары Қ асымов бастағ ан кө теріліс жайында тарихи-шындық тұ рғ ысынан бейнелеуге қ ұ рылады. Романда кө терілістің шығ уы, барысы жә не жең ілу себептері кө рсетіледі. Осығ ан орай кө теріліске қ атысқ ан басты- басты кейіпкерлердің образы беріліп, олардың арасындағ ы таптық, қ оғ амдық тартыстар мен ә р алуан қ ақ тығ ыстардың сыр-сипаты ашылады. Жә не де осы кө теріліс тұ сында кімдердің алдағ аны да суреттеледі

НЕГІЗГІ БӨ ЛІМ

«Қ аһ ар» романында Кенесары бейнесінің нанымдылығ ы кө ркемдік шыншылдық пен қ абыса ашылуымен ерекшеленеді. Басқ а кейіпкерлер де эпизодтық бейне болып кетеді. Мұ ндай кездерде Кенесары бейнесі бірбеткей айбынды билеушінің жалпылық типі ретінде кө рінеді. Жиырмасыншы жылдарда сотқ ар жә не аянышты хан бейнесі болса, елуінші жылдарда ел билеуші бейнесі, алпысыншы жылдарда осы екі бейненің шағ ылысы кө рсетіледі. Сонымен қ оса Кенесарының билікке қ ол жеткізу ү шін патша ө кілдерімен келіссө здер жү ргізуі, талабы ө тпеген жерлерде халық қ анының тө гілуімен есептеспей, кү ш қ олданылатын істерге баруы баян етіледі. Осы жолдағ ы ханның қ аталдығ ы, елдің кү йзеліске ұ шырауы, Кенесары дұ шпандарының ұ йымдасқ ан іс-ә рекеттері, сан алуан адам мінездері кө рсетіледі. Автор тарихи адамдардың талай тайталас кү рестері нақ ты кө рсеткен. «Кенесары Қ асымұ лы кө терген ту астына халық неге ерді? » деген сұ рақ тың жауабы романның алғ ашқ ы екі таруында нанымды берілген. Романда батыр да батыл, айлалы да тапқ ыр Кенесары ә р қ ырынан кө рсетіледі. Романдағ ы Кенесарыны тұ лғ асын ең алғ аш суреттеуіне назар аударсақ: «Орта бойлы, кең жауырын, арық тау тарамыс денелі, жатағ ан келген ат жақ ты сары сұ р кісі. Сә л қ ызғ ылт тартқ ан қ ыран кө зді, жуан балуан мойынды. Ашық жү зіне жараса біткен сә л келтелеу қ ыр мұ рынының астында шағ ын ғ ана мұ рты бар. Қ ою шоқ ша сақ алы сү п-сү йір. Сақ ал-мұ рты кү ң гірт сары. Басында жарғ ақ тысты қ ұ ндық тымақ, қ ара мақ пал жең іл қ ұ ндыз ішегінің сыртынан бозғ ылт тү йе жү н шекпен жамылғ ан. Аяғ ында атқ а мінуге ың ғ айланып тігілген орта қ оныш кө к салмен ө рнектелген саптама етік. Отырғ ан отырысында, тұ рғ ан тұ рысында ілтипаттық пен тә каппарлық қ атар аң ғ арылады. Сә л шегір тартқ ан қ ырағ ы кө зі қ арағ анда адамның ту сыртынан ө ткендей. Сараң қ имылы, жұ мыла біткен жің ішке еріндері, аз сө йлеп, кө п тың дайтын адамды сездіреді. Егер тұ лғ асына, кө ң іл райына қ арасаң ішінде тұ нып жатқ ан ү лкен ақ ыл, бұ лқ ынып сыртқ а шық қ ысы келген жігер барын ұ ғ асың » деп жазушы портретін ғ ана емес, қ асиеттерінен де сыр шертеді. Мұ ндадағ ы «сә л шегір тартқ ан қ ырағ ы кө зі қ арағ анда адамның ту сыртынан ө ткендей» деген жолдарынан ө ктемді бейнені жасай аламыз. Жә не де оның хан тұ қ ымынан шық қ ан тектілігін «отырғ ан отырысында, тұ рғ ан тұ рысында ілтипаттық пен тә каппарлық қ атар аң ғ арылады» деген жолдардан байқ ауғ а болады. Романда Кенесары бейнелене бастағ аннан бері оның мақ саты мен арман- тілектері баяндала бастайды. Оны біз халық мү ддесін ойлағ ан бірден-бір ер тұ лғ а ретінде кө реміз. Жә не де ө з арманына жетпей тынбайтыны мен қ айтпас қ айсарлығ ын мына бір сө здерінен кө руге болады: «Анадан қ орқ ақ болып тумап едім, арманыма жеткенше қ орқ ақ тық білдірсем ө з қ анымды ө зім ішейін» [2]. Ол мақ сатқ а жету жолынада ө з басын бә йгеге де тігіуге бар. «Кенесары қ иын бір мә селені шешерде қ алың қ абағ ын қ арс жауып, исфағ ан семсерінің сабынан ұ стап, темір торғ а қ амалғ ан жолбарыстай ақ орданың ішін кезіп, ерсілі-қ арсы жү ре, кө п ойланатын. Мұ ндай кезінде сұ лтанның сырт бейнесі шынында да, жолбарысқ а ұ қ сас қ аһ арлы болатын, желкесі кү дірейіп, ө ткір кө здері ә деттегісінен гө рі қ ызара тү сіп, тірі жанғ а тіл қ атпай, сұ стана қ алатын. Осындай ашулы-ойлы шағ ында оның ү стіне ешкім батып кіре алмайтын, ө йткені ол бұ л кезде жайшылық тағ ыдай емес, адам кө ң іліне қ арамайтын» немесе «Кенесары бірдемеге ренжісе, қ апаланса, не шешімін таба алмай қ иналса, ол ажал-сыннан тек ө з басын ғ ана емес, соң ынан ерген қ арашасын да, қ асындағ ы батырларын да, ағ айын-туысқ анын да сақ тап қ алмайды, ешқ айсысын аямайды. Кенесарыда мұ ндай жағ дайда мә ймө ң келеу, біреудің кө ң іліне қ арау деген болмайды, тік кетеді» деген мә тіннен адам кө ң іліне қ арамайтын сұ сты бейнесі жасала бастайды. Романдағ ы ең алғ аш рет қ атал қ олбасшы ә рекетін кедей ақ ын болып жү ріп, Кенесарығ а жоқ жерден ө кпелеп Қ оң ырқ ұ лжа жағ ына шығ ып кеткен, одан қ ала берді, қ азақ ауылдарын шабатын патша жасақ атарына жол кө рсетіп опасыздық пен байып алғ ан Арыстанғ а деген ү кімінен кө руге болады. – Елін сатқ ан адам жылқ ы ішіндегі маң қ амен тең. Ө зге жылқ ыны сау алып қ алу ү шін оғ ан аяу болмасқ а тиісті. Ү кім біреу-ақ – ө лім! «Ашу ү стінде Кенесарығ а қ ан тө гу оң ай шаруа екенін Жү сіп жақ сы біледі» деген жолдар да алдың ғ ы іс-ә ркетіне жасалағ ан бейнені нақ тылай тү седі. Ол екіжү зділік жасағ анды кещірмейді, аяусыз жазалайды. Жақ ын туыстарына да қ аттылық танытатынын жорық қ а кеткенде сү йіктісі Ақ бө кенді жар қ ылып алағ ан Наурызбайғ а ызаланып тұ рғ ан Байтабынғ а: – Шын мерген болсаң жү з қ адам жерден ана Наурызбайдың қ олындағ ы ақ сұ ң қ арды атып тү сірші! – Батыр, оқ ақ ымақ келеді, ақ сұ ң қ арғ а тимей... – Ақ ымақ оқ қ а сен айыпты емессің! – деген жолдарда ө зінің бауырын оқ қ а қ ияды. Автор мұ ны «ел бірлігі ү шін соң ынан ерген батыр інісін оқ қ а байлау – қ ұ р ғ ана қ атыгезік емес, одан да биік қ асиет» деп бағ алайды да «Кенесарының ойлағ ан мақ сатына жету ү шін қ ара халық тү гіл, ө зінің туғ ан ә кесін де қ ұ рбан ете алатынына талай рет кө зі жеткен» деген Жү сіптің ойларынан мақ сатын туғ анынан да биік қ оятын образды жасап береді. Кенесарының сол мақ сатына ө кпенділікпен ғ ана жете аламын деген ойлары да белең ала бастайды. Кенесары қ азақ елінің Россияғ а қ осылуына қ аны қ арсы екендігін, бұ л қ осылуғ а жеткізбеу ү шін кү ресетіндігін ашып айтады. Ал оның бұ л кү ресін қ азақ елі қ олдамаса, соң ынан ермейтін болса, онда: «Дегеніме кө нбесең елді аттың бауырына, қ амшының астына аламын. Кімде кім айтқ аныма кө нбейді екен, Кенесарының жасыл туының астында жү ргісі келмейді екен – ол менің жауым. Россия губернаторы қ андайқ асымболса, ол да менің сондайқ асым. Не оларды ө з дегеніме жү ргізем, не біржолата жоқ етем… Бұ рын жұ ртты жер-суың ды алып беремін деп ертсем, енді хандығ ың ды қ орғ аймын деп ертемін. Кү шпенен қ орқ ытып ертемін... Кү шпен басын қ осамын! Кө нбеген ауылды шабамын қ арсы келгеннің басын аламын. Кө нбей кө рсін! », – дейді. «– Алтыбайдан қ орқ ып Жаппас Кенесарығ а қ осылмай отыр дейсің бе? Сенің айтқ аның ды дұ рыс делік... шынында да қ азақ қ орық қ анын сыйлайды. Бү гін Жаппас руын шапсам, ертең Шекті руы ө зі келіп қ осылады. – Қ орқ ытып соң ымнан ертемін деп жү ргенің ізде, оларды ө зің ізден қ ашырып алмаң ыз» деген Жү сіп екеуінің диалогтарынан да кө реміз. Хан ұ рпағ ынан шық қ аны ү шін ата жолын қ уып, хан болуды мақ сат еткендей болғ анмен, халқ ының басқ а ұ лтттың отарына айналуына ө р намысы жібермейтіні хан сө зінің арасында айтылады. «Жайшылық та сө зге сараң, ұ стамды Кенесары кенет бұ лқ ан-талқ ан боп ашулана қ алды. – Қ аны басқ аның – жаны басқ а деген осы. Абылай атамның жолын қ уып арпалысқ а шық қ анымда орыс пен қ азақ ты біріктіру ү шін шық ты дейсің бе? Жоқ, Жү сіп, Россия – дария, біз кішкентай ғ ана мө лдір бұ лақ пыз. Мө лдір бұ лақ суы дарияғ а қ ұ йғ анда несі қ алады? Дария суы ащы болса, бұ лақ суы да ащы болады, дария суы тұ щы болса, бұ лақ суы да тұ щы болады. Бұ лақ тың бар болашағ ы тек дарияның ғ ана еркінде қ алады. Менің кү ткенім сондай ө мір ме? Жоқ, бұ лақ дария болмай-ақ ө з бетімен ағ а берсін дедім. Біз Россия патшасына бағ ынсақ, ел деген аттан айырыламыз. Жоқ, қ азақ бұ рын Абылайханғ а бағ ынса, енді оның немересі Кене ханғ а бағ ынады. Ө зім билеймін... » Ал соң ғ ы сө здерінде ө зінің елге ү стемділік қ ұ қ ысының бар екенін тағ ы да баса айтады. Оның Россия империясының қ арсы кү ресін, ел қ орғ ау, елдің тә уелсіздігін сақ тау жолындағ ы ә рекетін, сө з жоқ, ұ лт-азаттығ ы жолындағ ы кү рес деп бағ алау керек. Жалпы, роман барысында Кенесарының бірбеткейлігі мен қ атыгездігін толық аң ғ арамыз. Ә йтсе де, автордың бұ ндай образ жасауы Кенесарының қ аталдығ ы Шың ғ ыс хан мен Ә мір Темірден кем тү спейтінін, қ азақ ерлері мен билеушілерінің қ айтпас қ айсарлығ ын, ел мү ддесі ү шін жанқ иярлығ ын сомдап беріп отыр. Ол жанталаста жү ріп, нысанасы – ел бостандығ ы ү шін кү ресінен таймайды. Сол жолда қ аншама қ атерге барады. Ү ш жү здің басын біріктіріп қ ара халқ ын бодандық тан босату жолында ештенеге қ арамай кү ресу нағ ыз жү рек жұ тқ ан батырдың ғ ана қ олынан келеді. Ресей патшалығ ын дір еткізген Кенесары хан тұ лғ асы бү гінгі ұ рпақ қ а «тас жү рек Кенесары» емес, Батыр Кенесары болып қ алары анық. «Сен мені ө з бө лтірігін аямас бір қ орқ ау қ асқ ыр екен деп тұ рғ ан шығ арсың, – деді ол даусы кенет дірілдеп кетіп, – олай ойлама! Менің де жү регім бар. Ә йелім мен балалрымды аясам да, олар аямайды. Болар іске болаттай болу керек. Ә йтпесе қ айғ ы деген қ ашан да адастырады. Адаспас ү шін қ айғ ы дегенді жү регің нен біржолата қ уу керек. Бү йі қ ысылғ анда ө зін-ө зі шағ ып ө лтіреді. Мен сол бү йі қ ұ рлы жоқ пын ба? Ө зін аямағ ан кісі аузын қ ан етеді. Қ атын-баламды да қ ұ рбан ете алатынымды жауым кө рсе, менен бұ рынғ ысынан да қ орқ ады. Ө з басымды да аяушылық етпеуім керек. Қ аталдық жең істің ең керек шарты» деген жолдар ө зін-ө зі ақ тап тұ рғ андай.

Қ ОРЫТЫНДЫ Тү йіп айтқ анда, жазушы I. Есенберлиннің «Қ аһ ар» романындағ ы Кенесары бейнесінінің бір қ ырына ғ ана тоқ талып отырмыз. Яғ ни, онық қ атал да, ә діл ү кім кесуші мінезін сипаттатын тұ старына екпін бере отырып, жалпы романдағ ы басты кейіпкердің тұ лғ асын айқ ындауғ а да болады.