ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНАЙМАҒЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

Ә ОЖ 94 (574)

Ұ ЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ОҢ ТҮ СТІК Қ АЗАҚ СТАНАЙМАҒ ЫНДАҒ Ы Қ АЛАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

Умиралинов Б. Б.

І. Жансү гіров атындағ ы Жетісу мемлекеттік университетінің 2-курс магистранты, Талдық орғ ан қ.

jan_b. b@mail. ru

ХІІІ-ХІҮ ғ асырлар тө ң ірегінде Оң тү стік Қ азақ стан (Ескерту: нақ осы уақ ытта Оң тү стік Қ азақ стан ө ң ірі Тү ркістан аймағ ы деп те аталды, сондық тан мақ ала барысында «Тү ркістан» деген балама атаумен де атай береміз) аймағ ының саяси-ә кімшілік жә не сауда-экономикалық жағ ынан дамуы ең алдымен, ондағ ы қ алалардың қ алпына келтіріліп, қ айта ө рлеуімен тығ ыз байланысты болды. ХІҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы Тү ркістан аймағ ының маң ызын ондағ ы қ алалардың экономикалық, саяси, ә кімшілік, діни, мә дени ө мірлерде атқ арғ ан рө лін анық тамай, маң ызын ашып кө рсетпей сө з ету мү мкін емес. Сондық тан осы аймақ та орналасқ ан қ алалардың тарих ұ зақ жылдардан бері тарихшылар мен археологтардың зерттеу объектісінен тү спей келе жатыр.

Тү ркістан аймағ ындағ ы қ алалардың Қ азақ хандығ ы ү шін ХҮ -ХҮ ІІ ғ асырларда атқ арғ ан қ ызметін К. А. Пищулина ө зінің «Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ -ХҮ ІІ веках» деген ең бегінде жан-жақ ты зерттеп жазды [1, 245 б. ]. ХХ ғ асырдың басынан 60-шы жылдардың соң ына дейінгі аралық та табылғ ан археологиялық деректер оның археологиялық зерттеу ең бектерінің негізін қ ұ рады деуге болады. 1970-80 жылдары Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Сырдария ө зенінің бойындағ ы ежелгі жә не орта ғ асырлық қ алаларды зерттеуде археологтар ү лкен табыстарғ а жетті. Жаң адан табылғ ан археологиялық деректер ХҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы Тү ркістан аймағ ының Қ азақ хандығ ы ү шін атқ арғ ан маң ызын терең деп кө рсетуге, жан-жақ ты анық тауғ а мү мкіндіктер береді.

Біз бұ л зерттеу жұ мысымызда ортағ асырлық Тү ркістан аймағ ында айрық ша рө л атқ арып, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тайпалары, атап айтқ анда ХҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы Қ азақ хандығ ы ү шін зор маң ызғ а ие болғ ан ірі-ірі қ алаларғ а тоқ талып ө теміз. Аймақ қ алалары ішінде біз қ арастырып отырғ ан кезең бойынша Сығ анақ қ аласы маң ызды орын алады.

Сығ анақ. ХІҮ -ХҮ І ғ асырларда Сығ анақ қ аласы Тү ркістан қ алалары ішіндегі саяси-ә кімшілік, сауда-айырбас орталық тары ретінде ең ірі қ аланың бірі болып саналады. Соғ ан қ арамастан ХІҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы авторлардың осы қ ала туралы жазып қ алдырғ ан мә ліметтері тым жұ таң ә рі мардымсыз. Алайда жазба мә ліметтердің олқ ылық тар, археологиялық деректер толық тыра тү седі [2; 3].

Ибн Рузбиханның деректеріне сү йенсек, Сығ анақ, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен Тү ркістан аймағ ының тү йіскен жерінде орналасқ ан. Қ азіргі кезде қ аланың орны – Сунақ -Ата қ алашығ ы – Қ ызылорда облысы, Жаң ақ орғ ан ауданы, Тө менарық ауылынан солтү стікке таман 20 шақ ырым жерде жатыр [4]. «Бұ рынғ ы уақ ыттарда жә не кү ні кешеге дейін қ ала тұ рғ ындары кө п болғ ан... қ азір қ ала халқ ы онша кө п емес» [5, 116-117 бб. ], - деп жазады ортағ асырлық тарихшы ибн Рузбихан.

ХҮ І ғ асырғ а дейін қ ала халқ ының кө п болуына, қ аланың саяси жә не экономикалық қ уатының артуына, оның аймақ шетінде, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ территориясымен іргелес орналасуы басты себеп болады. Моң ғ ол шапқ ыншылығ ы кезінде кө п бү ліншілікке ұ шырағ ан қ ала, ө зінің қ олайлы географиялық орналасу жағ дайына байланысты тез қ алпына келтіріледі жә не ХІҮ ғ асыр басынан бастап қ айтадан аймақ тағ ы саяси-ә кімшілік орталық қ а айналады. ХІҮ ғ асырда Сығ анақ қ аласы Ақ Орданың астанасы болады. Ақ Орда хандары Ерзен мен Орыс хандар тұ сында қ ала бұ рынғ ыдан да кө ркейіп, аумағ ы бірнеше есеге ұ лғ айып, жаң адан кө птеген ғ имараттар салынады [6, 130 б.; 196-197 бб.; 211 б. ]. ХҮ ғ асыр кезең інде Сығ анақ ө зінің саяси жә не экономикалық маң ызын жоғ алтпай, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ та бірін-бірі ауыстырғ ан билеушілердің астанасы болады. Тек қ ана жиырма жылдай уақ ыт бойы қ ала Ұ лық бек мырзаның (Ә мір Темірдің немересі) билігінде болып, оғ ан тә уелді болды. 1446 жылдан бастап қ ала «кө шпелі ө збектер» мемлекетінің астанасына айналып, Ә білхайыр хандығ ы ыдырағ анғ а дейін астана деген статусын жоғ алтпайды. ХҮ ғ асырдың 70 жылдарынан бастап ХҮ І ғ асыр соң ына дейін Қ азақ хандығ ы мен Мауреннахр билеушілері арасында ұ зақ қ а созылғ ан кү рестер болады. Тек 1598 жылдан бастап Сығ анақ тү пкілікті Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына ө теді [1, 14 б. ].

ХҮ І ғ асыр басында қ ала ө зінің бұ рынғ ы кү ш-қ уатынан айырыла бастайды. Мұ ның себебін К. А. Пищулина - ХҮ ғ асырдың 70 жылдарынан бері Қ азақ хандығ ы мен Мұ хаммед Шайбани хан арасында болғ ан кү рестердің нә тижесі, - деп тү сіндіреді. Сығ анақ қ аласының экономикалық жағ ынан қ ұ лдырауының келесі бір себебі, ол – Ұ лы Жібек жолы тармақ тарының аймақ территориясында маң ызын жоғ алтуы еді.

Дерек мә ліметтері, сондай-ақ археологиялық зерттеулер қ ала тұ рғ ындары мен оның тө ң ірегіндегі елді мекен тұ рғ ындарының суармалы егіншілікпен айналысқ андығ ын дә лелдейді. Мә селен, ХҮ ғ асырда Сығ анақ ө ң ірінде егіншілік пен бау-бақ ша ө сірудің жақ сы дамығ андығ ын ХҮ -ХҮ І ғ асырларда бір ғ ана Сығ анақ қ аласының тұ рғ ындарына жіберілген бірнеше вакуфтық грамотадан кө руге болады.

ХІІІ-ХҮ І ғ асырлардағ ы Сығ анақ қ аласының ірі сауда орталығ ы ретінде халық аралық жә не жергілікті маң ызы зор болды. Ибн Рузбиханның мә ліметтеріне сү йенсек, Сығ анақ Еділ ө зені бойынан Тү ркістан аймағ ына дейінгі аралық тағ ы жалғ ыз сауда пункті болғ ан [5, 118 б. ]. Қ алағ а Мауереннахрдан, Қ ашқ ардан, Хотаннан жә не Тү ркістанның басқ а қ алаларынан сауда керуендері келіп тұ рғ андық тан, мұ нда ә р елден ә келінген заттар ө те кө п кезедеседі. Қ ала базарларында мақ та-матадан тоқ ылғ ан киім-кешек, ү й тұ рмысына қ ажетті заттар, темірден, шыныдан жасалғ ан ә шекейлі бұ йымдар жә не егіншілік пен мал шаруашылығ ының ө німдері сауда-айырбасқ а тү сіп отырғ ан.

Қ аланың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен етене тығ ыз байланысы жә не оның Тү ркістан аймағ ымен тү йіскен жерде орналасуы екі жақ ты этникалық байланыстардың дамуына ә сер етеді. Қ ала тө ң ірегінде Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тың кедейленген малшылары қ оныстана бастайды да, жартылай отырық шы ө мірге бейімделеді. Алайда, шаруашылық ө мірдегі ө згерістер этникалық процестерге ық палын баяу тигізеді. Кө шпелі тайпалардың бір бө лігінің отырық шылық қ а кө шуі ү зіксіз процесс болғ андық тан, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен Тү ркістан аймағ ы арасындағ ы этникалық байланыстар ү зілмейді, керісінше, нығ ая тү седі де, кө рсетілген екі аймақ арасында ортақ этникалық кең істіктің қ алыптасуына алғ ышарттар жасайды.

Сығ анақ қ аласының орналасуының ө зі Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тағ ы Қ азақ хандығ ы ү шін ү лкен ә скери-стратегиялық мә нге ие болды. Егер қ ала Мауереннахр билеушілерінің қ ол астында болғ ан жағ дайда Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тайпалары, біріншіден, Сырдың орта ағ ысы бойындағ ы жақ сы қ ыстаулардан айырылар еді. Екіншіден, оларғ а жау тарапынан ү немі шапқ ыншылық қ аупі тө ніп отырды. Ү шіншіден, бү кіл аймақ тағ ы сауда-айырбас Мауереннахр билеушілерінің қ олына кө шкен болар еді. Сондық тан, Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тайпалары ү шін Сығ анақ қ аласынан айырылу – ө здерінің саяси жә не экономикалық тә уелсіздігінен жартылай айырылуымен пара-пар еді.

Ал егер Қ азақ хандарының иелігіне кө шсе, онда Мауереннахр тарапынан болатын шапқ ыншылық қ аупі азаяды, Тү ркістанмен экономикалық байланыс қ алыпты жағ дайғ а тү седі де, ол билеушілердің бақ ылауына кө шеді. Ең бастысы, кө шпелі тайпалар жақ сы қ ыстауларғ а ие болады да, кө шпелі мал шаруашылығ ының тіршілігінің қ арқ ындап дамуына жағ дай туады.

Қ орыта айтсақ, Сығ анақ қ аласы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен ХҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы Қ азақ хандығ ы ү шін экономикалық, саяси-ә кімшілік орталық, ә скери-стратегиялық тірек пункті ретінде ерекше маң ызды болып саналды.

Сауран. ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Қ азақ хандығ ы ү шін зор маң ызғ а ие болғ ан Тү ркістан қ алаларының бірі. Ол Сығ анақ тан оң тү стік-шығ ысқ а қ арай, қ азіргі «Тү ркістан қ аласынан солтү стікке қ арай 35 шақ ырым қ ашық тық тағ ы темір жолдың сол жағ ында орналасқ ан» [7, 70 б. ].

Тү ркістан қ алалары ішінде Сауран Ақ Орданың алғ ашқ ы астанасының бірі болды. 1280-1320/21 жж. Ақ Орданың Сасы-Бұ қ а ханының денесі осы қ алада жерленген. Саяси орталық Сығ анақ қ а кө шірілгеннен кейін де, ХІҮ ғ асыр бойы қ ала дамуда болды. Ерзен мен Орыс хандардың Тү ркістан ө ң іріндегі қ алаларда кө птеген ғ имараттар салдырды деген мә ліметінде Сауран қ аласы айтылады. Сығ анақ секілді Сауран қ аласы да Тү ркістан аймағ ындағ ы егіншілік ө ң ірдің орталығ ы болды, нә тижесінде қ ала тө ң ірегінде елді мекендер кө п орналасады. Тарихшы-ғ алым К. А. Пищулина: «Қ ала ө зін азық -тү лікпен толық қ амтамасыз етіп, байлығ ымен жә не ө ң ірдің кө ркейтілгендігімен даң қ ы шық ты» [1, 84 б. ], - деп жазды. Егіншілік бұ л ө ң ірде де суармалы жерлерге орналастырылды, бірақ суару жү йесінің ө зіндік ө згешілігі болғ ан.

ХІІІ-ХҮ ғ асырларда Сауран қ аласы Ұ лы Жібек жолының бойында орналасқ андық тан, халық аралық сауда қ атынасында қ ала ө зіндік рө л атқ арды. Қ аланың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ пен сауда-айырбастағ ы байланысын археолог К. М. Байпақ ов былай кө рсетеді: «... Сауран мен Сығ анақ тан... шық қ ан жолдар Орталық Қ азақ станның далаларын шарлап, Сарысу мен Кең гір, Торғ ай мен Есіл ө зендері жағ алауларына жетіп жатты» [2, 18 б. ]. Қ ала базарларында Дешті Қ ыпшақ тайпалары ө з ө німдерін отырық шы егіншілік аймақ тың ө німдеріне айырбастап отырғ ан.

ХҮ ғ асырдың соң ында жә не ХҮ І ғ асыр бойы Қ азақ хандығ ы Сауран қ аласы ү шін Мауереннахр билеушілерімен кү рес жү ргізеді, қ ала тек тү пкілікті ХҮ І ғ асыр соң ында ғ ана Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енеді. Сауран қ аласы ХҮ ғ асырдың 70 жылдары мен ХҮ І ғ асырдың бірінші ширегі аралығ ындағ ы Қ азақ хандығ ы мен Мауереннахр арасында болғ ан кү рестерде екі жақ қ а алма-кезек ө тіп отырады. ХҮ ғ асырдың 80 жылдары қ ала мен оның тө ң ірегінде Жә нібек ханның ү лкен ұ лы Иренші сұ лтан билік жү ргізеді. Сауран қ аласы Сығ анақ, Созақ секілді Тү ркістан аймағ ының солтү стік-батыс бө лігінде, яғ ни Дешті Қ ыпшақ қ а таяу орналасқ андық тан, онда Қ азақ хандығ ының ық палы кү шті болды. ХҮ ғ асыр соң ында болғ ан ұ рыстарда қ ала тұ рғ ындары ө з еріктерімен Қ азақ хандығ ы жағ ына ө туі осының айғ ағ ы.

Сонымен, Сауран қ аласы Қ азақ хандығ ы ү шін ХҮ -ХҮ І ғ асырларда саяси-ә кімшілік, экономикалық орталық жә не мық ты бекініске ие ә скери-тірек пункті ретінде маң ызды болды.

Яссы. Біз қ арастырып отырғ ан кезең ішінде Қ азақ хандығ ы ү шін саяси, экономикалық, мә дени маң ызғ а ие болғ ан Тү ркістан аймағ ының тағ ы бір қ аласы - Яссы (Тү ркістан) болды. ХҮ І ғ асыр соң ында қ ала тү пкілікті Тү ркістан атауына ие болып, бізге дейін осы атаумен аталды.

Яссы Қ аратаудың оң тү стік бө ктерінен 30 шақ ырым жерде, Сырдария ө зенінен шығ ысқ а қ арай 35 шақ ырым қ ашық тық тағ ы тегіс жерлерде орналасқ ан. Қ ала ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Мә уереннахр билеушілерінің Тү ркістан аймағ ындағ ы ә кімшілік орталығ ы болады. Сығ анақ пен Сауран қ алаларымен салыстырғ анда Яссы ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Қ азақ хандығ ының қ ол астына сирек қ арады. Біз зерттеп отырғ ан кезең ішінде Яссы да Қ азақ хандығ ы мен Мә уеренахр билеушілері арасындағ ы кү рестің объектісіне айналды. Сол себепті де қ ала екі жақ тың билеушілеріне алма кезек ауысады да, ХҮ І ғ асыр соң ында бү кіл Тү ркістан қ алалары секілді Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына ө тті. ХҮ ІІ ғ асырдан бастап қ ала Қ азақ хандығ ының астанасына айналып, онда бү кіл Сырдария ө ң іріндегі негізгі мә дени жә не саяси ө мір шоғ ырландырылды.

ХҮ І ғ асыр басында Яссы қ аласында болғ ан ибн Рузбихан қ аланың саяси жә не экономикалық рө лі туралы былай деп жазады: «Яссы қ аласы... Тү ркістан аймағ ының астанасы. Қ ытай шекарасына дейін апаратын Андижан жолымен Яссығ а кө птеген товарлар ә келінді. Бұ л жер саудагерлердің сауда-айырбас, ә р ел саяхатшыларының тоқ тап ө тетін жері»[5, 141 б. ]. ХІІІ ғ асыр ортасында Сырдария бойы арқ ылы жү ріп ө ткен армян патшасы І Гетум жазбаларында Яссы қ аласы Асан деген атпен аталады.

Ұ лы Жібек жолы бойына орналасқ андық тан бұ л қ ала аймақ тағ ы ірі сауда орталығ ы болды. К. А. Пущилина қ алада Дешті Қ ыпшақ, Ферғ ана жә не Қ ытай саудагерлерінің жолы тү йіскен, - дей келе, - қ ала базарларында Дешті Қ ыпшақ тардың мал айдап келіп, ө здеріне қ ажетті заттарғ а айырбастағ ан дейді. Археолог К. М. Байпақ ов болса, Яссыдан шық қ ан керуен жолы Орталық Қ азақ станғ а апарады деп, қ аланың Дешті Қ ыпшақ пен экономикалық байланысын ашып кө рсетеді.

Қ ала сонымен бірге ауқ ымды егіншілік ө ң ірдің орталығ ы болғ андық тан ө здерінен артылғ ан егіншілік бау-бақ ша ө німдерін басқ а да жерлерге шығ арып отырады. Жазба деректерде Яссы қ аласының тө ң ірігенде ү лкен-ү лкен елді-мекендердің кө п болғ андығ ы туралы мә ліметтер жиі кездеседі. Олардың қ атарында Икан, Қ арашық, Иунка, Сури жә не т. б. жатқ ызылады.

ХІҮ -ХҮ ғ асырлар шенінде Мә уереннахр билеушісі Ақ сақ Темір Яссы тө ң ірігіндегі кө птеген егістік жерлерді, ондағ ы Қ ожа Тұ маса қ ұ дығ ын, Мір Қ ара-су, Шормақ, Қ ара-Бұ лақ, Садай-бұ лақ, Ақ -тебек, Ұ ржар, Мыш, Ақ -Зұ лқ ия жә не т. б. арық тарды, бұ лақ тарда, олардың айналасындағ ы суармалы жерлерді мавзолей қ ұ зырына беру туралы вакуфтық грамота шығ арғ аны айтылады.

Жалпы алғ анда, Яссы қ аласы ХІҮ -ХҮ І ғ асырларда, жоғ арыда аталғ ан сол маң дағ ы елді-мекендермен бірге аймақ тағ ы егіншілігі мен бағ бандығ ы жақ сы дамығ ан ө ң ірге айналды.

Қ аланың маң ызы мұ нымен ғ ана шектелмейді. Қ азақ хандығ ы қ ұ рылғ анғ а дейін Яссы қ аласы Тү ркістан аймағ ының жә не оғ аніргелес орналасқ ан Дешті Қ ыпшақ тың діни ө мірінде де аса зор рө л атқ арады. Мұ нда ортаазиялық кө шпелілер мен Орта Азияның отырық шы мұ сылмандарының қ асиетті адамының бірі Қ ожа Ахмет Йассауи жерленген. Осыны ескере отырып жә не жергілікті тұ рғ ындар мен Дешті Қ ыпшақ тың кө шпелілеріне арқ а сү йеу ү шін Ақ сақ Темір ХІҮ ғ асырдың соң ында Қ ожа Ахмет Йассауиге арнап мавзолей салдыртады.

«Қ асиетті жер» саналғ ан Йассыда ХҮ -ХҮ ІІ ғ асырларда Дешті Қ ыпшақ хандары мен олардың отбасы мү шелері жерленеді. 1485 жылы Ә білхайыр ханның ә йелі, Ұ лық бек мырзаның қ ызы Рабиғ а-Сұ лтан-Бегім, 1524 жылы Сү йініш қ ожа хан денелері осында қ ойылады.

Ал ХҮ ІІІ ғ асырда қ азақ хандары Есім хан мен Жә ң гір ханның сү йектері осында жерленіп, қ абірлері ү стіне мавзолей тұ рғ ызылады.

Қ орыта келе, Йассы (Тү ркістан) қ аласы ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Қ азақ хандығ ы ү шін саяси-ә кімшілік, экономикалық жә не діни-мә дени орталық тар ретінде ү лкен маң ыз атқ арды.

Отырар. ХІІІ ғ асыр басында моң ғ ол жаулаушылығ ы кезінде кө п бү ліншілікке ұ шырағ ан қ ала ХІІІ-ХІҮ ғ асырлар шенінде саяси-экономикалық жағ дайлардың қ олайлы ық пал етуі арқ асында қ алпына келтіріледі. Соның нә тижесінде ХІҮ ғ асырдан бастап Отырардың қ айта ө рлеу дә уірі басталады.

ХІҮ -ХҮ І ғ асырлар кезең інде Отырар қ аласы егінші-диқ аншылық ө ң ірдің орталығ ы, аймақ тағ ы керуен жолдары тү йіскен, ірі сауда орталығ ы, ә скери-саяси маң ызы тұ рғ ысынан да аса маң ызды болды. Ә сіресе, ә скери-саяси маң ызына сай мық ты бекініс қ амалдары бар қ алалардың біріне айналды. Қ ала бекнісінің мық тылығ ын дә лелдейтін мә ліметтер ХҮ ғ асыр соң ындағ ы Қ азақ хандығ ы мен шайбанилық сұ лтандардың Сыр ө ң ірі ү шін болғ ан ұ рыстарын баяндайтын деректерде кездеседі. «Шайбани хан Отырарды алғ аннан кейін, оғ ан Бұ рындық хан қ арсы шабуылғ а аттанады. Қ аланы ол ала алмайды. Тағ ы бірде қ азақ тар мен моң ғ олдар бірігіп, Отырарда бекінген шайбанилық сұ лтанды қ оршайды. Кү н сайын бірнеше рет шабуылғ а шық қ анымен қ оршап жатқ андар қ аланы ала алмайды» [8, 120-121 бб. ]. Бұ л жағ дай қ ала бекінісінің мық ты жә не ұ зақ уақ ыт бойы қ оршауғ а оң ай тө теп берер болғ андығ ын дә лелдей тү седі.

Сайрам. Тү ркістан аймағ ының оң тү стігіндегі ірі қ аланың бірі жә не ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Қ азақ хандығ ы ү шін маң ызы зор болды. Бұ л қ ала Сайрам ө зенінің оң жағ алауында, ә кімшілік басқ ару жү йесі бойынша қ азіргі Оң тү стік Қ азақ стан облысы, Сайрам ауданындағ ы Сайрам селосының орнында орналасқ ан.

Тарихшылардың басым бө лігі Сайрам қ аласын ежелгі Испиджаб қ аласымен сә йкестендіреді. Сайрам атауының қ алағ а ХІ ғ асыр ортасына дейін-ақ қ олданыла бастағ анын М. Қ ашқ ари мә ліметі дә лелдейді. Ол: «Сайрам – Испиджаб аталатын Байза шаһ арының қ осымша аты Сайрам деп аталады» [9, 17 б. ], - деп жазады.

Қ ала ө з заманына сай жақ сы бекініс-қ амал болғ ан. Ибн Рузбихан қ аланың негізгі бө лігіндегі дуалдардың биіктігі сонша, бірден басып алуды ойлағ анның қ олы, оның қ абырғ асына тез жете қ оймас; оны айнала қ азылғ ан ордың терең дігі сонша, одан аттауғ а қ азақ тардың аяғ ы да бармас деп жазады. Сонымен қ атар қ ала керуен жолдарының тү йіскен жерінде орналасады жә не оның тө рт қ ақ пасы болды. Солтү стік қ ақ па – Бел-қ ақ па немес Бел-дарбаза, оң тү стігіндегісі – Базар-дарбаза, шығ ыстағ ысы – Қ арамұ рт-дарбаза жә не батыстағ ысы Шымкент-дарбаза деп аталғ ан [2, 55 б. ].

Сайрам қ аласы ә скери-стратегиялық тұ рғ ыдан алғ анда, Тү ркістан аймағ ының Сырдың оң жағ алауындағ ы ең оң тү стікте орналасқ ан қ амалы болды. Қ ала ХҮ І ғ асырдың соң ында Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына ө ткеннен кейін, хандық тың оң тү стіктегі қ орғ аны рө лін атқ арады.

Созақ. Қ азақ хандығ ы мен Мауереннахр арасындағ ы саяси қ арым-қ атынастар барысында Созақ қ аласы жиі айтылады. Оның себебі, қ аланың сол кездегі атқ арып отырғ ан маң ызында болатын. Қ азақ хандығ ының Мауереннахр билеушілерімен жү ргізген ХҮ ғ асырдың соң ы мен ХҮ І ғ асыр басындағ ы ұ рыстарында Созақ ө ң ірі тұ рғ ындары Қ азақ хандығ ының табан тіреп, арқ а сү йер ә леуметтік тірегі де бола білді. Ортағ асырлық шығ арма «Тауарих-и гузида-йи нусрат-намеде» Жә нібек ханның ұ лы Махмұ т сұ лтан шайбанилық сұ тандармен болғ ан ұ рыстардың бірінде жең іліп, тез арада ө ң ір тұ рғ ындарынан қ айта жасақ қ ұ райтыны айтылады. Яғ ни, Созақ қ аласы мен ө ң ірі ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Қ азақ хандығ ын Сыр бойындағ ы қ алалармен байланыстыратын сауда орталығ ы, аймақ қ а жол ашқ ан солтү стіктегі қ ақ па ретінде жә не ә скери-стратегиялық бекініс немесе тірек пункті рө лдерін атқ арды.

Аркү к. ХҮ -ХҮ І ғ асырларда аймақ жерінде болғ ан оқ иғ аларды баяндайтын дерек мә ліметтерінде Аркү к қ амалы жиі айтылады. Қ ала Сырдария ө зенінің сол жағ алауында, ө зеннен 1 фарсах (6-7 шақ ырым) жерде, аймақ тың оң тү стік бө лігінде орналасқ ан. Қ ала орнында археологиялық қ азба жұ мыстары жү ргізілмеген. Сондық танқ аланың Қ азақ хандығ ы ү шін ХҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы атқ арғ ан маң ызын тек жазба дерек мә ліметтері бойынша ғ ана ашып кө рсетуге мү мкіндік бар.

Қ ала туралы жазба дерек мә ліметтері Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидың «Михман-наме-ий Бухара» атты ең бегінде кө п айтылады. Автор ең бегінің ХІҮ тарауында «Аркү к қ амалының сипаттамасы» деген тарауды қ алағ а арнағ ан [5, 75-76 бб. ]. Аркү к арқ ылы Тү ркістанның (Сыр ө ң ірі) шығ ыс қ амалдарына: Яссығ а, Сауранғ а жә не басқ а қ алаларғ а жол ө теді... Аркү к Тү ркістанғ а кіре берер жерде орналасқ ан жә не ол – Тү ркістанның шекаралық пункті, Бұ хара мен Самарқ анд жақ тан Тү ркістан аймағ ына қ арай жолғ а шық қ андар ең бірінші осы қ амалғ а келіп жетеді», - деп жазды.

ХІҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы деректемелерде біз атап ө ткен қ алалардан басқ а Ү зкент, Ақ -Қ орғ ан, Иаканкент, Қ арасман, Ашнас, Оксус-Зернук қ ала-қ амалдары туралы азды-кө пті мә ліметтер ұ шырасады.

ХҮ -ХҮ І ғ асырларда Тү ркістан қ алаларының Қ азақ хандығ ы ү шін атқ арғ ан маң ыздарын қ арастыра келе, оларды саяси-ә кімшілік, сауда-айырбас, ә скери-стратегиялық белгілеріне қ арай ү ш топқ а бө луге болады. Бірінші топқ а – Қ азақ хандығ ы ү шін саяси-ә кімшілік, сауда-айырбас, егіншілік-диқ аншылық, қ олө нер, ә скери-стратегиялық маң ыздары зор болғ ан қ алалар кіреді. Оларғ а: Сығ анақ, Сауран, Иассы (Тү ркістан), Отырар жә не Сайрам қ алалары жатқ ызылады. Екінші топқ а жататындар – Созақ, Аркү к, Ү зкент, Ақ қ орғ ан қ ала-қ амалдары. Бұ лардың саяси-экономикалық рө лдері аймақ кө лемінде бірінші топ қ алаларына қ арағ анда анағ ұ рлым тө мен болды. Сонда да болса бұ л қ алалардың ө зіндік ерекшеліктері болды. Мысалы, Аркү к пен Созақ қ алалары аймақ тың шекаралық қ амалдары ретінде ә скери-стратегиялық, Ү зкент қ аласының Сыр ө зенінің сол жағ алауындағ ы мық ты бекініс ретінде маң ыздары болды.

Тү ркістан аймағ ындағ ы ү шінші топқ а жататын қ ала-қ амалдарына: Ашнас, Иаканкент, Қ арасман, Қ ойғ ан-Ата, Мейрам, Сү ткент, Қ ұ мкент, Шағ а жә не т. б. бекініс-қ амалдары жатады. Бұ лардың аймақ кө леміндегі саяси-ә кімшілік, экономикалық рө лдері бірінші жә не екінші топ қ алаларымен салыстырғ анда анағ ұ рлым тө мен болғ андық тан жазба дерек мә ліметтеріне тү спесе керек. Яғ ни, бұ лар туралы мә ліметтер жұ таң. Бірақ та жаң а дерек мә ліметтері мен болашақ та осы маң да жү ргізілетін археологиялық қ азба жұ мыстар нә тижесінде табылғ ан материалдар қ алалардың маң ызын бұ дан ары аша тү седі деген ойдамыз.

Жалпы алғ анда, ХҮ -ХҮ І ғ асырлардағ ы Тү ркістан қ алалары аймақ тың саяси-экономикалық, діни-мә дени ө мірінің қ аншалық ты қ арқ ындап дамығ анын кө рсетеді. Қ азақ ханығ ы ү шін аса зор маң ыз атқ арғ ан бұ л қ алалар ХҮ ғ асырдың 70 жылдары мен ХҮ І ғ асырдың бірінші жартысында Мауереннахрмен саяси қ арым-қ атынасты орнатуда жә не оғ ан ие болу жолындағ ы жанталасқ ан соғ ыстардың ошағ ына айналды. Ал, ХҮ І ғ асырдың соң ында қ азақ хандары жең іске жетіп, аталғ ан қ алалар мен Тү ркістан аймағ ы толығ ымен Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына ө тті.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1. Пищулина К. А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ -ХҮ ІІІ веках // Казахстан в ХҮ -ХҮ ІІІ веках. Вопросы социально-политической истории. – Алма-Ата: Наука, 1969. – 5-78 бб.

2. Байпаков К. М., Нұ ржанов А. С. Ұ лы Жібек жолы жә не ортағ асырлық Қ азақ стан. – Алматы: Ғ ылым, 1992. – 77 б.

3. Агеева Е. И., Пацевич Г. И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // ТИИАЭ. АН КазССР. – 1958. – Т. 5. – 35-59 бб.

4. Қ азақ ССР тарихы. Кө не заманнан бү гінге дейін. Бес томдық. – Алматы, 1983. – 2-том. – 319 б.

5. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаһ ани. Михман наме-йи Бухара (Записки Бухарского гостя). Перевод, предисловие и примечания Р. П. Джалиловой. – М.: Наука, 1976. – 593 б.

6. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды / Извлечения из персидских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеном и обработанные А. А. Ромаскевичем и С. Л. Волиным. – М. -Л., 1941. – Т. 2. –122-195 бб.

7. Маргулан А. Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алма-Ата, 1950. – 186 б.

8. Материалы по истории казахского ханства ХҮ -ХҮ ІІІ вв. (Извлечение из персидских и тюркских сочинений). Составители: С. К. Ибрагимов, Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин. – Алма-Ата: Наука, 1969. – 650 б.

9. Махмұ д Қ ашқ ари. Тү бі бір тү ркі тілі (Диуани лұ ғ ат ат-тү рк) Тә ржімалағ андар: Қ. Бекетаев, Ә. Ибатов. – Алматы, 1993. – 495 б.