Патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлаудағы экономикалық саясаты

ХІХ ғ асырдың 60-шы жылдарының ортасына таман қ азақ жерлерін Ресейге қ осып алу процесі негізінен аяқ талды. Сө йтіп жергілікті халық отаршылдық қ амытын мойнына ілуге мә жбү р болды [1]. Қ аншама аумақ ты ө з иелігіне қ осып алғ ан орыс патшалығ ы кең -байтақ қ азақ даласына ө з капиталын бағ ыттап, оны арзан шикізат пен ө неркә сіп ө німін ө ткізетін аймақ қ а айналдыру мақ сатын жү зеге асыруғ а кірісті. Патшалық Ресейдің Қ азақ станды отарлау саясаты тек саяси ғ ана емес, сонымен қ атар экономикалық кіріптарлық қ а бағ ытталғ ан еді. Патша ү кіметі ө зінің экономикалық ү стемдігін нығ айтудың басты тетігінің бірі жерге деген билікті қ олғ а алу деп есептеді. Осы пиғ ылды іске асырудың ең оң дысы кө шпелі халық тың жерін мемлекет меншігі деп жариялау жолын тандады. Жерді пайдаланудың барлық тү рі мен қ ұ қ ығ ын патша ү кіметі анық тады. Осындай ойларын іске асырып, Орта Азия мен Қ азақ станды экономикалық тұ рғ ыдан толық игеру ү шін, патша ү кіметі қ оныстандыру саясатын жү зеге асыруғ а кірісті. Мұ ндай ұ лы державалық саясатта ү кімет қ азақ тардың ауқ атты бө лігі мен кулактарғ а, яғ ни бай шаруаларғ а сенім артты. Шаруаларды қ азақ жеріне қ оныстандыру Ресейдің орталық аудандарындағ ы шиеленіскен аграрлық қ атынастарды жақ сартып, сонымен бірге орыс деревнясындағ ы кү шейіп тұ рғ ан таптық кү ресті ә лсіретуге ә келетін шара ретінде қ арастырды.

Шаруалардың Сібір жә не Қ азақ станғ а қ оныс аудару ү рдісі XIX ғ асырдың 60-шы жылдардың аяғ ы мен 70-жылдардың басынан басталады. Революцияғ а дейінгі зерттеушілердің жазуына қ арағ анда патша ү кіметі бұ л істі тоқ тату тұ р ғ ой, керісінше «шаруалардың ө з еркімен қ оныстануын» қ олдады. Расында да патшалық билік орыс деревнясындағ ы қ алыптасқ ан шиеленіскен ахуалды шешу ү шін шаруалардың қ оныстануына «шаруалардың ерікті қ оныс аударуы» деген сипат беруге тырысты. Оның ү стіне 70-80-ші жылдардағ ы шаруалардың қ оныс аударуы патшалық ү кіметтің отарлау саясатына, Қ азақ станды экономикалық тұ рғ ыдан игеру жоспарларына сай келетін.

Ресей империясының қ азақ ө лкесіндегі «бос жерлерге» қ оныстандыру саясаты игерілмеген орасан зор алқ аптарды емес, керісінше жергілікті халық шаруашылық пен айналысып отырғ ан тұ рғ ылық ты жерлерден тық сыру арқ ылы жү зеге асырылды. Жергілікті халық тан тіпті суармалы жү йесі бар жақ сы жерлерін де тартып алып, казактарғ а берді. Қ оныстандыру саясатының осы бір жағ ын, патшалық самодержавиеге ә бден берілген князь Масальскийдің ө зі де айтуғ а мә жбү р болды. Ол 1913 жылы жарық кө рген «Россия» атты кітаптың «Туркестанский край» аталатын бө лімінде казактарғ а берілген жер туралы «были отведены лучшие, нередко даже орошенные киргизские земли, без достаточного внимания к правам и нуждам киргизов и даже без оставления в пользование последних скотоперегонных дорог. Условия эти не могли не привести к постоянным столкновениям между казаками и киргизами(қ азақ -Ө. С. ) и к систематическим притеснениям последних... » [2].

Қ азақ стан мен Орта Азияғ а Ресейден шаруаларды жаппай қ оныс аудару оларғ а иелік етуге берілген қ ұ қ ық ты (крепостное право) жоюдан кейін басталып, ә сіресе ХХ ғ асырдың басында қ арқ ынды жү ргізілді. Қ азақ стан мен Орта Азия жеріне алғ аш келе бастағ ан қ оныстанушылар, Сібір казак ә скерінің казактары болды. Олар негізінен Жетісу облысының Верный, Қ апал, Лепсі ү йездерінің аумағ ына орын тепті. Ал Верный бекінісі 1867 жылы қ ұ рылғ ан Жетісу казак ә скерінің орталығ ына айналды. Ә скери-казак отарлау саясаты бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін жалғ асты. Егер, 1867 жылы 14 жаң адан қ ұ рылғ ан станица мен поселкалардағ ы казактардың, ә йел-еркегінің саны 15 мың адамды қ ұ раса, 1910 жылы 38557 адамғ а жетсе, 1913 жылы олар тұ рып жатқ ан станицалар мен поселкалар 34 болды. Жетісу казак ә скеріне орасан жер бө лініп беріліп, ол 662092 десятин аумақ ты қ амтыды. Ақ мола жә не Семей облыстарындағ ы казактар иеленген жер мө лшері 9 млн. десятин болса, Орал облысында – 6, 5 млн. жетті [3]. Патша ү кіметі басып алғ ан жерлердегі билігін нығ айтып, нағ ыз отар елдердеге айналдыру ү шін бұ рыннан қ алыптасқ ан жергілікті билікті жойып, басқ арудың жаң а мемлекеттік жү йесін қ ұ ра бастады. Осы мақ сатпен Тү ркістан мен Қ азақ станды ә кімшілік жағ ынан басқ ару жө ніндегі реформаларды жасап, бекіту ү шін қ азақ мә селесі жө ніндегі ерекше комиссия қ ұ рылды. Комиссия жинағ ан мә ліметтер негізінде далалық облыстарды басқ ару жө ніндегі реформа жобасы жасалып, Орынбор жә не Батыс Сібір генерал-губернаторларының қ арауына берілді. 1867 жылдың наурызында реформа жобасын тү пкілікті жасау ү шін соғ ыс министрі Д. А. Милютин басқ арғ ан Ерекше комитет қ ұ рылды. Бұ л комитет, жобаның негізінде 1867 жылы 11- шілдеде «Жетісу жә не Сырдария обыстарын басқ ару жө ніндегі уақ ытша ереже» жариялап, бұ л облыстарды жаң адан қ ұ рылғ ан (1867) Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына берді. 1868 жылы 21-қ азанда «Орынбор жә не Батыс Сібір генерал - губернаторларының далалық облыстарын басқ ару жө ніндегі уақ ытша ережесі бекітілді [4].

Сонымен бұ л реформа Қ азақ стан аумағ ын бө лшектеуге ә келді. Сырдария жә не Жетісу облыстары Қ оқ ан мен Хиуа хандығ ы жә не Бұ қ ара Эмираты(бү гінгі Ө збекстан аумағ ы) кірген Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына кетсе, қ ұ рылғ ан тө рт – Орал, Торғ ай, Ақ мола жә не Семей облыстары далалық ө лкеге қ арады. Алдың ғ ы екі облыс Орынбор генерал-губернаторлығ ына, ал кейінгі екеуі Батыс Сібір генерал-губернаторлығ ына бағ ынды. Ал Бө кей ордасы болса Астрахан губерниясының қ ұ рамына кірді [5].

Патша ү кіметінің қ оныстандыру саясаты (орыс шаруаларының кө шіп келуі) жә не жергілікті халық тың жерін алу, ә сіресе, Далалық ө лкеде қ арқ ынды жү ргізілді. Толық емес деректерге қ арағ анда, бір ғ ана Ақ мола облысына 1855 жылдан 1913 жылғ а дейінгі аралық та 320, 4 мың адам, ал Торғ ай мен Орал облысына 232, 8 мың шаруалар қ оныстанды. Ал Жетісу облысының жерінде патшалық ү кіметтің ә скери - казак қ оныстарын дамыту мақ сатына сә йкес, жергілікті биліктің тыйым салуына қ арамастан 1908 жылы қ оныстанғ ан шаруалардың саны 40 мың адамғ а жетті. Жалпы, қ азақ жеріндегі қ ұ нарлы жерлерді анық тап, есепке алуғ а шық қ ан экспедициялардың жү ргізген жұ мыстарының нә тижесінде 1893 жылдан 1905 жылғ а дейін, яғ ни 12 жылда қ азақ тардан 4 млн. десятин жер шектеліп алынса, келесі 7 жылғ а (1906-1912 жж. ) бө лініп берілгені – 17 млн. десятин [6]. «Кө ші-қ он қ оры» атты келімсектерді орналастыратын учаскенің басқ аруына жергілікті қ азақ халқ ының пайдаланып отырғ ан қ ұ нарлы жерлерінен берілген жер алқ абының жалпы кө лемі Далалық ө лкеде 41 млн. десятинге жетсе, Жетісу облысындағ ы қ азақ тардан алынғ ан жер 2, 4 млн. десятинді қ ұ рады [7].

Қ азақ станның солтү стік облыстарында шаруалардың жаппай ү дере қ оныстануы 1891 жылдан басталды. Оғ ан себеп болғ ан Ресейдің ө те ү лкен аумағ ын қ амтығ ан, Қ ара тең ізден Орал тауларына дейінгі аштық. 40 млн. астам шаруалар аштық қ а ұ рынды. Ата – жұ рттарын тастап, аштық тан қ ашқ андардың негізгі бө лігі Ақ мола облысына бет алды. 1868 жылмен салыстырғ анда 1894 жылы Ақ мола облысындағ ы орыс халқ ының саны 75 мың ғ а кө бейді [8]. 1894 жылғ ы қ оныстанушылардың саны Торғ ай облысында 16 мың адамғ а, Сырдария облысында – 12 мың адамғ а, ал Алматы облысында 8807 адамғ а жетті. Шаруалардың қ оныс аудару кезең інде, Қ азақ станда қ оныс аудару аудандық ұ йымы қ ұ рылғ анғ а дейін кө шіп келіп қ оныстанғ андардың саны 199556 адамғ а жетті [9].

Патшаның жарлық тарына сә йкес Сібірдің, Орта Азия мен Қ азақ станның барлық жерлері мемлекеттік деп жарияланды. Патшаның отарлау саясатының жерге байланысты кө здеген мә н – мақ саты оны тек қ оныс аударушыларғ а бө ліп берумен шектелмеді. Байырғ ы тұ рып жатқ ан халық тардың жерін мемлекет меншігі деп жариялаудағ ы тү пкі кө здеген мақ саттардың бірі, яғ ни шығ арылғ ан заң дар отарланғ ан елдерден мү мкіншілігінше ө з пайдасына тү сетін ө сімді кө бейту болып табылды. Осындай мү мкіндікті жү зеге асыру ү шін патшалық жү здеген жылдар кү рес жү ргізді. Дә лірек айтсақ бұ л саясат Бірінші Петрдің билік қ ұ рғ ан кезінен бастау алады. XX ғ асырдың басында капиталистік қ атынастардың белең алуымен отарланғ ан елдердегі, оның ішінде қ азақ жерлерінің де «бағ асы» арта тү сті, сондық тан алынатын ө сім де ө се беретіні тү сінікті еді.

«Басқ а қ ажеттіліктерге» деген желеумен алынғ ан жерлердің қ атарында Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстанның орман ө скен алқ аптары да кірді. Ондай жерлерді мемлекеттік алым алынатын жә не қ азақ тар мен қ ырғ ыздарғ а белгілі бір ерекше ақ ығ а мал жаю ү шін жә не малы кө п кә сіпкерлерге мал жаюғ а арналғ ан учаскелер жалғ а «нарық тық бағ алармен» берілді.

Жергілікті тұ рғ ындардың жерлерін алғ анымен қ оимай оларғ а салынатын салық мө лшері азаймады. Егер де бұ рын кө шпелі қ азақ тардан алым – салық ты жер аумағ ына сә йкес алса, енді ә рбір киіз ү йден (шаруашылық ) алынды. Ә рбір киіз ү йден алынатын салық XX ғ асырда кө бейді.

Ал жергілікті халық тан алып, қ оныс аударушыларғ а берілген жерлер ү шін де шаруалардан салық алынды. Бұ л салық тардың мө лшері бір шаруашылық тан 13-15 сом жә не одан да кө п болды, бұ л жергілікті шаруалардан алынатын ү й басына салынғ ан жә не ішкі Ресейдегі шаруалар тө лейтін салық тан да тө мен болмады. Уақ ыт ө те келе жаң а шаруашылық тардың пайда болуына байланысты алымдар да кө бейе тү сті, сонымен қ оса бұ ғ ан салық тар мө лшерінің ө суі де ә сер етті. Сө йтіп патша ү кіметі орыс мұ жық тарының қ оныс аударуын ұ йымдастырып ә рі қ олдау арқ ылы елдің Еуропалық бө лігінің ауыл шаруашылығ ында қ алыптасқ ан қ айшылық тарды реттеп отырса, ал отарланғ ан елдегі ә скери – феодалдық қ анауын одан ә рі қ арқ ынды жү ргізді. Отарланғ ан жерлерден тү сетін табыс патша қ азынасын еселей толтырып жатты.

Бұ л кезең де ресейлік капитал шеткі нарық тарғ а шығ уғ а аса зә ру болатын. Осы бақ ай есеппен патша ү кіметі Қ азақ станның экономикасын елдің капиталистік даму мақ саттарына сай жү ргізуге бағ ыттауғ а тырысты. Қ азақ станды Ресей империясының тауарларын ө ткізетін жә не арзан шикізат базасына айналдыру ү шін патша билігі ә кімшілік реформалар жү ргізді. Жаң а ә кімшілік реформалардың кө здеген мақ саты ең алдымен орыс помещиктері мен капиталистерінің қ ажеттіліктеріне сай келу болатын. Бұ л саясаттың тү пкілікті мә ні метрополияның отарланғ ан елдерді қ анауының кү шеюіне ә келді. Ал оның мә ні осы қ анаудың сипаты қ алай болды? Енді соғ ан келейік.

Еуропалық Ресейдің алдың ғ ы қ атарлы индустриалды дамығ ан қ алалары мен отарлық, экономикалық жағ ынан артта қ алғ ан ауылдардың арасындағ ы тауар алмасу қ атынастары бір біріне пара пар, тең гермелі жағ дайда болмады. Қ азақ станнан сатып алынғ ан мал тү рлері мен еттің кө п бө лігі Петербор мен Мә скеу сияқ ты халқ ы кө п ірі қ алаларғ а жіберілді, жү н мен теріні саудалаумен кө бінесе орыс буржуазиясы айналысты. Қ азақ жерінде ө сірілген мың ғ ырағ ан мал мен ет, тері, жү н, май, астық, мақ та жә не т. б. ауыл шаруашылығ ы ө німдері тө мен бағ амен сатып алынды. Ал қ азақ даласына ә келген металл бұ йымдары, мұ най ө німдері, кө мір, галантереялық ө німдер (айна - тарақ, ине – жіп сияқ ты уақ – тү йек заттар), мата, кездеме, бұ лдар қ ымбат бағ аларғ а сатылды.

Ресейлік отарланғ ан елдерде сауда - ө сімқ орлық капиталдың тарам – тарам болып шырмауық тай жү йесі қ алыптасты. 1897 жылғ ы халық санағ ының деректеріне қ арағ анда Сібірдің қ алалары мен ү йездеріндегі буржуазияның қ ұ рамында қ аржы жә не банк қ ызметімен жә не жылжымайтын мү лікпен операциялардан тү скен табыс пен ө мір сү ретіндер саны 30, 9 пайыз, ал саудагерлер мен сауда агенттері, делдалдары – 69, 1 пайызды қ ұ рады. Ал Қ азақ стан мен Орта Азияда бұ л кө рсеткіш тиісінше 89, 1 жә не 10, 9 пайыз болды [10]. Осы екі топтың алғ ашқ ысы туралы айтатын болсақ, оларғ а кө бінесе ұ сақ буржуазия кірді (жергілікті маң ызы бар ұ сақ ө неркә сіптік кә сіпорындар иелері). Ал отарланғ ан елдерде сауда буржуазиясының олардан саны да, экономикалық ә леуеті де артық болды. Бұ л отар ел ү шін нені білдірді?

Егерде бірінші топқ а кіретін буржуазияның аз да болса ө ндірісті ұ йымдастыруғ а қ атысы болса, ал екінші топ – бұ лар негізінен алғ анда отар елдерді жыртқ ыш тә різдес сауда - ө сімқ орлық қ анаушы топ болды. Бұ лар жергілікті тұ рғ ындарғ а тікелей билік етпегенімен, ең бек етуге жұ мылдырмағ анымен, ә р тү рлі айлакерлік сауда тә сілдері арқ ылы оларды аяусыз қ анады, сү ліктей сорды. Міне, осындай капитал тү рі Сібір, Қ азақ стан, Орта Азия, Кавказда дамыды. Бұ л жергілікті шаруаларды ө здерінің езгі жү йесі – есебін кем беру, қ ате ө лшеу, ө сіммен қ арыз беру, алып-сатарлық істеу арқ ылы сауда - ө сімқ орлық капиталдың алғ ашқ ы қ ор жинау кезең і болатын.

Патша ү кіметі ө неркә сіптік капиталды қ арқ ынды дамытуғ а онша қ ұ лық ты болмады. Қ азақ даласындағ ы барланғ ан кен орындарын ө ң деумен айналысатын негізінен ұ сақ кә сіпорындар еді. Жұ мысшылары кө п, техникасы мен технологиясы жетілген ірі зауыттардың кө бі Ресейдің Еуропалық аймақ тарында орналасты. Сондық тан да жергілікті ө німділігі тө мен ұ сақ зауыттар негізінен ауыл шаруашылығ ы ө німдерін алғ ашқ ы ө ң деуден ө ткізіп, орталық аймақ тарғ а жө нелтумен айналысты, яғ ни бұ л бағ ыт толығ ымен сауда капиталының ық палында болды.

Қ азақ жеріндегі ө неркә сіптің ү лес салмағ ы 1917 жылғ ы Қ азан революциясының қ арсаң ында да сауда капиталымен салыстырғ анда бұ рынғ ыдай тө мен кү йінде қ алды. Ө неркә сіптегі жұ мысшылар негізінен тау – кен, тү сті жә не сирек металдар жә не аздағ ан бө лігі кө мір ө ндіру саласында шоғ ырланды. Жұ мысшылардың саны шаруаларғ а қ арағ анда тым тө мен еді.

Бір сө збен айтқ анда буржуазияғ а отаршылдық қ амытын киген Қ азақ стан сияқ ты елде ө неркә сіпті дамытқ анша, кө нбіс шаруаларды қ анауды кү шейту арқ ылы сауда - ө сімқ орлық операцияларды кең інен жү ргізген ә лдеқ айда тиімді болатын. Сонымен бірге бұ л бағ ыт экономикалық прогреске, яғ ни ү деудің орнына кереғ ар дамыды. Экономикалық мешеулікке, шаруалардың кедейленуіне бір жағ ынан патшалық биліктің саясатын жү зеге асырушы ә р тү рлі дең гейдегі шенеуніктер, алыпсатар - ө сімқ орлар мен жергілікті бай – шонжарлардың қ анауы себеп болды. 1912 жылғ ы дерекке қ арағ анда Қ азақ станның далалық облыстарына қ арайтын алты ү йезінде, шаруашылығ ында аты жоқ тардың ү лесі 42, 2 пайыз болса, ал 1-ден 5 атқ а дейін (малы бар шаруашылық тардың жағ дайымен есептегенде кедейге жатады) барларының саны – 42, 9 пайызды қ ұ рады [11].

XX- ғ асырда Ресейдің шеткері отарланғ ан аймақ тарындағ ыдай Қ азақ станның ауыл шаруашылығ ы да терең дағ дарыс кезең іне аяқ басты. Қ азақ станның Семей жә не Ақ мола облыстарының жеті ү йезінде тұ рып жатқ ан қ азақ тардың 1916 жылғ ы санақ кезіндегі тіркелген мал басы 1907-1911 зерттеулермен салыстырғ анда 16, 6 пайызғ а кем болғ ан [12].

Ауыл шаруашылығ ындағ ы жағ дай, ә сіресе, бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарында ауыл ауыр жағ дайғ а душар болды. Ө йткені, ү кімет соғ ыс қ ажеттіліктеріне деп салық тарғ а қ осымша ә р тү рлі ақ шалай жә не заттай алымдар салды. Ақ шаның (сом - Ө. С. ) қ ұ нсыздануына байланысты ө неркә сіп тауарларының бағ асы ө сті, ал кө лік саласындағ ы бү ліншілікке байланысты астық тасымалдауда кедергілер пайда болды. Ө неркә сіп тауарларымен салыстырғ анда нанның бағ асы да тү сіп кетті. Жергілікті шаруалармен қ атар қ оныс аударғ ан шаруалардың жағ дайы да ай ө ткен сайын ауырлай тү сті.

1916 жылы Қ азақ станда тылдағ ы жұ мыстарғ а қ азақ тарды жұ мысшы ретінде алмақ шы болғ ан патша ү кіметінің қ аулысына қ арсы шық қ ан кө терілістер болғ аны тарихтан белгілі. Шыдамның шегі бар дегендей, бұ л осы шарағ а ғ ана емес, жалпы бү кіл патшалық биліктің жү ргізіп келе жатқ ан отарлық қ анау жү йесіне деген қ арсылық болатын. Жалпы, 1916 жылғ ы қ азақ даласының ә р жерінде бой кө терген толқ улар, оқ иғ алар қ азақ халқ ының ұ лттық сана – сезімінің бой кө теріп, жаң а бір жоғ ары дең гейге кө терілгенін айғ ақ тайтын қ ұ былыстың басы болды десек орынды болар.

Ә дебиеттер тізімі

1. Х. Ш. Иноятов. Против фальсификации истории победы советской власти в Средней Азии и Казахстане. Ташкент, «Узбекистан», 1976, стр. 39.

2. В. И. Масальский. Туркестанский край. Россия, т. ХІХ, Спб., 1913, стр. 321.

3. С. Н. Покровский. Победа Советской власти в Семиречье. Алма-Ата, 1961, стр. 19.

4. Қ азақ совет энциклопедиясы. 6-том, 243-244 бет. Қ азақ мә селесі жө ніндегі ерекше комиссия.

5. Х. Ш. Иноятов. Против фальсификации истории победы советской власти в Средней Азии и Казахстане, Ташкент, «Узбекистан», 1976, стр. 46-47.

6. П. И. Лященко. История народного хозяйства СССР, т. ІІ, М., 1956, стр. 515.

7. Бекмаханова Н. Е. Кө п ұ лтты Қ азақ стан мен Қ ырғ ызия халық тары капитализм дә уірінде. М., «Ғ ылым», 1986, 178-б.

8. РМТА, қ ор 391, жұ мыс 210, бет 32.

9. РМТА, қ ор 391, жұ мыс 210, бет 32.

10. П. Г. Галузо. Колониальная система российского империализма в канун Октябрьской революции. – Казахстан в канун Октября, «Наука», Алма – Ата, 1968, стр. 15.

11. «Военно – конская перепись за 1912 г. » СПб., 1914.

12. Подсчет по материалом обследований переселенческого управления и по книге «Предварительные итоги всероссийской сельскохозяйственной переписи 1916 г. ». Вып. III (Пг., 1917).

Резюме

В статье речь идет об экономической политике царской России в период колонизации казахских земель

This article is about economical politics of tsar Russia during colonization of Kazakh lands

Автор

Султанов

Омирзак

Сембаевич,

кандидат сельскохозяйственных наук, доцент кафедры «Экономика и бизнес» финансово – экнономического факультета СГУ имени Шакарима.

Служебный телефон 53-03-16

Домашний телефон 53-37-14

Электронная почта: sultan 53 @ mail. ru

12 Следующая ⇒