Ақпаратқа əрекеттер 1 страница

Ақ параттық технологиялар пә ні, объектілері жә не қ ұ рама бө ліктері. Ғ ылым    жү йесіндегі ақ параттық технологиялардың орны

" Ақ парат" термині " informatio" деген латын сө зінен шық қ ан, мағ ынасында мə лімет, тү сініктеме, тү сіндіру дегенді білдіреді. Бұ л терминнің кең таралғ анына қ арамастан, ақ парат ұ ғ ымы ғ ылымдағ ы ең таласты ұ ғ ымдардың бірі болып отыр. Қ азіргі кезде ғ ылым кө пжақ ты ақ парат ұ ғ ымына тə н, бірың ғ ай қ асиеттер мен заң дылық тарды табуғ а тырысуда, бірақ бұ л ұ ғ ым кө птеген жағ дайларда адам іс-ə рекетінің ə ртү рлі салаларында ө зіндік сипатымен қ алып қ оюда жə не ə ртү рлі мағ ыналармен толығ уда. қ атынаста ақ парат деп, қ андай да біреуді қ ызық тырушы, кез келген мə ліметтерді немесе мағ ұ лыматтарды атайды. Мысалғ а, қ андай да бір оқ иғ алар, нендей де бір ə с-ірекеттер т. б. туралы. " Ақ параттандыру" бұ л мағ ынасында " бұ рын белгісіз бір нə рсені хабарлауды" білдіреді;

• техникада ақ парат деп, таң балар мен белгілер формасында берілген хабарламаларды тү сінеді;

• кибернетикада ақ парат деп, білімнің бағ дарлау, белсенді ə рекет ету, басқ ару, яғ ни жү йелерді сақ тау, жетілдіру, дамыту мақ сатында қ олданылатын бө лігін тү сінеді. (Н. Винер). Ақ парат – ғ ылым теориясының негізін салушы, ақ параттарды тарату, қ абылдау, тү рлендіру жə не сақ тауғ а байланысты ү рдістерді зерттеуші америка ғ алымы Клод Шеннон, - ақ паратты біздің біліміміздің бірнə рсе туралы алғ ан анық талмағ андығ ы тұ рғ ысынан қ арайды. Тағ ы бірнеше анық тамаларды келтірейік:

• Ақ парат — бұ л қ оршағ ан ортаның объектілері жə не қ ұ былыстары, олардың параметрлері, қ асиеттері мен кү йлері туралы, олардағ ы анық талмағ андық дə режесін, білімнің толық еместігін кемітетін мə ліметтер (Н. В. Макарова);

• Ақ парат —бұ л энтропияны жоқ қ а шығ ару (Леон Бриллюэн);

• Ақ парат — бұ лқ ұ рылым кү рделілігінің ө лшемі (Моль);

• Ақ парат — бұ лə ртү рліліктің бейнеленуі (Урсул);

• Ақ парат — бұ лбейнелену ү рдісінің мазмұ ны (Тузов);

• Ақ парат — бұ л таң дау ық тималдығ ы (Яглом).

Адамдар хабарламалар тү рінде ақ параттармен алмасады. Хабарлама — бұ л ақ параттардың ə ң гімелер, мə тіндер, қ имылдар, кө зқ арастар, бейнелеулер, сандық мə ліметтер, сызбалар, кестелер жə не т. б. тү ріндегі формасы.

Бір ғ ана ақ параттық хабарламаның ө зі (газеттегі мақ ала, хабарландыру, хат, жеделхат, анық тама, ə ң гіме, сызба, радиотаралым жə не т. б. ) ə ртү рлі адамдар ү шін – олардың алдың ғ ы білімдеріне, бұ л хабарламаны тү сіну дең гейі мен оғ ан қ ызығ ушылығ ына байланысты ə ртү рлі мө лшердегі ақ параттар мазмұ нына ие болуы мү мкін.

Aқ парат. Ақ параттың тү рлері жә не қ асиеттері. Ақ паратты берудің формалары.

   Ақ параттық технологиялар – бұ л ақ паратты ө ң деу ү шін адамдардың пайдаланатың ə дістер мен қ ұ ралдар жиң ағ ы. Қ азіргі кезең де " ақ параттық технология" термині ақ параттарды ө ң деуге арналғ ан компьютерлерді пайдаланумен байланысты қ олданылады. Ақ паратты технологиялар барлық есептегіш техникалар мен байланыс техникаларын жə не ішінара, — тұ рмыстық электрониканы, телекө ріністер мен радиотаратуды қ амтиды. Олар ө ндірісте, саудада, басқ аруда, банктік жү йеде, білім беруде, денсалық сақ тауда, медицина мен ғ ылымда, кө лік пен байланыста, ауыл шаруашылығ ында, ə леуметтік қ амтамасыз ету жү йесінде қ олданыс табады, ə ртү рлі мамандық тағ ы адамдар мен ү й шаруасындағ ы ə йелдерге қ ызмет етеді. Дамығ ан елдердің халқ ы ақ параттық технологияларды жетілдірудің қ ымбат жə не қ иын, алайда маң ызды екендігін сезінеді. Қ азіргі уақ ытта ірі масштаптағ ы ақ параттық -технологиялық жү йелерді қ ұ ру экономикалық тұ рғ ыдан мү мкін болып отыр, бұ л оларды дайындауғ а бағ ытталғ ан ұ лттық зерттеу жə не білім беру бағ дарламаларының пайда болуына негіз жасайды. Ақ параттандырудың мақ саты — адамдар ең бегінің ө німділігін арттыру мен жағ дайларын жең ілдету есебінен олардың тұ рмысын жақ сарту. Ақ параттандыру — бұ л халық тың тұ рмыс салтының маң ызды ө згерістерімен байланысты, кү рделі ə леуметтік ү рдіс. Ол кө птеген бағ ыттарда, соның ішінде компьютерлік сауатсыздық ты жоюда, жаң а ақ параттық технологияларды пайдалану мə дениетін қ алыптастыруда жə не т. б. қ ажырлы ең бекті қ ажет етеді.

   Ақ парат мына тү рлерде болуы мү мкін: • мə тіндер, суреттер, сызбалар, фотосуреттер; • жарық немесе дыбыс сигналдары; • радиотолқ ындар; • электрлік жə не нервтік импульстер; • магниттік жазбалар; • ымдар мен қ имылдар; • иістер мен дə м сезінулер; • ағ залардың белгілері мен қ асиеттері ұ рпақ тарғ а беріліп отыратын хромосомдар жə не т. б.

   Ақ параттардың байланыс каналдары арқ ылы берілуі кө бінесе кедергілердің болуымен қ абаттаса жү реді, олар ақ параттардың бұ зылуы мен жоғ алуына соқ тырады. Ө ң деу ақ параттармен орындалатын операциялардың негізгілерінің бірі, жə не ақ параттар кө лемін ү лкейту мен тү рлендіріудің басты қ ұ ралы болып табылады. Ақ параттарды ө ң деу қ ұ ралдары — бұ л адамзат жасағ ан барлық қ ондырғ ылар мен жү йелер, жə не ең бірінші кезекте, компьютер — ақ параттарды ө ң деуге арналғ ан ə мбебап машина.

   Компьютерлер ақ параттарды бірнеше алгоритмдерді орындау жолымен ө ң дейді.

Ақ паратқ а ə рекеттер

Ақ паратқ а ə рекеттер: жасау; беру; есте сақ тау; кө шіру; сақ тау; іздеу; жою жə не т. б.

Ақ параттың қ асиеттері

Ақ параттың қ асиеттері: объективтілік, толық тық, дə лдігі, адекваттік, кол жетімділік, актуалдық, бағ алылық, уақ тылы, тү сінікті, қ ысқ алық.

Ақ паратты ө ң деу

Ақ паратты ө ң деу – бұ л бір ақ параттық объектілерді кейбір алгоритмдерді орындау жолында басқ а ақ параттық объектілерді алу. Ақ паратты ө ң деу қ ұ ралдарына адаммен

жасалғ ан ə ртү рлі қ ұ ралдар жə не жү йелер кіреді, мысалы, компьютер – ақ паратты ө ң деу ү шін ə мбебап машина. Компьютерлер ақ паратты ө ң деу ү шін қ ажетті алгоритмдерді орындайды.

Ақ параттық қ орлар – бұ л адамзаттың идеялар жə не оларды іске асыруғ а нұ сқ аулар.

«E-Learning» электронды оқ ыту негізі. Электронды оқ ыту ә дістері.

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы рө лі.

Соң ғ ы он-он бес жылдан астам уақ ыт ішінде Қ азақ стандағ ы білім беру жү йелерінің кұ рылымдарында елеулі ө згерістер болып жатыр. Оқ у мен білім технологиясы қ аржы қ орының байыбына жетіп тү сінудің, нарық ты ө ркендету жолында кү ресудің тиімді қ ұ ралына айналып отыр. Осы ретте қ азіргі замандағ ы технологиялық жетістіктерге негізделген қ ашық тық тан білім беру жетекші рө л атқ арады. Дү ние жү зі бойынша қ ашық тан білім беру жү йесін еркендетудің басты мақ саттарынын бірі - оқ ушылардың кез келген мектептер, колледждер мен университеттердегі оқ у бағ дарламалары бойынша оқ ып, білім алуларына жағ дай туғ ызу болмақ. Осылай еткенде ғ ана студенттердің бір елден екінші елге орын ауыстыруларына ідектеу қ ойып, кедергілер туғ ызудан гө рі кө зқ арастар жү йелерінің бір арнағ а тоғ ыстырылғ ан идеяларымен қ аруланып, білім беру ресурстарын ө зара алмастыру жағ дайында болашағ ы зор жаң а істерді ө ркендете тү суге мү мкіндік туады. Коммуникациялық каналдарды ауқ ымды тү рде тарату курысы маң ызды міндеттерді ойдағ ыдай іс жү зінде асыруғ а септігін тигізбек.

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы мақ саты: Білім берудің біртұ тас ақ параттың жү йесін қ ұ ру арқ ылы оқ ушылар мен студенттердің білім дең гейін кө теру.

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы міндеттері: бір-бірімен тығ ыз байланысты бола отырып. мемлекеттік (республикалық ) дең гейіндегі қ ашық тық тан оқ ытудың қ ұ рамына енуі; қ ұ ру кезінде мемлекеттің стандарт талаптарын сақ тау;

Қ ашық тық тан оқ ытудың жергілікті жү йесі белгілі бір білім жə не жекелеген қ ала (университет) шең берінде жұ мыс атқ арады, оның қ ұ рамына тек жоғ ары оқ у орындары ғ ана емес, мектептер, гимназиялар мен колледждер де кіреді. Осындай жү йенің аясында жұ мыс жасаудың алғ ашқ ы сатысында зиялылық потенциялын, компьютерлік техниканы ұ тымды пайдалана отырьш, ү здіксіз білім беру принциптерін ойдағ ыдай іске асыру қ ажет. Осығ ан орай, мектептер мен жоғ ары оқ у орындары жергілікті жə не аймактық желіні пайдаланып, шығ армашылық жұ мыстарын таратып, оқ ыту ү рдісінде ə дістеме бойынша тə жірибе алмасуы қ ажет. Оқ ытудың ауқ ымды жə не жергілікті жү йелерін ойдағ ыдай пайдалана білудің нə тижесінде білімнің базалық жə не деректердің банкілік мə ліметтеріне, клиент - сервер, мультимедиа, компьютерді оқ ып-ү йренуші жү йелерге, электрондык оқ улыктарғ а, оку-ə дістемелік материалдарғ а, қ ашық тық тан оқ ыту жү йесінің технологиясымен ү йлесімді болып келетін, алдағ ы уақ ытта оқ ыту тə сілдерінің ішінде кең тарағ ан бес аспап ə рі ө міршең тү рлері бола алатындай жайлы окулыктарғ а, бағ дарламаларғ а еркін кіруге болады. Осындай сан қ ырлы, ə рі кү рделі мə селелерді жү зеге асыруда оқ ытушының атқ арар рө лі орасан. Оғ ан ə рі ауыр, ə рі жауапты міндет жү гі жү ктеледі: ол курстың бағ дарламасының қ ұ рылымын дайындап, оны қ ашық тық тан білім беру жү йесімен астастырып  бейімдейді, оқ у ү рдісінің барысын қ адағ алап, тапсырмаларды орындау барысында, ө з бетімен бақ ылау-пысық тау жұ мыстарын орындау жө нінде ұ сыныстар береді. Бұ л ретте қ ашық тық тан оқ ыту жү йесінің ə дістерінде кө рсетілгеніндей, кө ң іл-кү й, психологиялық қ арым-қ атынас бой кө рсетеді. Қ ашық тық тан оқ ыту тə сілі бойынша жұ мыс істейтін оқ ытушы оқ ытудың жаң а технологиясын, оқ ытудың компьютерлі жə не тораптық жү йелерін жетік біліп, олармен іс жү ргізу ісін орындау шарт.

Қ ашық тық тан оқ ыту тə сілімен оқ ытатын оқ ытушыларғ а жə не осы істе мү дделі басқ а да адамдарғ а бірнеше

талаптар қ ойылады:

   Оқ ытушы компъютермен жоғ ары дə режеде сауатты жұ мыс істей білуі қ ажет.

   Қ ашық тық тан оқ ытудағ ы мақ саттары мен міндеттері, оның алдағ ы уақ ытта ақ параттық технология жə не коммуникация қ ұ ралдарының негізінде дамуы туралы білуі қ ажет.

  Қ ашық тық тан оқ ыту технологиясын жетік білетін, білім саласындағ ы қ ызметкерлерді, оқ ушыларды таныстыра білуі қ ажет.

   Оқ ытушының ақ параттық қ ұ ралдармен жұ мыс істеуге іс жү зінде дағ дылануы қ ажет.

   Оқ ытудың телекоммуникациялық қ ұ ралдарын қ олдану ісіне дағ дылануын қ алыптастыру, атап айтқ анда: тұ тынушылар арасында ақ параттар алмастыру жə не ақ параттық жү йелердегі ресурстарды пайдалануғ а дағ дылануын қ алыптастыруы қ ажет.

  Жинақ талғ ан тү рде оқ у бағ дарламасын қ ұ райтын белгілі бір тə ртіптегі модульдік курстардың ə дістемелерін баяндай жə не курстарды ө ткізуді ұ йымдастыра білуі қ ажет.

  Оқ у ү рдісін қ ашық тық тан оқ ыту шең берінде жү ргізу ісіне жан-жақ ты даярлау, қ ашық тық тан оқ ыту жү йесі бойынша сабақ ө ткізу ү рдісінде ү йлестіруші болуы қ ажет.

Бү гінгі таң да ақ параттық қ амтамасыз ету жү йесіне баса мə н бермейінше, білім берудің ақ параттық технологияларын, дə лірек айтқ анда, электрондық оқ улық жə не бейнефильмдерді, басқ а да электрондық басылымдарды қ ашық тық тан оқ ытудың спутниктік арнасы арқ ылы ендірмейінше, кез келген ə леуметтік-экономикалық саланың алғ а басуы мү мкін емес.

Республикалық білім беруді ақ параттандырудың ғ ылыми-ə дістемелік орталығ ы ақ параттық қ арым-қ атынастық технологиялардың білім берудегі педагогикалық мү мкіндіктерін зерттеу жолында ЮНЕСКО институтының тірек нү ктесіне жатады жə не онымен бірге қ ашық тық тан оқ ытудың спутниктік каналын ендірудің бірлескен жобасын жү зеге асыруда.

.     Қ О-ды ұ йымдастырудың теориялық негіздері

 Қ ашық тық тық тан оқ ыту (Қ О) - білім, білік дағ дыларды алу ү рдісі, бұ л кезде оқ ыту процедураларының тұ тас немесе белгілі бір бө лігі оқ ытушы мен студенттің территориялық алшақ тығ ына қ арамастан жаң а ақ параттық жə не телекоммуникациялық технологиялардың кө мегімен жү зеге асырылады.

Қ ашық тық тық тан оқ ыту технологиясының кейс жə не желілік технология деген тү рлерін ерекшелеп кө рсетуге болады.

Қ ашық тық тан оқ ыту технологиясынын дамуына Интернеттің ə серін бағ алау қ иын. Ол ара қ ашық тық тық ты қ ысқ артумен қ атар, оқ ытушы мен студентке анағ ұ рлым кө п еркіндік береді. Енді тың даушы немесе студент тапсырмалар жə не тестпен ө зіне ың ғ айлы уақ ытта айналыса алады. Оқ ытушы материал мазмұ ньн жедел тү рде ө згерте алады. Қ ашық тық тан оқ ыту технологиясының дамуы - біздің білім беру жү йесінің болашағ ы болып табылады. Шетелде кү ндізгі немесе қ ашық тық тан білім берудің қ айсысының дұ рыстығ ы жө нінде сө з де болмайды. Ө йткені, басты орынды қ ашан да сапалы білім алады.

Қ ашық тық тан оқ ытуда ө з бетінше жү ргізілетін жұ мысты сө зжұ мбақ тар, шарада немесе тапсырмалар арқ ылы ұ йымдастыру, жаң а тақ ырыптарды мең геру ү шін ө те ың ғ айлы. Қ ашық тық тан оқ ытудың жетістігі - оқ ытушының ө зінің қ атысуынсыз оқ ушылар назарын ө зінен тыс қ алдырмауғ а қ абілеттілігіне байланысты болады. Жаң а тақ ырып бойынша берілетін материал баспағ а шығ арылғ ан тү рде қ ашық тық тан оқ ыту курсында электрондық тү рде немесе электрондық оқ улық тү рінде беріледі. Жаң а тақ ырыпты бұ лай баяндау кезінде сабақ тың басты элементі форум немесе чат болып табылады. Мұ ндай баяндаулар алдын ала жоспарланып, алдын ала даярланғ ан сценарий бойынша жү ргізіледі. Оқ у ү рдісіне тьютор белсенді қ атысады. Қ ашық тық тан оқ ытуда жаң а материалды баяндаудың тағ ы бір нұ сқ асы виртуалды шебер. Ə детте оқ у материалын баяндау жə не талқ ылау бір мезгілде жургізіледі.

Қ ашық тық тан оқ ыту жү йесін ə рқ айсысы ө з кезегінде бірнеше компоненттерден тұ ратын ү ш  компоненттің жиыны ретінде карастыруғ а болады. Олар:

   Дидактикалық жү йе;

   Технологиялық жү йе;

   Қ амтамасыз ету жү йелері.

Қ ашық тық тан оқ ыту ү шін оқ ытудың жалпы дидактикалык бес ə дісін қ олдануғ а болады:

1. Ақ параттық -рецептивті;

2. Репродуктивті;

3. Мə селелік мазмұ ндау;

4. Ə вристикалық;

5. Зерттеу;

1. 2.     Қ ашық тық тық тан оқ ытуды ұ йымдастыру технологиялары

Білім беру жү йесін ақ параттандырудың негізгі бағ ыты XXI ғ асырдың талаптарына сə йкес қ оғ амды дамытудың жоғ ары тиімділікті технологияларына сү йенген жаң а білім стратегиясына кө шу болып табылады. Білім беру жү йесін ақ параттандыру бағ ыты жаң а ақ параттық технологияларды пайдалану аркылы дамыта оқ ыту, кашыктыктан оқ ыту, дара тұ лғ ағ а бағ ыттап окыту максаттарын жү зеге асыра  отырып, оку-тə рбие ү рдісінің барлық дең гейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғ ары-латуды кө здейді. Қ ашыктық тан оқ ыту ұ ғ ымын кең мағ ынада алсақ, бұ л-тың даушылар мен оқ ытушылардың бір-бірінен кең істікте алыстатылғ ан оқ у формасы. Ал, тармағ ынадағ ы қ ашық тық тан оқ у ұ ғ ымы тындаушылар мен оқ ытушылар арасындағ ы, сонымен қ атар тың даушылардың ө зара белсенді ақ паратпен алмасуын қ арастыратын жə не жоғ аргы дə режедегі қ азіргі жаң а ақ паратгық технологияларды (аудио-визуальды кұ ралдар, дербес компьютерлер, телекоммуникация қ ұ ралдары, т. б. ) пайдаланатын белгілі бір тақ ырыптар, оқ у пə ндері бойынша ұ йымдастырылатьш оқ у процесі.

Қ ашыктық тан оқ ытуды ұ йымдастырудың ə р тү рлі технологиялары бар:

Кейс-технология - оқ ытушы-тьюторлардың дə стү рлі жə не қ ашық тық тан консультацияларды ү йымдастыру кезінде мə тіндік, аудиовизуальды жə не мультимедиалық оқ у-ə дістемелік материалдарды жинау жə не оларды пайдаланушылардың ө з бетінше мең геруі ү шін жіберуге негізделген. Кейс технологиясы (ағ ылшынның сasе—портфель) оқ ытуда  жасалынғ ан ə дістемелік материалдармен іске асырылады.

Кейс-технология арналғ ан материалдар тү рлері мыналар:

1. Ə дістемелік нұ сқ алар. Оқ у қ ұ ралдары мен глоссарий. Оқ ушыларғ а оқ ужоспарындағ ы пə ндер бойынша ə лектрондық тасымалдауышта (CD-ROM) оқ у-ə дістемелік материалдардың кешені (кейс) беріледі. Кешенді даярлауда ұ жымдық ə дістер, жобалау ə дістері пайдаланылады. Мұ ндай ə дістер тың даушылардың белсенділігін арттыруғ а, шығ армашылық қ абілеттерін белсендіруге

2. Жұ мыс дə птері.

3. Анық тама.

4. Оқ у, аудио, бейне материалдары.

5. Бақ ылау жə не емтихан материалдары.

Қ ашық тық тық тан оқ ытуғ а арналғ ан кейстердің сапалық қ асиеттері:

-    курстың терминдер мен ұ ғ ымдарына арналғ ан гипертекстік қ ұ рылымы;

- пайдаланушығ а ың ғ айлы қ ұ рылым – мұ ғ алім материалды беру реті мен бейнелеудің бірнеше тү рін таң дай алады. Сол арқ ылы бір оқ у материалын ə р тү рлі аудитория ү шін ə дістемелік қ ажеттілік болса ə р тү рлі тү рде беру мү мкіндігі бар.

-    Кейстің қ ұ рамына белгілі бір нормативті талаптар жоқ. Кең таралғ ан документтер мен дыбыс, анимация, графикалық кірістірулер, слайд-шоу пайдаланылады.

-    Оқ ушы оқ улық тың кез келген бетін қ ағ азғ а шығ ара алады.

-    Оқ ушы оқ у материалдарына кез келген ə діспен қ ол жеткізе алады (Интернет, CD-ROM).

-    Оқ улық қ а кіріктірілген білімді тексеру жү йесі бар.

-    Оқ улық бетінен Интернет ресурстарына қ ол жеткізуге болады.

Желілік –технология - білім алушы, оқ ытушылар, ə кімшілік арасындағ ы интерактивті ө зара ə сері мен оның оқ у-ə дістемелік қ ү ралдармен жабдық талуын қ амтамасыз етуде телекоммуникациялық желіні қ олдануғ а негізделген;

Оқ ытудың желілік –технологиясына жатады:

-    Интернет желісін пайдалану;

-    Ə лектрондық поштаны пайдалану;

-    Телекоммуникациялық қ ұ рылғ ыларды пайдалану;

-    Мультимедиамен жабдық талғ ан, Интернетке шығ у мү мкіндігі бар желелік компьютерлік класс;

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы рө лі.

Соң ғ ы он-он бес жылдан астам уақ ыт ішінде Қ азақ стандағ ы білім беру жү йелерінің кұ рылымдарында елеулі ө згерістер болып жатыр. Оқ у мен білім технологиясы қ аржы қ орының байыбына жетіп тү сінудің, нарық ты ө ркендету жолында кү ресудің тиімді қ ұ ралына айналып отыр. Осы ретте қ азіргі замандағ ы технологиялық жетістіктерге негізделген қ ашық тық тан білім беру жетекші рө л атқ арады. Дү ние жү зі бойынша қ ашық тан білім беру жү йесін еркендетудің басты мақ саттарынын бірі - оқ ушылардың кез келген мектептер, колледждер мен университеттердегі оқ у бағ дарламалары бойынша оқ ып, білім алуларына жағ дай туғ ызу болмақ. Осылай еткенде ғ ана студенттердің бір елден екінші елге орын ауыстыруларына ідектеу қ ойып, кедергілер туғ ызудан гө рі кө зқ арастар жү йелерінің бір арнағ а тоғ ыстырылғ ан идеяларымен қ аруланып, білім беру ресурстарын ө зара алмастыру жағ дайында болашағ ы зор жаң а істерді ө ркендете тү суге мү мкіндік туады. Коммуникациялық каналдарды ауқ ымды тү рде тарату курысы маң ызды міндеттерді ойдағ ыдай іс жү зінде асыруғ а септігін тигізбек.

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы мақ саты: Білім берудің біртұ тас ақ параттың жү йесін қ ұ ру арқ ылы оқ ушылар мен студенттердің білім дең гейін кө теру.

Қ ашық тан оқ ытудың білім саласындағ ы міндеттері: бір-бірімен тығ ыз байланысты бола отырып. мемлекеттік (республикалық ) дең гейіндегі қ ашық тық тан оқ ытудың қ ұ рамына енуі; қ ұ ру кезінде мемлекеттің стандарт талаптарын сақ тау;

Қ ашық тық тан оқ ытудың жергілікті жү йесі белгілі бір білім жə не жекелеген қ ала (университет) шең берінде жұ мыс атқ арады, оның қ ұ рамына тек жоғ ары оқ у орындары ғ ана емес, мектептер, гимназиялар мен колледждер де кіреді. Осындай жү йенің аясында жұ мыс жасаудың алғ ашқ ы сатысында зиялылық потенциялын, компьютерлік техниканы ұ тымды пайдалана отырьш, ү здіксіз білім беру принциптерін ойдағ ыдай іске асыру қ ажет. Осығ ан орай, мектептер мен жоғ ары оқ у орындары жергілікті жə не аймактық желіні пайдаланып, шығ армашылық жұ мыстарын таратып, оқ ыту ү рдісінде ə дістеме бойынша тə жірибе алмасуы қ ажет. Оқ ытудың ауқ ымды жə не жергілікті жү йелерін ойдағ ыдай пайдалана білудің нə тижесінде білімнің базалық жə не деректердің банкілік мə ліметтеріне, клиент - сервер, мультимедиа, компьютерді оқ ып-ү йренуші жү йелерге, электрондык оқ улыктарғ а, оку-ə дістемелік материалдарғ а, қ ашық тық тан оқ ыту жү йесінің технологиясымен ү йлесімді болып келетін, алдағ ы уақ ытта оқ ыту тə сілдерінің ішінде кең тарағ ан бес аспап ə рі ө міршең тү рлері бола алатындай жайлы окулыктарғ а, бағ дарламаларғ а еркін кіруге болады. Осындай сан қ ырлы, ə рі кү рделі мə селелерді жү зеге асыруда оқ ытушының атқ арар рө лі орасан. Оғ ан ə рі ауыр, ə рі жауапты міндет жү гі жү ктеледі: ол курстың бағ дарламасының қ ұ рылымын дайындап, оны қ ашық тық тан білім беру жү йесімен астастырып бейімдейді, оқ у ү рдісінің барысын қ адағ алап, тапсырмаларды орындау барысында, ө з бетімен бақ ылау-пысық тау жұ мыстарын орындау жө нінде ұ сыныстар береді. Бұ л ретте қ ашық тық тан оқ ыту жү йесінің ə дістерінде кө рсетілгеніндей, кө ң іл-кү й, психологиялық қ арым-қ атынас бой кө рсетеді. Қ ашық тық тан оқ ыту тə сілі бойынша жұ мыс істейтін оқ ытушы оқ ытудың жаң а  технологиясын, оқ ытудың компьютерлі жə не тораптық жү йелерін жетік біліп, олармен іс жү ргізу ісін орындау шарт.

Ақ паратты ө лшеу бірліктері. Санау жү йелері. Позициялық жә не позициялық емес санау жү йесі.

Сан ұ ғ ымы – математикадағ ы сияқ ты информатиканың да іргелі негізі. Егер математикада сандарды ө ң деу ә дістеріне кө п кө ң іл бө лінетін болса, информатикада сандардың берілу ә дістерінің маң ызы ерекше, ө йткені солар ғ ана жадының қ ажет ресурсын, есептеу жылдамдығ ы мен қ ателіктерін айқ ындайды. Сандарды арнайы символдар кө мегімен бейнелейміз. Информатикада сандарды атау жә не жазу тә сілі санау жү йелері деп аталады. Санау жү йелері позициялық жә не позициялық емес деген екі топтан тұ рады. Позициялық емес санау жү йесінде сан цифрының тұ рғ ан орнының ешқ андай мағ ынасы жоқ. Мысалы, Римдік санау жү йесіне қ атысты ХХХ санында Х цифры кез-келген позицияда 10 (он) деген мағ ынаны береді. Позициялық емес санау жү йесінде арифметикалық амалдарды орындау кү рделі болғ андық тан барлық есептеулер позициялық санау жү йесінде іске асады. Позициялық санау жү йесінде цифрдың мағ ынасына оның тұ рғ ан жерінің ролі зор. Позициялық санау жү йесінің негізі болып жү йедегі пайдаланылатын цифр сандары табылады.

Позициялық санау жү йесі тө мендегі санау жү йелерінен тұ рады:

1)ондық санау жү йесі (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9);

2)екілік санау жү йесі (0, 1);

3)сегіздік санау жү йесі (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7);

4)оналтылық санау жү йесі (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F).

Ондық санау жү йесі.

Санау жү йесінің 10-дық деп аталатын себебі, бұ л жү йенің негізі 10 саны болып есептеледі. Бұ л жү йеде сан енгізу ү шін тө мендегі цифрлар пайдаланылады: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Санның цифрына бө лінген позиция - дә реже деп аталады. Мысалы, 425 жазуы – сандардың 4 жү здік, 2 ондық, 5 бірлік дә режеден тұ ратынын білдіреді. Осы цифрларды басқ а тә ртіпте жазайық, мысалы, 524 – онда бұ л сан 5-жү здік, 2-ондық, 4-бірліктен тұ рады. Барлық сандар ү шін негіз болатын сан цифр позициясына байланысты дә реже кө рсеткішіне келтіріледі жә не сол санғ а кө бейтіледі. Бірлік дә режедегі негіздің дә реже кө рсеткіші 0-ге, ондық дә режедегі негіздің дә реже кө рсеткіші – 1-ге, жү здік дә режедегі негіздің дә реже кө рсеткіші – 2 жә не т. с. с. Егер сан бө лшек тү рінде берілген болса, бұ л санды да негізгі байланысты қ осынды тү рінде жазуғ а болады. Бө лшек бө ліміндегі сандардың дә реже кө рсеткіші кері таң бамен беріледі жә не бө лшек бө ліміндегі ең ү лкен сан дә реже кө рсеткіші - -1-ге, келесісі - -2-ге т. с. с. болады.

2) Екілік санау жү йесі. Компьютерде позициялық негізі 2 болатын екілік санау жү йесі қ олданылады. Екілік санау жү йесінде кез-келгенсан 0 жә не 1 цифрларының кө мегімен жазылады жә не екіліксанау жү йесі деп аталады. Берілген санның индексінде 2 саны кө рсетілсе ол – екілік санау жү йесі. Екілік санның барлық цифрын (дә режесін) бит деп атаймыз. Ондық санау жү йесіндегі сияқ ты екілік санау жү йесінде де кез-келген санды қ осынды тү рінде жазуғ а болады.

Мысалы, 1010101, 101(2) = 1*2ның 6дә режесі + 0*2ның 5д. + 1*2ның 4д. + 0*2ның 3д. + 1*2ның 2д. + 0*2ның 1д. + 1*2ның 0д. + 1*2ның -1д. + 0*2ның -2д. + 1*2ның -3д.;

Анық тама: “Екілік санау жү йесінен санды 10-дық санау жү йесіне ауыстыру ү шін, коэффициент-цифрлардың екілік дә реже кө рсеткіштерінің қ осындысы тү ріне келтіріп жә не оның қ осындысын табу керек. Қ осындыдан кейінгі шық қ ан сан – 10-дық санау жү йесіне келтірілген сан. ”

Сегіздік санау жү йесі сегіз цифрдың кө мегімен санды кө рсетеді: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.

16 негіздеушісі бар санау жү йесін он алтылық санау жү йесі деп атайды. Он алтылық позициялық санау жү йесінде санды жазу ү шін ондық санау жү йесінің цифрлары 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 жә не жетпейтін алты цифрды белгілеу ү шін ондық сандардың мә ні 10, 11, 12, 13, 14 жә не 15 болатын сә йкес латын алфавитінің алғ ашқ ы ү лкен ә ріптері: A, B, C, D, E, F қ олданылады. Сонда он алтылық жү йенің барлық цифрлары мыналар: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F.

Негізгі арифметикалық амалдар: қ осу, азайту, кө бейту жә не бө луді қ арастырайық. Бұ л амалдарды ондық жү йеде орындау ережесі бә рімізге белгілі – олар қ осу, азайту, кө бейту бағ андап, ал бө лу бұ рыштап орындалады. Бұ л ережелер басқ а санау жү йелерінде де қ олданылады, тек ә р жү йе ү шін ө здерінің қ осу жә не кө бейту кестелерін қ олдану керек.

Қ о с у. Қ осу амалында цифрлар разрядтары бойынша қ осылады, жә не тасымалдау есебімен сә йкес разрядтарды қ осуғ а алып келеді

А з а й т у Ә р тү рлі санау жү йелерінде сандарды азайту ү шін, кіші разрядтан бастап азайтуды бағ андап орындаймыз. Жетпейтін бірлікті кө рші (ү лкен) разрядтан аламыз.

К ө б е й т у Ә р тү рлі санау жү йелерінде кө п қ атарлы сандарды кө бейту ү шін, бағ андап кө бейтудің кә дімгі алгоритмін қ олданамыз, тек бұ л кезде бір қ атарлы сандарды кө бейту мен қ осу нә тижелерін, қ арастырылып отырғ ан жү йенің кө бейту жә не қ осу кестелерінен алу керек.

Б ө л у. Кез келген жү йеде бө лу амалы, ондық жү йедегі сияқ ты бұ рыштап бө лу ережесімен орындалады.

Компьютер жадында мə ліметтердің бейнеленуі: биттер, байттар, сө здер; сандық мə ліметтің бейнеленуі жə не сандық жү йелер; таң балы бейнелеу жə не қ осымша кодпен бейнелеу; биттермен жұ мыс істейтін негізгі операциялар; сандық емес мə ліметтердің бейнеленуі.

" Ақ парат" термині " informatio" деген латын сө зінен шық қ ан, мағ ынасында мə лімет, тү сініктеме, тү сіндіру дегенді білдіреді. Бұ л терминнің кең таралғ анына қ арамастан, ақ парат ұ ғ ымы ғ ылымдағ ы ең таласты ұ ғ ымдардың бірі болып отыр. Қ азіргі кезде ғ ылым кө пжақ ты ақ парат ұ ғ ымына тə н, бірың ғ ай қ асиеттер мен заң дылық тарды табуғ а тырысуда, бірақ бұ л ұ ғ ым кө птеген жағ дайларда адам іс-ə рекетінің ə ртү рлі салаларында ө зіндік сипатымен қ алып қ оюда жə не ə ртү рлі мағ ыналармен толығ уда.

Компьютердің жадында сақ талатын ақ параттың барлық тү рлері -  сө здер, сандар, суреттер, компьютер жұ мысын басқ ару программалары - бə рі де екілік сандар тізбегі тү рінде жазылады. Сондық тан есептеу техникасында 0 мен 1-ден тұ ратын екілік сан таң балары арнайы терминмен бит деп аталады да, ол ақ параттың ө лшем бірлігі болып табылады. Бит - ағ ылшын тіліндегі bit (Ьіnагу digit - екілік таң ба) деген қ ысқ арғ ан сө з. ЭЕМ-де қ олданылатын символдық таң баларды бейнелейтін сегіз разрядты екілік санды " байт" (ағ ылшынның bуtе деген сө зінен) деп атау келісілген. Сонымен 1 байт бір-бірімен қ атарласа орналасқ ан 8 биттен тұ ратын тізбек, бір символды белгілейтін код. Мысалы: Е → 10000101, / → 00101111,   

8 → 00111000 т. с. с. Іс жү зінде байттан ү лкен мегабайт, гигабайт, терабайт ө лшемдері де пайдаланылады.

                                              1 байт =8 бит

                                              1024 байт=1 Кбайт (килобайт)

                                              1024 Кбайт=1 Мбайт (мегабайт)

                                              1024 Мбайт=1Гбайт (гигабайт)

                                              1024 Гбайт=1Тбайт (терабайт)

Ақ парат шамасының 3 тү рі бар:

- қ ұ рылымдық ө лшем

- статистикалық ө лшем

- семантикалық ө лшем

Статистикалық ө лшем негізінде ық тималдық тə сіл қ олданылады. Мұ нда 1948 жылы Шеннон ұ сынғ ан ө лшем қ олданылады. Мұ ндағ ы ық тималдық 0 мен 1 аралығ ынан мə н қ абылдайтын шама, ол бір оқ иғ аның пайда болуының немесе пайда болмауының мө лшері. Оқ иғ а бар

болса-1, жоқ болса- 0 болады.

Бит — ө лшем бірліктің ө те аз шамасы. Практикада кө бінесе одан ірі бірлік — байт қ олданылады, ол сегіз битке тең. Компьютер пернелеріндегі 256 символдың кез келген біреуін кодтау ү шін дə л осы сегіз бит қ ажет (256=28).  

Сол сияқ ты ақ параттардың одан да ү лкенірек туынды бірліктері кең інен қ олданылады:  

• 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210 байт,  

• 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220 байт,  

• 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230 байт.  

Соң ғ ы уақ ытта ө ң делетін ақ параттар кө лемінің ұ лғ аюына байланысты, қ олданысқ а мынандай туынды

бірліктер де ене бастады:  

• 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240 байт,  

• 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250 байт.  

Ақ параттар бірлігі ретінде он тең ық тималдық тағ ы хабарламаларды ажыратуғ а қ ажетті, ақ параттар

мө лшерін таң дап алуғ а да болатын еді. Бұ л енді екілік емес (бит), ондық (дит) ақ парат бірлігі болады.

Дискретті математика негіздері. Бульдік алгебра.

Буль алгебрасы ж. е комп. дің логикалық схемалары. Ақ иқ ат кестелері. Логика – бұ л адам ойлауының тү рлері мен заң дары туралы, оның ішінде дә лелдеуге болатын пікірлердің заң дылық тары туралы ғ ылым. Пікір дегеніміз – жалғ ан немесе ақ иқ ат болуы мү мкін қ андай да бір пайымдау. Математикалық логиканың саласы пікірлер алгебрасын алғ аш рет XIX ғ асырдың ортасында ағ ылшын математигі Джордж Буль ө з ең бектерінде пайдаланғ ан.

Логика алгебрасының математикалық аппараты компьютердің аппараттық қ ұ ралдарының жұ мысын сипаттауғ а ө те қ олайлы, ө йткені компьютердің негізі екілік санау жү йесі болып табылады, онда екі цифр: 0 мен 1 қ олданылады. Бұ л компьютердің бір ғ ана қ ұ рылғ ылары екілік санау жү йесінде ұ сынылғ ан сандық ақ паратты да, логикалық айнымалыларды да ө ң деу жə не сақ тау ү шін қ олданыла алады дегенді білдіреді. Демек, компьютерді конструкциялағ анда, оның логикалық функциялары мен схемаларының жұ мысы йтарлық тай жең ілденеді жə не қ арапайым логикалық элементтердің саны азаяды. Компьютердің негізгі тораптары ондағ ан мың осындай логикалық элементтерден тұ рады.

Компьютердің логикалық элементтері. Компьютердің логикалық элементі – элементар (қ арапайым) логикалық функцияны жү зеге асыратын электрондық логикалық схеманың бө лігі.

Компьютердің логикалық элементтері дегеніміз – ЖƏ НЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС электрондық схемаларын айтамыз.

ЖӘ НЕ қ ұ рамындағ ы бұ л жалғ ауды ә рқ ашан қ ұ раушы пікірлердің бә рін ақ иқ ат деп ұ йғ арады. ЖƏ НЕ элементінің кө мегімен қ арапайым екі Х1 мен Х2 айтылымдарының бір қ ұ рамдасқ а бірігуі логикалық кө бейту немесе конъюнкция (латынша conjunction-біріктіру), ал операцияның нə тижесі – логикалық кө бейтінді деп аталады.

Белгіленуі: Х1∧ Х2,   Х1& Х2,   Х1⋅ Х2,     Х1 AND Х2,    Х1 жə не Х2

Математикада НЕМЕСЕ жалғ аулары бар қ ұ рамды пікірді қ ұ райтындардың кемінде біреуі ақ иқ ат болса, ол ақ иқ ат деп есептеледі. Ал қ ұ рмында жалғ ан болса ол жалғ ан деп есептеледі. Біріктіруші мағ ынада қ олданылатын НЕМЕСЕ элементінің кө мегімен қ арапайым Х1 жə не Х2 айтылымдарының бір қ ұ рамдасқ а бірігуі логикалық қ осу немесе дизъюнкция (латынша disjunction-бө лу), ал операцияның нə тижесі – логикалық қ осынды деп аталады. Белгіленуі: Х1∨ Х2,   Х1\Х2,   Х1+Х2,     Х1 OR Х2,    Х1 немесе Х2.

ЕМЕС бастапқ ы пайымдау жалғ ан болса, онда терістеу ақ иқ ат ж\е керісінше егер бастапқ ы пайымдау ақ иө ат болса онда терістеу жалғ ан.

Логикалық амалдар. Функциялар, қ атынастар жә не жиын. Ақ иқ аттық кестесі.

Логика – бұ л адам ойлауының тү рлері мен заң дары туралы, оның ішінде дə лелдеуге болатын пікірлердің заң дылық тары туралы ғ ылым. Пікір дегеніміз – жалғ ан немесе ақ иқ ат болуы мү мкін қ андай да бір пайымдау. Математикалық логиканың саласы пікірлер алгебрасын алғ аш рет XIX ғ асырдың ортасында ағ ылшын математигі Джордж Буль ө з ең бектерінде пайдаланғ ан.  Логика алгебрасының математикалық аппараты компьютердің аппараттық қ ұ ралдарының жұ мысын сипаттауғ а ө те қ олайлы, ө йткені компьютердің негізі екілік санау жү йесі болып табылады, онда екі цифр: 0 мен 1 қ олданылады. Бұ л компьютердің бір ғ ана қ ұ рылғ ылары екілік санау жү йесінде ұ сынылғ ан сандық ақ паратты да, логикалық айнымалыларды да ө ң деу жə не сақ тау ү шін қ олданыла алады дегенді білдіреді. Демек, компьютерді конструкциялағ анда, оның логикалық функциялары мен схемаларының жұ мысы айтарлық тай жең ілденеді жə не қ арапайым логикалық элементтердің саны азаяды. Компьютердің негізгі тораптары ондағ ан мың осындай логикалық элементтерден тұ рады. Техника жү зінде, конъюнкция конъюнктор деп аталатын қ ұ рылғ ысының кө мегімен іске асырылады. Конъюнтордың қ арапайым моделі болып, бірнеше электрлік кілттердің тізбектеліп қ осылуы табылады. Бұ л жағ дайда қ арапайым ақ иқ ат пікірге кілттің тұ йық талуы, ал ақ иқ ат кү рделі пікірге жанып тұ рғ ан электр шамы сə йкес келеді. Біріктіруші мағ ынада қ олданылатын НЕМЕСЕ элементінің кө мегімен қ арапайым Х1 жə не Х2 айтылымдарының бір қ ұ рамдасқ а бірігуі логикалық қ осу немесе дизъюнкция (латынша disjunction-бө лу), ал операцияның нə тижесі – логикалық қ осынды деп аталады. Техника жү зінде, дизъюнкция дизъюнктор деп аталатын қ ұ рылғ ының кө мегімен іске асырылады. Дизъюнктор қ арапайым моделі болып, бірнеше электрлік кілттердің параллель қ осылуы болып табылады. Бұ л жағ дайда акиқ ат қ арапайым пікірге кілттің тұ йық талғ ан кү йі, ал кү рделі ақ иқ ат пікірге жанып тұ рғ ан электр шамы сə йкес келеді. Кө рініп тұ рғ андай, бір тұ йық кілт болғ анның ө зінде де, шам жанып тұ рады. Дизъюнктордың шығ ысында 1 болады, егер ең болмағ анда кірісінің біреуінде 1 болғ анда. Бұ л физикалық тұ рғ ыдан қ осылғ ыштардың параллель жалғ ануы арқ ылы сипатталады. Бұ лардан басқ а да логикалық алгебрада кө птеген басқ а да логикалық амалдар кездеседі Типтік логикалық қ ү рылғ ылар. Типтік логикалық қ ұ рылғ ыларғ а: триггер, сумматор, регистр, шифратор, дешифраторлар жатады.

Компьютердің логикалық элементтері                                                                                       

Компьютердің логикалық элементі – элементар (қ арапайым) логикалық функцияны жү зеге асыратын электрондық логикалық схеманың бө лігі.

Компьютердің логикалық элементтері дегеніміз – ЖƏ НЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС электрондық схемаларын айтамыз.

 Ақ иқ аттық кестесі – бұ л логикалық операцияның кестелік тү рде ұ сынылуы. Логикалық элементтердің жұ мысын ақ иқ аттық кестелердің кө мегімен сипаттайды. Компьютердің негізгі бө ліктерін қ ұ райтын ə ртү рлі интегралдық микросхемалардың арғ ы физикалық тү бірі-осы кү рделі логикалық ө рнектер болып табылад.

Электронды есептеуіш машинасы архитектурасының негізгі тү сініктері. Ақ параттық технологиялардың даму кезең дері.

Есептеу жү йесінің қ ұ рамын оның конфигурациясы деп атайды. Есептеу жү йесінің аппараттық жә не программалық кұ ралдары ә рқ айсысы ө з алдына жеке қ арастырылатындық тан, сә йкесінше есептеу жү йесінің аппараттық конфигурациясы мен программалық конфигурациясы да жеке жеке қ арастырылады. Аппараттық жасақ тамағ а есептеу техникасының аппараттық конфигурациясын қ ұ райтын қ ұ рылғ ылары жатады. Қ азіргі заманғ ы компьютерлер мен есептеу кешендері блокгы-модульді қ ұ рылымнан тұ рады, яғ ни олар нақ ты бір жұ мыс тү рін атқ аруғ а ың ғ айландырылып дайын тү йіндер мен блоктардан жиыстырылатындай аппараттық конфигурациядан тұ рады. Орталық процессорғ а қ атысты алғ анда қ ұ рылғ ылар ішкі жә не сыртқ ы болып екіге бө лінеді. Енгізу-шығ ару қ ұ рылғ ыларының кө бі жә не ақ паратты ұ зақ уакыт сақ тауғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар сыртқ ы қ ұ рылғ ыларғ а жатады. Жеке тү йіндер мен блоктар арасындағ ы ү ндестік аппараттың интерфейс деп аталатын аппараттық -логикалық қ ұ рылғ ылардың кө мегімен орындалады. Есептеу техникасындағ ы аппараттық интерфейс стандарттары хаттама деп аталады. Программалық жасақ тама. Программа деп реттелген командалар тізбегін айтады. Кез-келген компьютерлік программаның негізгі аткаратын қ ызметі — аппараттық кұ ралдарды басқ ару. Аппараттық жә не программалық жасақ тама ү немі ө зара тығ ыз байланыста болады. Программалық жасақ тама бірнеше сатылардан тұ рады: негізгі, жү йелік, қ ызметтік жә не колданбалы. Негізгі программалық жасақ тама аппараттық қ ұ ралдармен ө зара байланыста болады. Жү йелік программалар компьютерлік жү йенің аппараттық жасақ тамасымен, программалық жасақ тамасымен ө зара қ арым-қ атынасын камтамасыз етеді. Нақ ты бір қ ұ рылғ ымен байланысты жү зеге асыратын программа драйвер деп аталады. Жү йелік сатығ а енетін программалардың екінші бір тобы қ олданушымен ө зара қ арым-қ атынасты орнатады. Мұ ндай программалық кұ ралдар қ олданушы интерфейсін қ амтамасыз ету қ ұ ралдары деп аталады. Қ ызметтік программалық жасақ тама. Ол негізгі сатыдағ ы программалармен де, жү йелік сатыдағ ы программалармен де тығ ыз байланыста болады. Қ ызметтік программалар компьютерлік жү йені тексеру, баптау жә не жө ндеу жұ мыстарын автоматтандырады. Сонымен қ атар олар жү йелік программалардың қ ызметін жақ сарту мен кең ейту ү шін қ олданылады. Қ олданбалы программалық жасақ тама. Қ олданбалы программалардың кө мегімен ө ндірістік, шығ армашылық, оқ ыту жә не т. б. мақ сатта нақ ты жұ мыстар атқ арылады. Қ олданбалы программалық қ ұ ралдарғ а мә тіндік редакторлар, мә тіндік процессорлар, графиктік редакторлар, электрондық кестелер, мә ліметтер базасын басқ ару жү йелері, автоматтандырылғ ан жобалау жү йелері, баспахана жү йелері, Web-редакторлар, броузерлер жә не т. б. жатадыЭЕМ-нің архитектурасы Казіргі дк-лердің кө бі джон фон нейман принципіне негізделген. Ол модель казір классикалық болып кеткен. Дк архитектурасы ол дк-ның бө ліктердің негізгі қ ұ рамын жасаушы жә не оларды қ осатын қ осатын модель. Ол арифметикалық -логикалық қ ұ рлғ ы (арифметико-лог устройство), есте сақ таушы қ ұ рылғ ы (запоминающее устройство), басқ арушы қ ұ рылғ ы (устройство управления), кіргізу жне шығ ару қ ұ рылғ ыларының ө зара байланыстары. аппараттық қ ұ рам - жү йелiк блок (тiк немесе жатық қ орапқ а орналасқ ан); - мә тiндiк жә не графикалық

информацияны бейнелеуге арналғ ан монитор немесе дисплей; - ә p тү рлi символдарды компьютерге енгiзуге арналғ ан пернетақ та мен " тышқ ан" қ олтетiгi;

Жү йелiк блок ең маң ызды қ ұ рығ ылар салынғ ан компъютердiң негiзгi қ ондырғ ысы болып табылады. Оның iшiндегi қ ұ рылғ ылар негiзгi, ал оғ ан қ осылатындары - сыртқ ы деп аталады. Жү йелiк блок микропроцессордан, оперативтi (жедел жады) есте сақ тау қ ұ рылғ ысынан, тұ рақ ты есте сaқ тay қ ұ рылғ ысынан, мә лiмет жинақ тауыш дискiлерден жә не мә лiмет енгiзу-шығ ару порттарынан тұ рaды. сыртқ ы қ ұ рылғ ыларғ а – мә лiмет енгiзу, шығ ару қ ұ рылғ ылары жә не кейбiр мә лiмет жинақ тауыштар жатады. ДК-нiң қ ұ рамында ең аз дегенде жү йелiк блок жә не бiр-бiрден енгiзу, шығ ару қ ұ рылғ ылары кiредi.

Машинаның ұ йымдастырылуы: Фон - Нейман принципі.

Есептеу жү йесінің аппараттық жә не программалық кұ ралдары ә рқ айсысы ө з алдына жеке қ арастырылатындық тан, сә йкесінше есептеу жү йесінің аппараттық конфигурациясы мен программалық конфигурациясы да жеке жеке қ арастырылады.

Аппараттық жасақ тамағ а есептеу техникасының аппараттық конфигурациясын қ ұ райтын қ ұ рылғ ылары жатады. Қ азіргі заманғ ы компьютерлер мен есептеу кешендері блокгы-модульді қ ұ рылымнан тұ рады, яғ ни олар нақ ты бір жұ мыс тү рін атқ аруғ а ың ғ айландырылып дайын тү йіндер мен блоктардан жиыстырылатындай аппараттық конфигурациядан тұ рады.

Орталық процессорғ а қ атысты алғ анда қ ұ рылғ ылар ішкі жә не сыртқ ы болып екіге бө лінеді. Енгізу-шығ ару қ ұ рылғ ыларының кө бі жә не ақ паратты ұ зақ уакыт сақ тауғ а арналғ ан қ ұ рылғ ылар сыртқ ы қ ұ рылғ ыларғ а жатады.

Жеке тү йіндер мен блоктар арасындағ ы ү ндестік аппараттың интерфейс деп аталатын аппараттық -логикалық қ ұ рылғ ылардың кө мегімен орындалады. Есептеу техникасындағ ы аппараттық интерфейс стандарттары хаттама деп аталады.

ЭЕМ-нің ұ йымдастырылуының жалпы принциптері.                          

Алғ ашқ ы компьютерлер тек қ ана есептеулер ү шін қ олданылғ ан болатын (" компьютер" жә не " ЭЕМ" терминдерінің шығ у тегі де осығ ан байланысты). Ең қ арапайым деген компьютерлердің ө зі бұ л салада адамдардан асып тү седі. Ең алғ ашқ ы шық қ ан бағ дарламалау тілі - Фортран тілі де осы себепті тек қ ана есептеулер шығ аруғ а арналғ ан болатын. Екінші жолы - мә ліметтер базасы ү шін. Бірінші кезекте бұ лар ү кіметтерге жә не банктерге қ ажет болатын. Мә ліметтер базасын басқ ару ү шін кү рделі компьютерлер жә не ақ паратты енгізу-шығ ару, сақ тауғ а қ ажетті кү рделі жү йелер қ ажет болды. Осы мақ саттарда Кобол тілі пайда болды. Кейінірек пайда болғ ан мә ліметтер базасын басқ ару жү йелерінің ө з бағ дарламалау тілдері бар болатын. Ү шінші жолы - ә р тү рлі қ ұ рылғ ылармен бірге қ олдану. Даму жолы арнайы мамандандырылғ ан (кө п жағ дайда аналогтық ) қ ұ рылғ ылардан стандартты компьютерлік жү йеге дейін болды. Сонымен қ атар, кү н ө ткен сайын, техниканың кө п бө лігі компьютерден тұ ратын болды. Компьютерлер қ олданылатын салалардың ішіндегі ең кү рделі, ең аз дамығ ан саласы жасанды интеллект - компьютерлерді белгілі бір алгоритм жоқ жерде пайдалану болып табылады. Бұ л салағ а мысал ретінде мә тінді аудару, эксперттің жү йелерді айтуғ а болады.

1943 жылдан 1946 жылғ а дейін Пенсильвания қ аласындағ ы (АҚ Ш) университетте ENIAK деп аталатын тү гелімен бірінші электронды – цифрлық ЭЕМ қ ұ растырылды. Машина 30 тонна тартты, 200 кв. м. жерді алып жатты, 18 мың лампадан тұ рды. Оның жұ мыс істеуінде ондық жү йе қ олданылды. Программадағ ы командалар қ олмен енгізілді; программаны енгізгеннен кейін орындалу тә ртібі тек бү кіл программа орындалып болғ аннан кейін ғ ана ө згертуге болатын еді. Ә рбір жаң а программа ажыратқ ыштарды жә не алынып-салынатын коммуникацияларды орнату арқ ылы жү зеге асатын жаң а сигналдар комбинациясын қ ажет етті. Нә тижесінде ең қ арапайым программаны қ ұ рып, орындау ү шін ө те кө п уақ ыт қ ажет болды.

 ENIAK машинасында программалаудағ ы қ иындық тар осы жобаның бұ рынғ ы консультанты Джон фон Нейманның (1903-1957) ЭЕМ архитектурасын жасаудың жаң а принциптерін жасауына тү рткі болды. Ол программаны, басқ ару командаларының тізбегін ЭЕМ-нің жадысында сақ тауды ұ сынды. Ө з баяндамасында фон Нейман компьютердің бес базалық элементін атап кө рсетті: арифметикалы-логикалық қ ұ рылғ ы (АЛҚ ), басқ ару қ ұ рылғ ысы (БҚ ), есте сақ тау қ ұ рылғ ысы (ЕСҚ ), ақ паратты енгізу жә не шығ ару қ ұ рылғ ылары. ЭЕМ-нің осы қ ұ рлысын фон Нейман архитектурасы деп атау келісілген. 1945ж. Джон фон Нейман цифрлық есептеуіш машинаның жалпы принциптерін ойлап тапты, ол қ азіргі кезге дейін ДК-де қ олданылады. Осы принциптер бойынша компьютерде мыналар болуы керек:

 - арифметикалы-логикалық қ ұ рылғ ы, арифметикалық жә не логикалық операцияларды орындайды;

 - жадтайтын қ ұ рылғ ы немесе бағ дарламалар мен деректерді сақ тайтын жад;

 - басқ ару қ ұ рылғ ысы, ол бағ дарламаларды орындау процесін ұ йымдастырады;

 - ақ парат енгізу-шығ ару сыртқ ы қ ұ рылғ ысы.

Есептеуіш жү йенің аппаратық жасақ тамасы (Hardware). Дербес компьютердің сыртқ ы жә не ішкі қ ұ рылғ ылары

Дербес компьютердің негізгі қ ұ рылғ ылары 1946 жылы американ математигі Джон Фон Нейман ЭЕМ-нің жұ мыс атқ ару принципі мен қ ұ рылғ ыларын толық кө рсеткен ғ алым. ДК –дің қ ұ рамына кіретін жабдық тарды қ ажетіне қ арай ө згертіп отырады. Оның қ ұ рамына кіретін қ ұ рылғ ыларды компьютердің конфигурациясы деп атайды. Негізгі конфигурация ретінде тө рт қ ұ рылғ ы кіреді.

1. Жү йелік блок – компьютердің негізгі қ ұ рылғ ысы

2. Монитор– компьютердің экранына ақ паратты шығ аратын қ ұ рылғ ы.

3. Перне тақ тасы – компьютердің жұ мысын басқ ара отырып, қ ажетті ақ паратты енгізу ү шін қ олданылатын қ ұ рылғ ы.

4. Тышқ ан –«графикалық » басқ ару қ ұ рылғ ысы.

Жү йелік блок                 

Компьютердің негізгі қ ұ рылғ ысы – жү йелік блок. Ол тік қ ораптың ішіне салынғ ан. Оның ішінде дербес компьютердің негізгі тү йіндері орналасқ ан. Жү йелік блоктың қ ұ рамына кіретіндер:

• процессор– компьютердің ең негізгі қ ұ рылғ ысы, программаларды орындайды жə не басқ а қ ұ рылғ ыларды басқ арады.

• жедел жад (RAM) –ауқ ымды информациямен жұ мыс істеу ү шін қ олданылады, онда орындалып жатқ ан программалар мен командалар жазылады, компьютер электр желісінен ажыратылса, жедел жадыда информация ө шіп қ алады.

• тұ рақ ты есте сақ тау жады (ROM) – ЭЕМ-нің жұ мысы барысында мазмұ ны ө згертілмейтін жад, бұ л жадқ а мə ліметтер оны

дайындап жатқ ан кезде жазылады.

• қ оректендіру блогы

• енгізу-шығ ару порттары

• ақ парат тасушылар

Бұ лар жү йелік блоктың ішінде жатқ ан қ ұ рылғ ылар болғ андық тан ішкі қ ұ рылғ ылар деп аталады. Ал сыртына қ осылатын қ ұ рылғ ылар сыртқ ы қ ұ рылғ ылар деп аталады.   

 Дербес компьютердің қ осымша қ ұ рылғ ылары

• Шығ ару қ ұ рылғ ысы        

• Мə ліметтерді алмасу қ ұ рылғ ысы          

• Енгізу қ ұ рылғ ылары

Шығ ару қ ұ рылғ ылары: Принтерлер мен плоттерлер. Принтер (баспа қ ұ рылғ ысы) мə тіндік жə не графикалық мə ліметтерді компьютердің жедел жадынан қ ағ азғ а басып шығ аруғ а арналғ ан.  

Қ азіргі кезде принтерлердің матрицалық, лазерлік, сия бү ріккіш жə не термографиялық тү рлері бар. Матрицалық принтерлер олардың қ ағ азғ а таң ба салатын баспа тиегі тік орналасқ ан металл инелерден тұ рады. Сия бү ріккіш принтерлерде бү рку арқ ылы шығ арылады.  Бірақ олар қ алың ырақ қ ағ азды жə не тұ рақ ты тү рде қ адағ алап қ арап тұ руды керек етеді.

Лазерлік принтерлер - ксерография принципін қ олданатын қ ұ ралдарғ а жатады, бұ ларда ə ріп бейнелері электрлік тə сілмен бояу жұ қ тырылғ ан доң ғ алақ арқ ылы қ ағ азғ а тү седі. Доң ғ алақ қ а ə ріптер бейнесіндегі бояу жұ қ тыру компьютер командалары арқ ылы лазерлік сə улелермен жү ргізіледі. Лазерлік принтерлер ө те сапалы басылым бере алады жə не жылдамдық тары да жоғ ары – орташа есеппен алғ анда, секундына 330 символ (бір бетті 5 – 15 секундта) басып бере алады.  

Плоттер (графиксызғ ыш) сызбаларды (графиктерді, суреттерді) қ ағ азғ а шығ аруғ а арналғ ан қ ұ рылғ ы. Плоттердің ə рекеті қ арапайым: жазу қ ұ ралы (қ алам) із қ алдыра отырып қ ағ азда жылжиды. Сызбаларды салу барысында график тұ рғ ызғ ыштар сегіз тү рлі-тү сті фломастерлерді немесе қ арындаштарды қ олданады, олар қ ажеттілік жағ дайда автоматты тү рде алмасады. Кез-келген кү рделі геометриялық фигураларды бейнелеу сапасы тұ рақ ты жə не ө те жоғ ары.

Колонка - дыбыстық ақ паратты шығ аруғ а арналғ ан қ ұ рылғ ы.  

Енгізу қ ұ рылғ ылары: Сканер (ізкескіш) – қ ағ азғ а бетіндегі мə ліметтерді (мə тін, сурет, график) оптикалық негізге сү йене отырып компьютерге жылдам енгізе алатын қ ұ рылғ ы.

Сканердің тү рлері: планшетті, қ олмен істейтін,  барабанды, парақ тық, форма сканерлері, штирх сканерлер.   

Сканер кө ріністі машина кодына айыстырып, компьютер жадына жазады. Сканердің жұ мыс атқ ару принципі былай: жарық сə уле жол-жолы бойынша жазық суретті сканерлейді. Бұ л электрондық сə уленің дисплей экранын сканерленгені сияқ ты. Сканерлеу нə тижесінде қ ағ аз қ ұ жаттың сызба бейнесі жасалады.

Мə ліметтерді алмасу қ ұ рылғ ысы

Желілік адаптер – компьютерді жергілікті желіге қ осуғ а мү мкіндік тудырады. Мұ нда пайдаланушы басқ а компьютердегі мə ліметтерге қ ол жеткізе алады.  

Модемдер (модулятор - демодулятор) компьютерлер арасында мə лімет алмасу ү шін керек, олар негізінен мə ліметті жеткізу жылдамдығ ына қ арай бө лінеді. Қ азіргі кезде олардың жылдамдығ ы 2400 бит/сек - 2500 бит/сек аралығ ында. Олар мə лімет алмасу процедурасының белгілі бір стандарттары (протоколы) бойынша жұ мыс атқ арады. Компьютер желісіне (Іnternet, Relcom, FіdoNet, т. б. ) немесе электрондық почтағ а байланысты ең керекті қ ұ рылғ ы осы модем болып саналады.

Компьютер жадысының қ ұ рылғ ысы. Жады иерархиясы. Негізгі жадтың жə не амалдардың ұ йымдастырылуы.

Жадтың қ ұ рылымы. Компьютердің ішкі жə не сыртқ ы жады.

 Жады - деректерді алу, сақ тау, шығ аруғ а арналғ ан компьютердің функционалдық бө лігі. Компьютер жадысы мен адрестеу жү йесін ұ йымдастыру. Жады - компьютердің қ ұ рамына міндетті тү рде енетін элементтердің бірі. Ол бірнеше тү рге бө лінеді жə не бір - бірінен ө лшеміне, ақ паратты сақ тау мерзіміне жіне т. б. параметрлеріне қ арай ажыратылады. Компьютер жадысын екі тү рге бө луге болады: ішкі жə не сыртқ ы.  

Компьютердің ішкі жады негіз болып табылады, ө йткені процессор тек сонымен ғ ана тікелей жұ мыс істейді. Процессорды ақ паратпен қ амтамасыз етеді, ү немі жұ мыс істейтін болғ андық тан, оны жедел жад деп те атайды. Ішкі жадта есте сақ тайтын қ ұ рылғ ының екі тү рі бар: тұ рақ ты жадтайтын қ ұ рылғ ы ж\е жедел жадтайтын қ ұ рылғ ы

Сыртқ ы жад ДК-нің сыртқ ы қ ұ рылғ ыларына жатады ж\е қ ашан болса да, қ андай болса да міндеттерді шешуге қ ажет болуы мү мкін кез келген ақ паратты ұ зақ уақ ыт сақ тау ү шін қ олданылады. Атап айтқ анда, сыртқ ы жадта компьтердің барлық программалық жасалуы сақ талады. С ж-тың тү рлері кө п, негізінде кез келген комп-же болатын тү рлері – қ атқ ыл ж\ее иілгіш магниттік дискілерде, магниттік таспаларда, оптикалық дискілерде ж\е магниттік дискілердегі жинақ тауыштар б\т.

Дербес компьютердің архитектурас. ы дегеніміз аппараттық қ ұ рылғ ылардың жә не программалық жабдық тардың жиынтығ ы, сол сияқ ты олардың ө зара қ атынасы мен ДКда жұ мыс істеу кезіндегі ө зара байланыс жү йелері.

ДК бір-бірімен байланысты екі бө лімнен тұ рады: аппараттық қ ұ рылғ ылар (Hardware) жә не (Software) программалық жабдық тар.

Аппараттық қ ұ рылғ ылар: жү йелік блок пен шеткері қ ұ рылғ ылардан тұ рады.

Жү йелік блок – процессор, жад, адаптер (бақ ылаушы), жү йелік шина, таймер, қ оректену блогы мен енгізу-шығ ару порттары орналастырылғ ан компьютердің негізгі бө лімі. Олар орналасқ ан тақ шаны аналық тақ ша немесе жү йелік тақ ша деп аталады. Жү йелік блоктың ішіне орналасқ ан қ ұ рылғ ылар компьютердің ішкі қ ұ рылғ ылары деп, ал басқ а қ ұ рылғ ылар (пернетақ та, монитор, принтер, т. б. ) шеткері қ ұ рылғ ылар деп аталады.

Процессор – компьютерді басқ ару қ ұ рылғ ысы. Ол жадта орналасқ ан жү йелік программалар арқ ылы компьютер жұ мысын автоматты тү рде басқ арады. Компьютердің жалдымдығ ы (жұ мыс ө німділігі) процессордың бір секундта орындай алатын қ арапайым операция санымен ө лшенеді. Такт – процессор орындайтын ішкі операцияғ а жұ мсалғ ан уақ ыт. Тактілік жиілік – процессорда бір секундта орындалатын такт саны, ө лшем бірлігі – МГЦ (мегагерц). Процессор барлық есептеу жә не информация ө ң деу істерін орындайды. Бір интегралдық схемадан тұ ратын процессор – микропроцессор деп аталады.

Микропроцессор – компьютердің негізгі компоненті. Арифметикалық жә не логикалық операцияларды орындайды, қ ажетті программалық есептерді басқ арады. Микропроцессор екілік разрядтармен ғ ана жұ мыс істейді. Микропроцессор ө ң дей алатын сандардың максимум ұ зақ тығ ы (разрядтар саны) – оның разрядтылығ ы.

Микропроцессор ү лгілері. Қ азіргі кездегі кә сіби ДКде пайдаланылатын микропроцессорлар, типіне қ арай 100 МГц-тен асатын тактілік жиілікпен жұ мыс істей алады. (1 МГц = 1000000 такт/сек).

Микропроцессордың қ ұ рамы:                                                                                                   

oБасқ ару қ ұ рылғ ылары;

oАрфиметикалық логикалық қ ұ рылғ ы (АЛҚ );

oМикропроцессордың интерфейстік жү йесі – жалпы міндет атқ аратын регистрлер;

oМикропроцессорлық жад – кэш жад.

Басқ ару қ ұ рылғ ылары (БҚ ) – орындалып жатқ ан операцияларда қ олданылатын басқ ару импульстерін (сигналдары) қ ажет кезінде қ алыптастырып, машинаның барлық блоктарына жібереді. БҚ – жад ұ яшық тарының адресін жасайды жә не бұ л адрестерді ЭЕМ-нің сә йкес блоктарына жө нелтеді.

АЛҚ – сандық жә не символдық информациялармен орындалатын барлық арифметикалық жә не логикалық операцияларды орындайды.

Жалпы міндет атқ аратын регистрлер – регистрлерде негізгі жадтан тү сетін аралық мә ндер сақ талады.

Кэш жад – қ ойма сияқ ты, оғ ан аралық деректер мен командалар келіп тү седі. Кө п мә ліметтерді кэш жадтан алу ә рекеті процессордың мә ліметтерді алуына жең ілдік келтіріп, оның жылдамдығ ын арттыруғ а жә рдемдеседі. Яғ ни кэш жады компьютердің жұ мыс ө німділігін арттыруғ а арналғ ан. Кэш жад екі дең гейлі. Біріншісі процессор ішінде, екіншісіі процессордан сырт (тақ шада) орнатылады, кө лемі 256-512 Кбайт шамасында.

Жү йелік бағ дарламалық жасақ тама. Амалдық жү йелер(АЖ) негіздері. АЖ негізгі концепциясы. АЖ даму тарихы.

 Амалдық жү йе — компьютердің жабдық тық жә не бағ дарламалық қ орларын басқ аруғ а арналғ ан бағ дарлама. Амалдық жү йенің негізгі тапсырмалары жадыны бақ ылау жә не ү йлестіру, ә мірлердің орындалуын реттеу, енгізу жә не шығ ару қ ұ рылғ ыларын бақ ылау, желі қ ызметін жең ілдету жә не файлдарды басқ ару боп табылады. Осы заманғ ы жалпы тапсырмаларды атқ аруғ а арналғ ан компьютерлер, соның ішінде жеке компьютерлерде, бағ дарламаларын жегу ү шін амалдық жү йені қ ажетсінеді. Жеке компьютерлерге арналғ ан амалдық жү йе мысалдары ретінде келесілерін келтіруге болады: Microsoft Windows, Linux, Mac OS (Darwin) жә не Unix. Амалдық жү йенің айырмашылық тарының бірі: 1. Бірнеше бағ дарламаны бір уақ ытта жегуге мү мкін етеді. 2. Бағ дарлама жазуды оң айлатады, себебі бағ дарламаның жабдық тарды басқ ару қ ажеті пайда болмайды. Бұ кіл жабдық пен бағ дарламалардың ө зара ә рекеттесуін амалдық жү йе басқ арады. Бұ ғ ан қ оса бағ дарламағ а жабдық пен басқ а бағ дарламалармен ә рекеттесуге жоғ ары дең гейлі тілдесуді қ амтамасыз етеді. Компьютерде орын алатын ә р ә рекет, артта ө тетін қ ызмет болсын, бағ дарлама болсын, ү діріс ретінде ө теді. Компьютер Вон Ньюман қ ұ рылымына негізделген жағ дайда, процессор бір мезетте тек бір процесті ө ндей алады. MS-DOS секілді ескі жү йелерде бұ л тосқ ауылды айналып ө ту ү шін еш амал жоқ болғ андығ ынан, бұ ларда бір мезгілде тек бір ү діріс қ ана ө те алатын. Ал осы заманғ ы амалдық жү йелер болса, тіпті жалғ ыз процессорде де бір мезетте бірнеше ү діріс (бірнеше тапсырманы) орындауды мү мкін етеді.

Файлдық жү йелер. Утилиттер. Драйверлер. Амалдық жү йелерді баптау. Жү йе конфигурациясының қ ұ ралдары.

  Толық емес. Файлдық жү йе – бұ л қ ұ рылым ядро жү йенің басқ аруымен жә не жү йедегі жадыдағ ы пайдаланушыларғ а қ атынас жасауғ а мү мкіндік береді. Жадыдағ ы қ орлар ә р тү рлі информация тасушы жадығ а кіргізеді: бұ лар (иілгіш дискілер, CD-ROM, винчестер). Ядро осы қ орларды бір иерархиялық қ ұ рылымғ а ұ йымдастырады, ол / қ ұ жатта басталып жә не кө птеген қ ұ жаттарғ а бө лініп басқ а қ ұ жаттармен жұ мыс жасайды. Ең басты қ ұ жат жоғ арғ ы денгейі тұ қ ым айтады. Қ ұ жаттан басқ а файлғ а ө ту ү шін, файлдың атымен бірге оғ ан ө ту ү шін жолы кө рсетеді. Атының жолы абсолютті (мысалы /tmp/afile) немесе оғ ан кіруші (мысалы bmp/emacs). Файлдық жү йе – бұ л операциялық жү йенің компоненті, ол файлды қ ұ рады, сақ тайды жә не атаулы деректер жиынына қ атынас қ ұ рады. Бұ л атаулы деректер жиынын файл деп атайды. Файлдың негізгі қ асиеттері. 1. Файл – бұ л аты бар жә не осы атқ а сілтеп файл мазмұ нымен ә рекеттесуге мү мкіндік беретін бір объект. Ә детте файл аты – ол тізбекті бір символдар, оның ү зындығ ы операциялық жү йеге байланысты. 2. Орналасудан файлдың тә уелсіздігі. Нақ ты файл жұ мыс орындау ү шін файлдың сыртқ ы қ ұ рылғ ыда орналасуы жайында ақ параттың қ ажеті жоқ. 3. Енгізу-шығ ару функцияларының жиынтығ ы. Ә рбір операциялық жү йе файлмен алмасуды қ амтитын функциялар жиынтығ ын анық тайды. Кө бінесе функциялар жиынтығ ы келесі сұ раныстардан тұ рады: файлды жұ мыс жасау ү шін ашу. Бар немесе жаң а файлды ашуғ а болады.

Утилиттер – белгілі бір қ осымша қ ызмет атқ аруғ а керекті топ. Оларғ а мысал ретінде: антивирустық программаларды (вирустарғ а қ арсы), мә ліметтерді архивтеу программаларын компьютердің жұ мыс істеу қ абілетін (диагностика) тексеретін программаларды айтуғ а болады.

Драйвер - (ағ ылш. drіver — жү ргізуші) — компьютердің сыртқ ы қ ұ рылғ ылармен ө зара ә рекеттесуін басқ аратын бағ дарлама. Драйверлер компьютерді басқ аратын операциялық жү йелердің (MS DOS, Wіndows, Unіcs, т. б. ) cыртқ ы қ ұ рылғ ылармен (принтер, сканер, магниттік дискілер, лазерлік дискілер, пернетақ та, курсорды ө згерткіш қ олтетік, т. б. ) байланысын орнатуы арқ ылы олардың мә лімет алмасу процесін қ адағ алап, дұ рыс жұ мыс атқ аруын жү зеге асырады. Компьютердің кең ейтілген жедел жадын басқ ару бағ дарламасы да драйвер болып есептеледі. Ә рбір сыртқ ы қ ұ рылғ ының ө з драйвері бар. Мысалы, принтер драйвері компьютер процессорынан келіп тү скен сигналдарды саралап, қ ағ азғ а басу процесін басқ арады. Драйверлер жаң адан шығ ып жатқ ан компьютер қ ұ рылғ ыларының қ алыптағ ы қ олданылу ө рісін кең ейтіп, олардың дискіден мә ліметтер алу жылдамдығ ын арттыруды, ә р тү рлі ұ лттық ә ліпби ә ріптерін пернетақ та арқ ылы енгізу, дисплей экранына шығ ару, қ ағ азғ а басу істерін, т. б. жең ілдетуге кө мектеседі. Мысалы, компьютерде басқ а бір жұ мыс атқ арылып жатқ анда, драйвердің кө мегімен бір мезгілде ә уен тың дауғ а, факс қ абылдауғ а, алдын-ала дайындалғ ан мә ліметтерді қ ағ азғ а шығ аруғ а болады. Драйверлер стандартты (ішкі) жә не жү ктемелі (сыртқ ы) болып екіге бө лінеді. Ішкі драйверлер операциялық жү йе қ ұ рамында орналасып, компьютердің стандартты қ ұ рылғ ыларын басқ арады. Сыртқ ы драйверлер немесе утилиттер магниттік дискіде орналасып, компьютердің стандартынан тыс ерекшеліктері бар қ ұ рылғ ыларды басқ арады.   

Есептеуіш жү йенің қ олданбалы бағ дарламалық жасақ тамасы. Мә тіндік редактор. Мә діндік редакторде мә тінді пішімдеу.

Бағ дарламалық жасақ тама – белгілі бір типтегі есептеуіш машиналар кластарына арналғ ан, оның аппараттақ қ ұ ралдарының жан – жақ ты қ ызметін, сонымен қ атар пайдаланушының оның есептеу ресурстарына мұ қ таж кез келген есептерін шығ аруын жү зеге асыратын бағ дарламалар жиынтығ ы.

Бағ дарламалық жасақ тама – ақ параттық технологиялардың бір бө лігі.

ЭЕМ-ғ а арналғ ан бағ дарламалық жасақ тамаларды функционалдық қ ызметтеріне байланысты тө мендегідей тү рлерге бө леді:

- жү йелік БЖ;

- инструменталдық БЖ;

- қ олданбалы БЖ;

Қ олданбалы бағ дарламалық жабдық тар - ә ртү рлі мә селелік аумақ тардағ ы қ оданбалы есептерді шешуді жасақ тайтын жеке қ олданбалы бағ дарламалар мен қ олданбалы дестелерден тұ ратын бағ дарламалық жасақ тама тү рі (Word, Excel жә не т. б. ). Қ БЖ ЭЕМ–ң адам ө мірінің ә ртү рлі қ ызмет салаларында қ олданылуын жү зеге асырады. Оның негізін қ олданбалы бағ дарламалар дестелері (Қ БД) қ ұ рады. Қ БЖ қ ұ рамына келесі бағ дарламалық қ ұ ралдар енеді:

- жалпы мақ саттағ ы Қ БД;

- мә селелік бағ ыттталғ ан Қ БД;

- интегралданғ ан Қ БД.

Қ олданбалы бағ дарламалық жасақ тама - бұ л деректерді ө ң деудің информациялық технологиясы қ олданылатын белгілі бір саладағ ы міндеттерді немесе міндеттер тобын шешуге арналғ ан программа. Қ олданбалы программамен қ амтамасыз ету қ олданбалы програмистер қ ызметінің тү пкі мақ саты ә рі бір мезгілде тү пкілікті кө рсеткіштердің ең бек қ ұ ралы болып табылады. Тү пкілікті пайдаланушы деп - белгілі бір нақ ты саладағ ы немесе қ андай да бір мақ сатта нақ ты міндеттерді шешу ү шін қ ажетті информацияны алуғ а септігін тигізетін есептеуіш техникасын пайдаланатын адамды айтады. Қ олданбалы бағ дарламалық жасақ тама: белгілі бір мақ сатына пайдаланылатын жә не ә мбебап болып екіге бө лінеді. Белгілі бір мақ сатына пайдаланылатын жасақ тама ә р адамның нақ ты есептерін шығ аруғ а арналғ ан, сондық тан оны пайдалану аймағ ы да шектеулі. Мұ ндай программаларды жұ мыс иесі ө зі жасайды немесе талабы бойынша маман программалаушылар жасап береді. Дербес компьютердің кең тарауына басты себеп олардың алдын ала дайындалғ ан ә мбебеп программалық жабдық тамаларының кең таралуы еді, бұ л программалар тек бір есепті шығ арып қ ана қ оймай белгілі бір мамандық саласында есеп жұ мыстарын тү гел автоматтандыруды немесе информацияның белгілі бір тү рлерін ө ң еуді тү гел қ амти алатын болды. Ә р тү рлі информацияларды ө ң деуге мү мкіндік беретін ә мбебеп программалық жасақ тың негізгі тү рлері мыналар:

        Мә тін редакторы

        Графикалық редактор

        Электрондық кестелер

        Оқ ыту жә не ойнау программалары

        Информациялық жү йелер

Кө птеген қ олданбалы программалардың дестесі Қ ПД біршама дә режеде пайдаланушының информацияны тү рлендірудің белгілі бір процедураны орындайтын қ олайлы ә рі қ арапайым қ ұ ралдарына қ ол жеткізуіне мү мкіндік беретін интерактивті ортаны білдіреді.

Амалдық жү йелер тү рлері жә не амалдық жү йе ортасында жұ мыс істеу технологиялары. Windows амалдық жү йесін баптау. Бас мә зір. Жұ мыс ү стелі жә не оның қ ұ рылымы. Сілтеуіш бағ дарламасымен жұ мыс.

) Windows амалдық жү йесін орнату жə не баптау. Амалдық жү йе (АЖ) – бұ л қ ұ жаттар мен амалдар орындауғ а арналғ ан, сыртқ ы қ ұ рылғ ыларды жә не бағ дарламаларды басқ аруды жү зеге асыратын бағ дарламалар жиынтығ ы. АЖ бағ дарламалар жү йесінің компьютердің мә ліметтерді ө ң деу жө ніндегі бү кіл жұ мысын, пайдаланушымен сұ хбатты ұ йымдастырады, компьютердің қ ұ рылғ ыларын жә не қ ор кө здерін басқ арады, мә ліметтерді қ орғ ауды қ амтамасыз етеді, пайдаланушы мен бағ дарламалар сұ ратуы бойынша тү рлі қ ызметтерді атқ арады жә не т. б. АЖ болмаса, қ азіргі заманғ ы компьютердің жабдық тары мен бағ дарламаларына қ атынасу мү лде мү мкін емес. Барлық аппараттық, сонымен қ атар бағ дарламалық жабдық тар пайдаланушығ а тек амалдық жү йе арқ ылы ғ ана ұ сынылады. Ә рбір компьютерлік бағ дарлама АЖ-ның қ ызметтерін пайдаланады. Windows (тікелей аударғ анда – терезелер) бейне беттің терезелерге бө лінуі арқ асында осындай атауғ а ие болды. Ә рбір терезе іске қ осуғ а болатын қ андай да бір ақ параттан, кескін немесе бағ дарламадан тұ рады. Бейне бетте бір мезгілде бірнеше терезе орналастырып қ ойып, бірінен біріне ауысып жү руге болады. Windows жү йесінің негізгі функциялары:

- компьютердің барлық қ ү рал-жабдық тарын (аппараттарын) басқ ару;

- файлдық жү йемен жұ мыс істеуді қ амтамасыз ету;

- қ олданбалы программаларды іске қ осу.

Бү ғ ан қ оса Windows жү йесі:

- бір уақ ьпта бірнеше программалардың жұ мыс істеуін қ амтамасыз ету;

- ә р тү рлі программалар арасында мә ліметтер алмасу;

- масштаб бойынша ө згеріле алатын шрифтер қ олдану;

- мультимедиа мү мкіндіктерін қ олдану;

- жалпы ортақ тастырылғ ан анық тамалық жү йені пайдалану істерін қ амтамасыз ете алады.

Windows операциялық жү йелеріне тә н негізгі ерекшеліктер:

- олардың негізгі кілттік идеясы программалардың компьютердің аппараттық бө ліктерінен толық тә уелсіздігін қ амтамасыз ету, яғ ни программалық ү йлесімділік;

- біртұ тас қ олайлы графикалық пайдаланушы интерфейсі;

- кө песептілік;

- желілік ортада жұ мыс істеу мү мкіндігі;

- ә р тү рлі қ олданбалар арасында мә ліметтер алмасу қ ұ ралдарының ә мбебап жү йесінің болуы.

Windows-та графика да ә мбебап болып табылады, сондық тан нақ тылы дисплей немесе принтер типімен ү йлесілімділікті қ амтамасыз ету мә селесі жойылады.

Windows жү йесінің негізгі тү сініктері: Терезе — Windows жү йесіндегі ең негізгі ү ғ ым болып саналады, Windows сө зінің нақ ты аудармасы " терезе" екені осыны білдіреді. Терезе – экранның тө ртбү рышты қ оршаулы аумағ ы, онда ө ртү рлі программалар орындалады, кез келген мө ліметтер ө ң деліп тү зетіледі жө не басқ ару ә рекеттері жү ргізіледі. Windows терезесі экранды толығ ымен, жартылай алуы немесе белгілі бір бө лігін ғ ана қ амтуы мү мкін. Экран бетіндегі программалар мен қ ұ жаттар орналасатын терезелер ү ш тү рлі болады:

- толық экранды терезе, яғ ни терезе экранды толығ ымен алып тұ рады;

- қ алыпты кү йдегі терезе, яғ ни терезе экранның белгілі бір бө лігін алып тұ рады;

- шартбелгі (пиктограмма) тү рінде, яғ ни терезе кішірейтіліп шартбелгіге айналып кеткен.

WINDOWS 98 операциялық жү йесін орнатқ анда жү йе пайдаланушылардың кө пшілігіне есептелінгені белгілі бір стандартқ а сә йкес бапталуы керек. Бірақ ә рбір пайдаланушы компьютерді ө з " мә неріне" сә йкес- терезелердің тү сін ө згертіп, жұ мыс ү стелінің бетіне ө рнек таң дап немесе оғ ан стандартты сурет қ ойып, командалар мә тін қ арпінің ө лшемін ү лкейтіп немесе кішірейтіп, маустың қ озғ алу жылдамдығ ын орнатып жә не т. с. с баптауына болады.

WINDOWS-тың кейбір баптауын ғ ана қ арастырайық арастырайық. Бас меню мен Міндеттер панелінен деп аталатын жү йелік қ апшық арқ ылы орнатылады. Бұ л қ апшық ты ашу ү шін, мына ә рекеттер тізбегін орындаң дар: Пукс => настройка => Панель управления

Басқ ару панел қ апшығ ына іске қ осу. Басқ ару панел қ апшығ ының терезесін ашқ анда сендердің компьютерлерің де белгілерің болуы, ал кейбір белг лердің болмауы мү мкін.

Жұ мыс ү стел рең інің ө рнегін баптау

Компьютерді іске қ осқ анда, WINDOWS операциялық жү йесінің жү ктелу просесінен кейін, Жұ мыс ү стелінің стандартты суретін кө ресің дер. Осы WINDOWS Жұ мыс ү стелінің сырт кө рнісін ө зің ізге лайық таудың ө рнектерді пайдалануларың а болады немесе ө здерің е ұ нағ ан суретті, не ө здерің салғ ан суретті орнатуларың а болады, Ө рнек- бұ л экранды жауып тұ ратын дастархан сияқ ты оны, қ ашанда болсын ө з қ алауларың а сай ауыстыруларың а болады.

Жұ мыс столы - екінші негізгі тү сінік болып саналады. Жұ мыс столы тү сінігі қ азіргі барлық операциялық жү йелер интерфейсінің элементі болып табылады. Жұ мыс ү стелі-қ ұ жаттардың жә не олармен жұ мыс істеуге арналғ ан негізгі қ ұ ралдарды қ амтитын Windows-ң негізгі элеметті. Жү йе жіктелген кезде сіз оны бә рінен бұ рын кө ресіз. Жұ мыс ү стелінде Wind ows нысандары жә не басқ арушы элементтері: таң башалар, лақ аптар, ү стелер, мә зірлер, қ алталар орналасады.

Стандартты кө ріністіе Жұ мыс ү стелінде менің компьютерім, себет, желілік орта, Internet Explorer терезелерінің таң башалары, тапсырма ү стелі, Бастау батырмасын орналасады

-Менің қ ұ жаттарым-пайдаланушының қ ұ жаттарын қ амтиды.

- Internet Explorer-Internet беттерін қ арап шығ уғ а арналғ ан бағ дарламаны қ амтиды.

-Менің компьютерім-дискілер мен ақ паратты сақ тауғ а арналғ ан қ осымша қ ұ рылғ ылар тізімін қ амтиды. Ә детте Windows АЖ-де дискілер ү шін мына белгілеулер қ олданылады

-3, 5(А)дискі;

-жергілікті диск(С)

-СD-диск жетегі(D)

-ауыстырылатын диск(Е)

Пайдаланушы қ азіргі сә тте жұ мыс істеп отырғ ан диск-ағ ымдағ ы диск деп аталады

-Желілік орта- желіге қ осылғ ан компьютерлер тізімін кө рсетеді

- Себет-жою кезінде қ ате ә рекеттер жасалғ ан жағ дайда қ айта қ алпына келтіруге болатын жойылғ ан нысандар тізімін қ амтиды. Басқ аша айтамыз, Себет-файлдар мен қ алталарды жою кезендегі қ осымша қ ауіпсіздік қ ұ ралы.

Жұ мыс ү стелінің тө менгі бө лігінде Бастау батырмасы, Жылдам іске қ осу ү стелі, Тапсырмалар ү стелі, Айғ ақ тауыштар ү стелінен тұ ратын жолақ орналасқ ан.

-Бастау-батырмасын басқ аннан кейін бағ дарламаларды іске қ осуғ а, қ ұ жатты алуғ а, жү йе баптарын ө згертуге, анық тамалық мә ліметтер алуғ а, қ ажетті файлдарды табуғ а жә не тағ ы басқ а мү мкіндік Windows Бас мә зірі ашылады.

-Класикалық Windows Бас мә зә рі мынадай ә мірлерді қ амтиды: Бағ дарламалар, Қ ұ жаттар, Баптау, Іздеу, Анық тама, Орындау. Бұ лардың ә рқ айсысы белгілі бір қ ызмет атқ арады.

-Бағ дарламалар ә мірі компьютерге орнатылғ ан тізімін кө рсетеді жә не оларды іске қ осуғ а мү мкіндік береді.

-Қ ұ жаттар-ә мірі жақ ында ашылатын қ ұ жаттар тізімін кө рсетеді

-Баптау-ә мірі жү йенің бапталуы ө згертілетін қ ұ рамдас бө ліктерінің тізімін кө рсетеді.

-Іздеу-ә мірі файлдарда, қ алталарда немесе почталық хабарламаны іздеуді жү зеге асырады.

-Анық тама жә не қ олдау ә мірі анық тама жү йесін шақ ыруғ а мү мкіндік береді.

Егер қ андайда да мә зірде ә мір сонында кө п нү кте тұ рса, бұ л оны шақ ырғ ан кезде қ осымша ашылатының білдіреді.

- Жылдам іске қ осылу ү стелінде ә детте жиі қ олданылатын бағ дарламалардың лақ аптары орналасады, оладың іске қ осылуы ү шін лақ апты бір рет шертсе жеткілікті.

- Тапсырмалар ү стелінде дә л қ азір ашық тұ рғ ан терезелер жә не іске қ осылғ ан Windows бағ дарламалары туралы ақ парат кө рініс табады.

- Айғ ақ тауыштар ү стелі дә л қ азір іске қ осылып тұ рғ ан бағ дарламалардың бір бө лігін сондай- ақ жү йелік уақ ытты кө рсетеді.

Есептеуіш жү йенің қ олданбалы бағ дарламалық жасақ тамасы. Электрондық кестемен танысу, онымен жұ мыс.

Кестелер деректер қ оймаң ыздың негізі болып табылады, нақ соларғ а барлық деректер сақ талады. Пішімді немесе есеп беруді қ ұ ру алдында ә уелі кестені қ ұ рып алуың ыз керек.

Кестелерге орналасатын кестені немесе деректі тианақ ты жосраплау талап етіледі.

Кесте- бұ л деректерің ді сақ тайтын обьект. Кестен қ ұ руда бір типті ақ параттан тұ ратын ө рісті анық таймыз. Кестелер қ ұ рылымын қ ұ рар алдында деректер қ оймасын қ ұ ру нә тижесінде жететін мақ сатың ызды кө рсетуің із керек. Қ ойылғ ан мақ саттан оғ ан жету ү шін қ олданылатын кестенің қ андай болуы керек екенін айқ ындап алып, қ ажетті кестені қ ұ руғ а кірісің з.

Егер бір кестелік деректер қ оймасын қ ұ рсаң ыз, онда кестенің қ ұ рылымын айқ ындау керек емес.

Excel – кестелік қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кө рнекті бағ дарламаның бірі. Excel қ ұ жаты жұ мыс кiтабы деп аталады. Бiр жұ мыс кiтабы бiр файлғ а жазылады, ал ә p файлдың бiр немесе бiрнеше кecтeci болуы мү мкiн. Электрондық кecтeнiң жұ мыс аймағ ы жолдар мен бағ аналардан (тiк жә не жатық жолдар) тұ рады. Жол аты – оның номері. Жол номері 1-ден басталып 65536 аяқ талады. Бағ ан аттары – латын алфавитінің бас ә ріптерінен A-дан Z-қ а дейін, сосын AA -дан AZ, BA, BZ-қ а дейін, т. с. с. тұ рады.

Жолдармен бағ андардың қ иылысуы ұ яшық тарды қ ұ райды, екеуінің бірігуі оның адресі болып есептелінеді. Адрестерді білу ү шін сілтеулер жасалады

Ұ ялар (ұ яшық тар) жә не олардың адрестерi. Жолдар мен бағ аналар қ иылысында ұ ялар орналасады, оларғ а мә лiметтер (мә тін, сан, формула) енгiзiледi. Ұ ялардың бiреуi ә рдайым активтi, яғ ни екпiндi кү йде болып тұ рады. Ұ ялар жиыны (диапазоны - ауқ ымы). Қ атар орналасқ ан кө ршi ұ яларда бiртұ тас мә лiметтер орналасады да, оларғ а адрес арқ ылы сiлтеме жасауғ а болады. Ұ ялардың осындай жиынын диапазон деп атайды.

•Е. электрондық таблицасы мә ліметтер базасы режимінде жұ мыс істеуге мү мкіндік береді. Ә рине, оның мү мкіндіктері арнайы жасалғ ан мә ліметтер базасынан гө рі ә лсіздеу, дегенмен онда да кө птеген жұ мыстар істеуге болады. Біз мә ліметтер базасынан ә р тү рлі белгілері бойынша керекті информацияны іздеуді жә не оларды сұ рыптауды қ алай жү зеге асыруғ а болатынын қ арастырамыз. Кү н жү йесінің планеталары туралы мә ліметтерді кестеге толтырайық. Оны Ех6. xls деген файлғ а жазып сақ тап қ оялық. Бұ л кестеде пайдаланылғ ан ө лшеу бірліктері мынадай: 1) орбита бойынша айналу периоды – жылымен ө лшенеді; 2)кү ннен арақ ашық тығ ы – млн. км. -мен ө лшенеді; 3)экваториялық диаметрі – мың км-мен ө лшенеді; 4)Массасы – х1024кг-мен ө лшенеді.

Жедел жад, Кэш-жады, тұ рақ ты жад, BIOS модулі.

Жедел жад - ауқ ымды информациямен жұ мыс істеу ү шін қ олданылады, онда орындалып жатқ ан программалар мен командалар жазылады, компьютер электр желісінен ажыратылса, жедел жадыда информация ө шіп қ алады. Жедел жады (RАМ) - компьютердің жедел жадында осы мезетте дереу ө ң делуге тиіс мə ліметтер мен программалар ғ ана сақ талады. Жедел жадта информация тек жұ мыс сеансы кезінде сақ талып, ондағ ы мə лімет ЭЕМ сө ндірілгенде немесе электр торабында ақ ау болып, ток ө шкен шақ тарда ізсіз жоғ алады. Осығ ан байланысты ə рбір адам ө зіне ұ зақ уақ ыт керек болатын информацияны жоғ алтып алмауы ү шін оны оқ тын-оқ тын магниттік дискіге жазып отыруы керек.

Тұ рақ ты жады (ROM - (ПЗУ)) – энергияғ а тə уелсіз жады, ө згертуді қ ажет етпейтін мə ліметтерді

сақ тайды, оны тек оқ уғ а ғ ана болады, ө шіріп қ айта жазуғ а болмайды. Тұ рақ ты есте сақ тау қ ұ рылғ ысы

(ROM) - процессордың жұ мыс кезінде жедел жад пен тұ рақ ты есте сақ тау қ ұ рылғ ысымен мə лімет алмасып отырады. Тұ рақ ты есте сақ тау қ ұ рылғ ысында орналасқ ан программа BIOS (Basic Input Output System –енгізу/шығ ару базалық жү йесі) деп аталады. BIOS – MS DOS жү йесінің «Енгізу/шығ ару базалық жү йесі», ол ЭЕМ іске қ осылғ ан сə тте процессордың, жедел жадының жə не де басқ а қ ұ рылғ ылардың жұ мыс істеуге қ абілеттілігін тест арқ ылы тексереді, сондай-ақ сыртқ ы қ ұ рылғ ылар адаптерін басқ аруды қ амтамасыз етеді.

Операциялық жү йенің келесі бө лігі болып саналатын жү ктеуішті дискіден шақ ырып іске қ осады.

Процессордың ө те жылдам істейтін тағ ы бір шағ ын кө лемді жады бар, оны кэш-жады (Саsh) деп

атайды. КЭШ-жад - жедел жад пен процессордың жұ мысын жеделдету ү шін аралық дə некер жад ретінде пайдаланылады.

Энергияғ а тə уелсіз жад – СMOS технологиясы бойынша жасалғ ан, аналық тақ шада орналасқ ан микросхема. Бұ л микросхема аналық тақ шада орналасқ ан шағ ын батареямен қ оректенеді. Компьютер бірнеше жыл іске қ осылмаса да батарея зарядын жоғ алтпайды. Кү нтізбе мен уақ ытқ а арналғ ан жү йелі сағ ат осы жадта орналасқ ан.

Тұ рақ ты жад – ЭЕМ-нің жұ мысы барысында мазмұ ны ө згертілмейтін жад, бұ л жадқ а мə ліметтер оны дайындап жатқ ан кезде жазылады

Кэш-жад - процессордың ө те жылдам жұ мыс істейтін шағ ын кө лемді жады, немесе бү ркеме жад деп те атайды, ол жедел жад пен процессордың жұ мысын жылдамдату ү шін аралық дə некер жад ретінде

пайдалынады.

BIOS - Енгізу- шығ арудың базалық жү йесі. MS DOS операциялық жү йесінің қ ызмет ету функцияларын атқ аратын модульдердің бірі, тұ рақ ты есте сақ тау қ ұ рылғ ысында орналасқ ан программа, ЭЕМ іске қ осылғ ан сə тте процессордың, жедел жадының жə не басқ а қ ұ рылғ ылардың жұ мыс істеу қ абілеттілігін тест арқ ылы тексереді, сондай-ақ сыртқ ы қ ұ рылғ ылар адаптерін басқ аруды қ амтамасыз етеді.

Компьютердің жедел жадының кө лемі ө скен сайын оның есептеу жылдамдығ ы да артады. Информкө лемін ө лшеуде сегіз биттен (1 мен 0 тізбегі) тұ ратын байт бірлігі қ олданылатыны белгілі. Осы ө лшем б арқ ылы жедел жадтағ ы не магниттік дискеттегі сақ талатын информация 360кб, 720кб немесе 1, 2Мб болжазылуы мү мкін. Мұ нда 1кб (1 килобайт) = 1024 байт, 1Мб (1 мегабайт) = 1024кб, ал винчестер деп аталыжү рген қ атты дискіде, 1000-4000Мб (1-4 Гигабайт) жə не одан да кө лемді информация жазылып сақ талады

Ал сыртқ ы жад қ ұ рылысы мү лдем басқ а. Мұ нда сақ талатын ақ парат кө лемі ү лкен болғ андық тан, байттық ә діс қ олайсыз. Біріншіден кө лемі ү лкен, екіншіден, пайдаланушығ а қ иындық тудыратындығ ынан. Байттық ә діс жағ дайында пайдаланушының ү немі қ ұ рылғ ынын типін, ондағ ы ақ параттың берілу схемасын тексеріп, байттың ішіндегісінің дерек н\е программа екендігін анық тап отыру қ ажет.

Қ атты дискідегі мə лімет жинақ тауыштар: 80286 процессорлы ІBM PC-де қ атты дискінің мə лімет сыйымдылығ ы 20 - 40Мб, 80386SX (SX - бір процессорлы) жə не 80486 DX ( DX- екі процессорлы) - 300Мб-ғ а шейін, 80486 DX – (500 – 600)Мб, Pentіum - 6Гб-қ а шейінгі дең гейде болады

Иілгіш магниттік дискіде магниттік қ абат иілгіш негізінде жасалынады. Ө лшемдеріне қ арай иілгіш магниттік дискілер (дискеттер) 3, 5 жə не 5, 25-ге бө лінген. Қ азіргі жағ дайда тек 3, 5 дюймдік дискілер қ олданылады.

Қ арапайым компакт-дискінің кө лемі 650–700 Мб, яғ ни оғ ан 650-700 миллион символ сияды. Қ азіргі кезде компакт-дискілерде ө те сапалы фотосуреттер, фильмдер мен бейнеклиптер жазылып таратылады.

Пролог программалау тілі, тілдің интерпретаторы.

Логика – бұ л адам ойлауының тү рлері мен заң дары туралы, оның ішінде дә лелдеуге болатын пікірлердің заң дылық тары туралы ғ ылым. Пікір дегеніміз – жалғ ан немесе ақ иқ ат болуы мү мкін қ андай да бір пайымдау. Математикалық логиканың саласы пікірлер алгебрасын алғ аш рет XIX ғ асырдың ортасында ағ ылшын математигі Джордж Буль ө з ең бектерінде пайдаланғ ан.

Логика алгебрасының математикалық аппараты компьютердің аппараттық қ ұ ралдарының жұ мысын сипаттауғ а ө те қ олайлы, ө йткені компьютердің негізі екілік санау жү йесі болып табылады, онда екі цифр: 0 мен 1 қ олданылады. Бұ л компьютердің бір  ғ ана қ ұ рылғ ылары екілік санау жү йесінде ұ сынылғ ан сандық ақ паратты да, логикалық айнымалыларды да ө ң деу жə не сақ тау ү шін қ олданыла алады дегенді білдіреді. Демек, компьютерді конструкциялағ анда, оның логикалық функциялары мен схемаларының жұ мысы айтарлық тай жең ілденеді жə не қ арапайым логикалық элементтердің саны азаяды. Компьютердің негізгі тораптары ондағ ан мың осындай логикалық элементтерден тұ рады.

Компьютердің логикалық элементтері.

Компьютердің логикалық элементі –  элементар (қ арапайым) логикалық функцияны жү зеге асыратынтэлектрондық логикалық схеманың бө лігі.

Компьютердің логикалық элементтері дегеніміз – ЖƏ НЕ, НЕМЕСЕ, ЕМЕС электрондық схемаларын айтамыз.

ЖӘ НЕ қ ұ рамындағ ы бұ л жалғ ауды ә рқ ашан қ ұ раушы пікірлердің бә рін ақ иқ ат деп ұ йғ арады. ЖƏ НЕ элементінің кө мегімен қ арапайым екі Х1 мен Х2 айтылымдарының бір қ ұ рамдасқ а бірігуі

логикалық кө бейту немесе конъюнкция (латынша conjunction-біріктіру), ал операцияның нə тижесі –

логикалық кө бейтінді деп аталады. Белгіленуі: Х1∧ Х2,   Х1& Х2,   Х1⋅ Х2,     Х1 AND Х2,    Х1 жə не Х2

Математикада НЕМЕСЕ жалғ аулары бар қ ұ рамды пікірді қ ұ райтындардың кемінде біреуі ақ иқ ат болса, ол ақ иқ ат деп есептеледі. Ал қ ұ рмында жалғ ан болса ол жалғ ан деп есептеледі. Біріктіруші мағ ынада қ олданылатын НЕМЕСЕ элементінің кө мегімен қ арапайым Х1 жə не Х2 айтылымдарының бір қ ұ рамдасқ а бірігуі логикалық қ осу немесе дизъюнкция (латынша disjunction-бө лу), ал операцияның нə тижесі – логикалық қ осынды деп аталады. Белгіленуі: Х1∨ Х2,   Х1\Х2,   Х1+Х2,     Х1 OR Х2,    Х1 немесе Х2.

ЕМЕС бастапқ ы пайымдау жалғ ан болса, онда терістеу ақ иқ ат ж\е керісінше егер бастапқ ы пайымдау ақ иө ат болса онда терістеу жалғ ан.

Логикалық программалар дискреттік математика бө лімі б. т. Берілген дә йектердің қ орыту ережелеріне негізделген ақ параттың логикалық қ орытындының тә сілдерін зерттейді.

Логикалық программа обьекті мен мақ саттың арасындағ ы ережелердә жә не олардың қ атынастарын анық тайтын қ ұ рылым. Мұ ндай программалардың орындалуы қ ажетті мақ сатты тұ жырым ретінде дә лелдеу ү шін қ ажет, программаларды анық талғ ан ережелер бойынша іске асырады.

Логикалық қ орытынды заң дары:

1. Қ арама қ арсылық заң ы- тұ жырым жә не оның терістеуі бір уақ ытта ақ иқ ат болуы мү мкін емес. Мысаллы: алма піскен. Алма піспеген

2. Ү шінші аласатату заң ы -тұ жырым жә не оның терістеуі ғ ана ақ иқ ат болады. Ү шінші жағ дайы жоқ. Мысалы: бү гін жаң быр жауады немесе жаң быр жаумайды.

3. Екі мә рте терістеу заң ы- егер терістеу жалғ ан болса, онда тұ жырым ақ иқ ат болады. Мысалы: кешк жаң быр жаумады.

4. Кез келген тұ жырым дә лелдеуге жеткілікті дә лелдер мен деректердің бар болуын ескруі қ ажет. Мысалы: қ ара қ арғ а пайда болса, онда кү н жылынады.

5. Егер А дан қ орытылса Б жә не А себебі орындалса, онда Б салдары орындалады. Яғ ни, тұ жырым ақ иқ ат болса, салдары да ақ иқ ат.

6. Егер А дан қ орытылса Б, алайда Б салдары жоқ болса, онда орындалмайды А себептері. Яғ ни, Б салдары жоқ болса, алғ ашқ ы тұ жырымы да жоқ болады.

7. Қ арастырылып отырғ ан мә селе анық талуы тиіс жә не қ арастылу соң ына дейін ө згертілмеуі тиіс.

Ең танымал логиклық тіл -Пролог

Пролог тілі- программаларды дә йектер мен ережелер тізбегі негізінде берілген тұ жырым қ ұ рап, оны солардың негізінде дә лелдеуге тырысады.

Программа мынадай қ ұ рылымғ а ие:

Domains-домендерді жариялау. ә ртү рлі мә ліметтерге тү рлі атаулар беруге мү мкіндік береді. Бұ л мә ліметтердің жиындарын ажырату ү шін қ олданады. Домен обьектіге тиісті кө птеген мү мкін болғ ан мә ндерді айқ ындайды. Прологта 6 домендер типі бар.

Predicates-предикаттарды жариялау. дә йектер мен ережелерді анық тау бө лігі. мұ нда предикаттар жә не предикаттар аргументтерінің типтері домендер жарияланады. Предикаттар аттары ә ріптерден басталып, сандар, символдар тізбеімен аяқ талуы тиіс. Предикат аттарында -, *, /, \, |, пробел қ олдануғ а болмайды.

Goal-ө рнек1, ө рнек2 жә не т. б. Бұ л секцияда программаның ішкі мақ саты беріледі, бұ л программағ а қ ұ растыру ортасынан тә уелсіз орындалуғ а мү мкіндік береді. Егер программағ а ішкі мақ сат берілген болса, онда пролог бірінші шешімді іздейді, жә не де айнымалылардың байланысты мә ндері экранғ а шығ арылмайды. Ал сыртқ ы мақ сатты қ олданғ анда пролог барлық шешімдерді іздейді жә не айнымалылардың барлық мә ндерін экранғ а шығ арады.

Clauses-дә йектер мен ережелер. Яғ ни, дә йектер мен ережелердің қ атынастарын анық тау бө лігі.

Ә рбір ереже немесе дә йек нү ктемен аяқ талады. Ереже логикалық ө рнектердің кө мегімен қ ұ ралады. Дизъюнкция- (немесе) «; ». Конъюкция- (жане) «, ». Инверсия-(теристеу)

Мә тіндік редактор туралы жалпы тү сінік. Гиперсілтеме, макроспен жұ мыс.

. Мә тіндік ақ параттарды ө ң деу қ ұ ралдары

Компьютерде пайдаланушының жұ мысы кө бінесе ә ртү рлі мә тіндік ақ параттарды ө ң деумен байланысты. Мә тіндік редактор – символдық ақ паратпен жұ мыс істеуге арналғ ан кү рделі емес мә тіндік қ ұ жаттар дайындаудың негізгі мү мкіндіктерімен қ амтамасыз етілген программалық жабдық тар. Функционалдық мү мкіндіктерінің ә р тү рлілігіне, жұ мыс істеуді мең геруіне байланысты мә тіндік редакторлардың жү здеген тү рлері бар.

. Мә тіндік қ ұ жаттардың кү рделілігіне байланысты, олардың сапалық орындалу дә режесіне байланысты программалар мә тіндерінің редакторлары, қ ұ жаттар редакторы, мамандандырылғ ан редакторлар деп 4-ке бө лінеді.

Программалар мә тіндерінің редакторлары программалау тілінің немесе программалар мә тіндерін енгізуге жә не редакторлеуге арналғ ан. Олармен орындалатын функциялардың саны кө п емес – программаны жолғ а жазу, программа мә тінін сақ тау жә не оқ у.

Қ ұ жаттар редакторлары қ ұ жаттың қ ұ рылымы бар, яғ ни бө лімдерден, беттерден, ө рістерден, абзацтардан тұ ратын мә тіндермен жұ мыс істеуге бағ дарланғ ан.

Баспа жү йелері жоғ ары сапалы кү рделі қ ұ жаттарды (жарнамалық буклеттер, газеттер, журналдар, кітаптар) қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

Мамандырылғ ан редакторлар қ ұ жаттың қ ұ рамында формулалар (математикалық, химиялық ) жә не арнайы символдар (нота таң балары) кездесетін қ ұ жаттармен жұ мыс істейтін қ олданушыларғ а арналып қ ұ растырылғ ан.

Мә тіндік ақ параттарды ең деудің негізгі ұ ғ ымдары, міндеттері, ә дістері мен қ ұ ралдарына қ ысқ аша шолу жү ргізейік. Мә тіндік қ ұ жаттарды ө ң деудің келесі негізгі қ адамдарын атауғ а болады:

- мә тінді енгізу;

- редакциялау (соның ішінде пішімдеу тү рлері);

- қ ұ жатты сақ тау;

- жариялау;

- қ ұ рылғ ан қ ұ жатты іздеу жә не ашу;

- аудару.

Мә тінді енгізу. Мә тінді енгізуді пернетақ таның кө мегімен, қ ағ аздағ ы қ ұ жатты электрондық пішімге аударумен, дауыс арқ ылы, қ олмен жазу арқ ылы енгізуге болады.

Редакциялау - терілген мә тінде ө згерту жә не шрифт, абзац пішімдерін орнату арқ ылы қ ажетті тү рге келтеру.

Қ ұ жатты сақ тау – мә тіндік қ ұ жатты дайындаудың маң ызды қ адамдарының бірі. Сақ тауда мә тіндік қ ұ жаттың сақ талу пішіміне кө ң іл аудару керек. Жиі қ олданылатын пішімдерге – ASCII, RTF, DOC, HTML пішімдері жатады.

ASCII  (American Standard Code for Information Interchange) - ең алғ ашқ ы жә не ең қ арапайым ұ йымдастырылатын пішім (ә рбір ә ріпке бір байт сә йкес).

RTF (Rich Text Format) - ә ртү рлі мә тіндік процессорлар арасында қ ұ жаттар алмасу пішімі. Ең негізгі ерекшелігі - оның ішкі ұ йымдастырылуы пішімдеулердің барлық элементтерін (шрифт ө лшемі мен параметрлері, абзац параметрлері, т. с. с. ) беруді қ амтамасыз етеді.

DOC  - бұ л Microsoft Word мә тіндік процессорының ішкі пішімі (MS Word 2000 жә не MS Word 97 ү йлесімді, ал одан кө не нұ сқ алар ү йлесімді емес).

HTML (Hypertext Markup Languange) - Интернетте Web-беттер қ ұ ру ү шін қ ажетті гипермә тінді белгілеудің ә мбебап тілі. Word 2000 ү шін doc сияқ ты ішкі пішімге жатады.

Мә тіндік қ ұ жатты жариялау. Қ ұ жатты қ ұ рып жә не сақ тағ аннан кейін оны жариялау мә селесі туады. Қ ұ жатты кө рсету типтеріне байланысты жариялаудың ү ш тү рі бар, олар:

- қ ұ жатты басу (қ ағ азда немесе таспада қ атты кө шірме жасау);

- электрондық жариялау (электрондық пошта арқ ылы, тасуышта );

- Web-қ ұ жаттар арқ ылы (Интернетте жариялау).

Қ ұ рылғ ан қ ұ жатты іздеу жә не ашу. Қ ұ рылғ ан қ ұ жатпен жұ мысты қ айта іске қ осу ү шін оны тауып жә не ашу керек. Бұ л операциялар оның Web-бет тү рінде жарияланғ аны немесе сә йкес файлдық жү йеде сақ талғ анына байланысты олардың нақ ты іздеу жә не ашу мү мкіндіктерін қ олдана отырып жү зеге асырылады.

Мә тіндік қ ұ жаттарды ө ң деуде кездесетін негізгі ұ ғ ымдар:

- Символ (таң ба, ә ріп, цифр, т. с. с. ) – мә тіннің ең кіші негізгі графикалық ө лшемі. Символ мынадай параметрлермен анық талады:

- гарнитура – шрифт тү рі;

- пункт, кегль – шрифт ө лшемі;

- кескіні (ж, к, ч);

- тү сі.

- абзац - аяқ талғ ан ойды білдіретін текст фрагменті, компьютер ү шін Enter тү ймешесінің екі басуы арасында орналасқ ан мә тін бө лігі.

- Колонтитул – қ ұ жаттың ә рбір бітінде қ айталанатын элемент (жоғ арғ ы жә не тө менгі колонтитул).

- Сноска (сілтеме) – белгілі бір ұ ғ ымғ а тү сініктеме беру.

- Мә тіндерді форматтау – символдарды, жолдарды, абзацтарды, беттерді кө ркемдеу процесі.

- Символдарды форматтау – шрифтті, ө лшемін, кескінін, символдардың ара-қ ашық тығ ын таң дау.

- Шрифтерді форматтау – енгізілген символдардың параметрін ө згерту.

- Беттерді форматтау - ө рістерді орнату, ориентацияны таң дау, қ ағ аз ө лшемін таң дау.

2. MS Word мә тіндік процессоры, оның мә тіндермен жұ мыс істеу мү мкіншіліктері.

MS Word – MS Office дестесінің қ ұ рамына кіретін мә тіндік қ ұ жаттарды қ ұ руғ а, қ арап шығ уғ а, баспағ а шығ аруғ а, модификациялауғ а арналғ ан Windows басқ аруындағ ы программа.

Қ азіргі уақ ытқ а дейін Word программасының келесі нұ сқ алары шығ арылғ ан: Word 6. 0, 7. 0 (95), 8. 0(97), 9. 0(2000), 10(ХР), 11(2003).

Қ азіргі замандағ ы мә тіндік процессор пайдаланушығ а тө мендегідей қ ызметтерді тиімді орындауғ а мү мкіндік береді:

- мә тіндерді интерактивті режімде теру;

- мә тінді редактрлеу (тү зетулер жасау, символдарды пішімдеу, абзацтарды пішімдеу, беттерді пішімдеу, қ ұ жатты пішімдеу, ендірілетін объектілерді пішімдеу);

- кө п терезелілік режімді қ олданып бірнеше мә тіндік қ ұ жатпен бір уақ ытта жұ мыс істеу;

- мә тіндерді импортау (экспорттау мү мкіндіктері, басқ а қ олданбалы жабдық тармен қ арым-қ атынас жасау);

- арнайы таң балармен жұ мыс істеу (математикалық белгілер, формулалар редактрлері, индекстер, т. с. с. );

- грамматикалық тексеру жү ргізу, жолдарды автоматты тасымалдау;

- ендірілетін объектілермен жұ мыс істеу (графиктер, кестелер, кескіндер, суреттер, фигуралар, WordART колеккциялары, т. с. с. )

- электрондық поштамен жұ мыс істеу;

Кестелік процессор туралы жалпы тү сінік. Кітаппен, беттермен жұ мыс. Диаграмма.

Кестелер деректер қ оймаң ыздың негізі болып табылады, нақ соларғ а барлық деректер сақ талады. Пішімді немесе есеп беруді қ ұ ру алдында ә уелі кестені қ ұ рып алуың ыз керек.

Кестелерге орналасатын кестені немесе деректі тианақ ты жосраплау талап етіледі.

Кесте- бұ л деректерің ді сақ тайтын обьект. Кестен қ ұ руда бір типті ақ параттан тұ ратын ө рісті анық таймыз. Кестелер қ ұ рылымын қ ұ рар алдында деректер қ оймасын қ ұ ру нә тижесінде жететін мақ сатың ызды кө рсетуің із керек. Қ ойылғ ан мақ саттан оғ ан жету ү шін қ олданылатын кестенің қ андай болуы керек екенін айқ ындап алып, қ ажетті кестені қ ұ руғ а кірісің з.

Егер бір кестелік деректер қ оймасын қ ұ рсаң ыз, онда кестенің қ ұ рылымын айқ ындау керек емес.

Excel – кестелік қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кө рнекті бағ дарламаның бірі. Excel қ ұ жаты жұ мыс кiтабы деп аталады. Бiр жұ мыс кiтабы бiр файлғ а жазылады, ал ә p файлдың бiр немесе бiрнеше кecтeci болуы мү мкiн. Электрондық кecтeнiң жұ мыс аймағ ы жолдар мен бағ аналардан (тiк жә не жатық жолдар) тұ рады. Жол аты – оның номері. Жол номері 1-ден басталып 65536 аяқ талады. Бағ ан аттары – латын алфавитінің бас ә ріптерінен A-дан Z-қ а дейін, сосын AA -дан AZ, BA, BZ-қ а дейін, т. с. с. тұ рады.

Жолдармен бағ андардың қ иылысуы ұ яшық тарды қ ұ райды, екеуінің бірігуі оның адресі болып есептелінеді. Адрестерді білу ү шін сілтеулер жасалады

Ұ ялар (ұ яшық тар) жә не олардың адрестерi. Жолдар мен бағ аналар қ иылысында ұ ялар орналасады, оларғ а мә лiметтер (мә тін, сан, формула) енгiзiледi. Ұ ялардың бiреуi ә рдайым активтi, яғ ни екпiндi кү йде болып тұ рады. Ұ ялар жиыны (диапазоны - ауқ ымы). Қ атар орналасқ ан кө ршi ұ яларда бiртұ тас мә лiметтер орналасады да, оларғ а адрес арқ ылы сiлтеме жасауғ а болады. Ұ ялардың осындай жиынын диапазон деп атайды.

•Е. электрондық таблицасы мә ліметтер базасы режимінде жұ мыс істеуге мү мкіндік береді. Ә рине, оның мү мкіндіктері арнайы жасалғ ан мә ліметтер базасынан гө рі ә лсіздеу, дегенмен онда да кө птеген жұ мыстар істеуге болады. Біз мә ліметтер базасынан ә р тү рлі белгілері бойынша керекті информацияны іздеуді жә не оларды сұ рыптауды қ алай жү зеге асыруғ а болатынын қ арастырамыз. Кү н жү йесінің планеталары туралы мә ліметтерді кестеге толтырайық. Оны Ех6. xls деген файлғ а жазып сақ тап қ оялық. Бұ л кестеде пайдаланылғ ан ө лшеу бірліктері мынадай: 1) орбита бойынша айналу периоды – жылымен ө лшенеді; 2)кү ннен арақ ашық тығ ы – млн. км. -мен ө лшенеді; 3)экваториялық диаметрі – мың км-мен ө лшенеді; 4)Массасы – х1024кг-мен ө лшенеді.

Электрондық кесте термині мә тін тү рінде берілген мә ліметтерді компьютерде ө ң деуге арналғ ан программаларды белгілеу ү шін пайдаланылады. Кестелерді ө ң деуге жаттатын іс-ә рекеттер:

•         Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып ә ртү рлі есептеулер жү ргізу;

•         Тү рлі-тү сті факторлардың қ ұ жаттарғ а тигізетін ә серін зерттеу;

•         Тиімді ету мә селелерін шешу;

•         Белгілі бір критерийлердіқ анағ аттандыратын мә ліметтер жиынын таң дап алу;

•         Графиктер мен диаграммаларды тұ рғ ызу;

•         Мә ліметтерді статистикалық талдау.

Электрондық кестелердің қ ұ ндылығ ы олардағ ымә ліметтерді ө ң деу тә сілдерін пайдаланудың қ арапайымдылығ ы болып табылады.

Кестелік қ ұ рылымды қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кең таралғ ан қ ұ ралдардың бірі Microsoft Excel болып табылады. Ол сандық мә ліметтермен жұ мыс істеу ү шін негізделген. Excel даярлайтын қ ұ жат Жұ мыс кітабы деп аталады. Жұ мыс кітабы жұ мыс парағ ынан тұ рады. Жұ мыс парағ ының қ ұ рылымы кестенің қ ұ рылымындай жә не ол бір немесе бірнеше кестені қ амтиды. Ә рбір парақ тың аты тө менгі жағ ында орналасқ ан таң башада кө рініп тұ рады. Осы таң башаның кө мегімен кітапты парақ тауғ а болады. Ә рбір жұ мыс парағ ы жолар мен бағ андардан тұ рады. Бағ андардың аты латын алфавитінің бас ә ріптерімен жазылады. Бір жұ мыс парағ ы 256-ғ а дейін бағ ан санын қ амти алады. Бағ андар А-дан Z ә ріптерінің комбинацияларымен белгіленеді, ал жолдар 1-ден бастап 65536-ғ а дейін нө мірленеді.

 Бағ андар мен жолдардың қ иылысуы ұ яшық тарды береді. Ол электрондық кестенің мә лімет енгізетін ең кіші элементі болып табылады. Ә рбір ұ яшық тың жол мен бағ андардың белгіленуінен тұ ратын адресі болады. Мысалы: А9, D21, F5, G7, L16.

Ә рқ ашанда ұ яшық тардың біреуі ағ ымдық ұ яшық болып есептеледі жә не жақ таумен ерекшеленіп тұ рады. Осы жақ тау кестелік мең зердің рө лін атқ арады жә не тышқ анның немесе басқ ару пернелердің кө мегімен экранда жылжыта аламыз. Мә ліметтерді енгізу, пішіндеу жә не басқ ада іс-ә рекеттер осы ағ ымдағ ы осы ұ яшық та жү зеге асырылады. Бірнеше ұ яшық тар тобын ұ яшық тар ауқ ымы деп атаймыз. Ауқ ымдар тік тө ртбұ рыш қ алыпты болады. Оларды былай белгілейді: A7: E25. Мұ ндағ ы А7 – тік тө ртбұ рыштың сол жақ жоғ арағ ы, ал Е25 – оң жақ тө менгі бұ рыштары.

Мә ліметтер типі. Кестенің ұ яшық тарына мә ліметтердің келесі ү ш типінің біреуін ғ ана енгізе аламыз. Ол мынадай типтер:

•         Сан

•         Формула

•         Мә тін

Мә ліметтер қ орын басқ ару жә не жобалау қ ұ ралдары. Қ алып, сұ раныс, есеппен жұ мыс.

Кестелерге орналасатын кестені немесе деректі тианақ ты жосраплау талап етіледі.

Кесте- бұ л деректерің ді сақ тайтын обьект. Кестен қ ұ руда бір типті ақ параттан тұ ратын ө рісті анық таймыз. Кестелер қ ұ рылымын қ ұ рар алдында деректер қ оймасын қ ұ ру нә тижесінде жететін мақ сатың ызды кө рсетуің із керек. Қ ойылғ ан мақ саттан оғ ан жету ү шін қ олданылатын кестенің қ андай болуы керек екенін айқ ындап алып, қ ажетті кестені қ ұ руғ а кірісің з.

Егер бір кестелік деректер қ оймасын қ ұ рсаң ыз, онда кестенің қ ұ рылымын айқ ындау керек емес.

Excel – кестелік қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кө рнекті бағ дарламаның бірі. Excel қ ұ жаты жұ мыс кiтабы деп аталады. Бiр жұ мыс кiтабы бiр файлғ а жазылады, ал ә p файлдың бiр немесе бiрнеше кecтeci болуы мү мкiн. Электрондық кecтeнiң жұ мыс аймағ ы жолдар мен бағ аналардан (тiк жә не жатық жолдар) тұ рады. Жол аты – оның номері. Жол номері 1-ден басталып 65536 аяқ талады. Бағ ан аттары – латын алфавитінің бас ә ріптерінен A-дан Z-қ а дейін, сосын AA -дан AZ, BA, BZ-қ а дейін, т. с. с. тұ рады.

Жолдармен бағ андардың қ иылысуы ұ яшық тарды қ ұ райды, екеуінің бірігуі оның адресі болып есептелінеді. Адрестерді білу ү шін сілтеулер жасалады

Ұ ялар (ұ яшық тар) жә не олардың адрестерi. Жолдар мен бағ аналар қ иылысында ұ ялар орналасады, оларғ а мә лiметтер (мә тін, сан, формула) енгiзiледi. Ұ ялардың бiреуi ә рдайым активтi, яғ ни екпiндi кү йде болып тұ рады. Ұ ялар жиыны (диапазоны - ауқ ымы). Қ атар орналасқ ан кө ршi ұ яларда бiртұ тас мә лiметтер орналасады да, оларғ а адрес арқ ылы сiлтеме жасауғ а болады. Ұ ялардың осындай жиынын диапазон деп атайды.

•Е. электрондық таблицасы мә ліметтер базасы режимінде жұ мыс істеуге мү мкіндік береді. Ә рине, оның мү мкіндіктері арнайы жасалғ ан мә ліметтер базасынан гө рі ә лсіздеу, дегенмен онда да кө птеген жұ мыстар істеуге болады. Біз мә ліметтер базасынан ә р тү рлі белгілері бойынша керекті информацияны іздеуді жә не оларды сұ рыптауды қ алай жү зеге асыруғ а болатынын қ арастырамыз. Кү н жү йесінің планеталары туралы мә ліметтерді кестеге толтырайық. Оны Ех6. xls деген файлғ а жазып сақ тап қ оялық. Бұ л кестеде пайдаланылғ ан ө лшеу бірліктері мынадай: 1) орбита бойынша айналу периоды – жылымен ө лшенеді; 2)кү ннен арақ ашық тығ ы – млн. км. -мен ө лшенеді; 3)экваториялық диаметрі – мың км-мен ө лшенеді; 4)Массасы – х1024кг-мен ө лшенеді.

Есептеуіш жү йенің қ олданбалы бағ дарламалық жасақ тамасы. Мә ліметтер қ оры. Мә ліметтер қ орын басқ ару жү йесі.

Мə ліметтер қ орын басқ ару жү йелері (МҚ БЖ) — бұ л олардың кө мегімен мə ліметтер қ орын жасауғ а, оларды ақ параттармен толық тыруғ а жə не жұ мыс істеуге болатын бағ дарламалар жиынтығ ы. Мə ліметтер қ орын басқ ару жү йелерінің бірнеше ондағ ан тү рлері бар, олардың кө пшілігі шындығ ына келгенде басқ ару жү йелері емес, арнайы дайындалғ ан бағ дарламалау тілдері болып табылады, олардың кө мегімен осы тілді мең герген ə рбір адам қ олданушығ а ың ғ айлы қ ұ рылымдағ ы, кез келген мə ліметтер қ орын жасап алуына, жə не оларғ а қ ажетті басқ ару элементтерін енгізуіне болады

Мə ліметтер қ орына тө мендегідей талаптар қ ойылады: мə ліметтер қ орының мазмұ нын кө шіруді болдырмау немесе азайту

• пайдаланушы топтардың қ ұ қ ық тары мен талаптарына сə йкес, мə ліметтер қ орыныжекелеген ақ параттық элементтерге енуін жеделдетуді қ амтамасыз ету;

• ү немі ө сіп отыратын талаптарды қ анағ аттандыру ү шін мə ліметтер қ орының кең ейтілмү мкіншіліктерін қ амтамасыз ету; тек қ ана дұ рыс, ал

*мү мкіндік беретін, мə ліметтер қ орының тұ тастығ ын сақ тау; • мə ліметтер қ орының, тұ тынушылардың жекелеген категорияларының жұ мыс сітеуіне ажетті, белгілі бір апараттық элементтерге енуіне ғ ана рұ қ сат; • қ орғ а енуді, мə ліметтер қ орына ақ параттарқ ұ қ ығ ы бар тұ тынушылардың орындауы; • мə ліметтер қ орын пайдаланушылардың талабына сə йкес, мə ліметтер элементтерін, тү зету, бейнелеу жə не есептеу қ ұ рылғ ыларын қ ұ рудың қ арапайымдылығ ын қ амтамасыз ету;

Кең тарағ ан ДҚ Аccess, SQL, My SQL, SQL Server и т. б. ДҚ и ДҚ БЖ компьютермен тікелей байланысты. Мә ліметтер базасы ретінде самолеттің ұ шу кестесін, сатып алушылардың заказдарын мысал ретінде алуғ а болады. Бұ л кө птеген мә ліметтерді ДҚ да прог-да, таблицада сақ талынады. Ә рбір таблица жолдар мен баң андардан тұ рады, жазба, ө ріс ДҚ негізгі міндеті: миллиондаң ан ақ параттың ішінен ө зімізге қ ажетті деректерді іздеп табуғ а қ олданылады. Комп. к ДҚ ақ параттарды іздеуге ө те ү лкен жылдамдық ты қ ажет етеді. Сонымен қ атар комп. ДҚ ү лкен сыйымдылық ты қ ажет етеді. Миллиондағ ан ақ паратты бір дискіге сыйып кетеді. Олар бир н/е бирнеше б/тан кесте ретінде сақ талынады. Кестелер арасындағ ы байланыс сә йкес ө рістер арқ ылы жү ргізіледі. ДҚ -ның обьектілері: кестелер, запростар, отчеттар, формалар яғ ни бұ л ДҚ жұ мыс жасағ анда біздің жұ мысымызды жең ілдету ү шін жасалынғ ан обьектілер.

Кү рделі мә тінмен жұ мыс жасаутехнологиялары. Қ ұ жаттарды біріктіру. Гипермә тіндік технология. Макростар.

Гиперсілтеме- сілтемелер кө мегі арқ ылы басқ а файлдармен байланысы. Олар сілтеме жасалғ ан жерден автоматты тү рде басқ а жерге ө ту ү шін ың ғ айлы. Сілтеме жасалатын басқ а қ ұ жаттағ ы орынның бетбелгісі болу қ ажет. Гиперсілтеме жасау. Бетбелгі жасалғ ан орынғ а сілтеме ұ йымдастыру ү шін мына ә рекеттерді орындау қ ажет:

1.        Кірістіру→ Гиперсілтеме менюі командасын орындайды.

2.        Экранда Гиперсілтемені кірістіру терезесі пайда болады. Осы жерде сілтеме жасайтын объектіні, басқ аша айтқ анда қ апшық ты анық тап, ондағ ы файлды ерекшелейді.

3.        Бетбелгі (Закладка) батырмасын сырт еткізің із. Экранда терезе пайда болады, оның ішінде қ ұ жаттағ ы қ ажетті бетбелгіні тауып, Жарайды батырмасын басың ыз.

Макростар. Бір ә рекетті бірнеше рет қ айталап орындайтын енгізу мен мә тнді тү зету процесін жеделдету ү шін макростарды қ олданғ ан тиімді. Макростар-бір команда болып жазылғ ан бірнеше командалардың тізбегі, басқ аша атауы-макрокоманда. Макростарда ә рекеттердің орындалу барысында тізбектеліп командалар жазылады. Макростарды жасау. Макросты жасау ү шін Қ ұ ралдар→ Макростар→ Жаң а макрос жазбасы командасын орындаң ыз. Сосын макрос жазбасы терезесі пайда болады, онда:

•         Макрос аты ө рісінде макростың атауын терің із;

•         Макросты тағ айындау ө рісінде Қ ұ ралдар ү стелі немесе Пернетақ та- макрос мақ сатының объектісін таң даң ыз;

•         Макросты сақ тау ө рісінде қ андай қ ұ жаттарғ а кқ атынай алатынын нұ сқ аң ыз;

•         Сипаттама ө рісінде макростың кү ні мен авторы беріледі.

Макросқ а атау беріп, макростың мақ сатының объектісін таң дап, Жарайды батырмасын басың ыз.

 Есептеу жү йесіндегі мə тіндік процессорда қ ұ жаттарды біріктіру технологиясы

. Қ ұ жаттарды, хаттарды біріктіру ү шін MS Word мә тіндік процессорының таспасындағ ы Таратулар қ ойындысын пайдаланың ыз.

Бұ л біріктіру ә рекеттерін таспадағ ы Таратулар қ ойындысының кө мегімен орындауың ызғ а болады

Біріктіруді аяқ тау ү шін Таратулар қ ойындысында солдан оң ғ а қ арай жү ріп ө ту керек.

Таспадағ ы Таратулар қ ойындысында келесі тө рт топтың кө мегімен біріктіруді орындауғ а болады:

Біріктіруді бастау – бұ л сіз бір қ ұ жат тү рін таң дап, алушылар тізімін таң дайтын, жасайтын немесе ө ң дейтін бастау нү ктесі.

Жазу жә не ө рістерді кірістіру – бұ л жерде ө рістерді кірістіруің ізге жә не, қ ажет болса, ө рістерді алушылар тізімімен салыстыруың ызғ а болады.

Нә тижелерді қ арап алу – біріктіруді аяқ тар алдында жекелеген біріктірілген қ ұ жаттарды кө руге болады.

Аяқ тау – біріктіруді аяқ тап, жеке қ ұ жаттарды не бір толық қ ұ жатқ а біріктіру керек, не оларды басып шығ ару керек, не электрондық жолмен жіберуге болады.

Біріктіруді бастау пә рменінен бастау керек, таспаның бойымен оң ғ а қ арай жү ріп отырып, Аяқ тау тобында хаттарды біріктіруді аяқ тау керек.

Біріктіруді бастағ ан кезде, жасалатын қ ұ жат тү рін таң дауғ а болады.

Хаттарды біріктіруді бастау ү шін Таратулар қ ойындысы мен Біріктіруді бастау пә рменін таң дау керек. Содан кейін, хаттарды біріктіру кезінде пайдаланылатын қ ұ жат тү рін таң дау керек.

Енді алушылар тізіміне Алушыларды таң дау пә рменін таң дау арқ ылы қ осыласыз. Не жаң а алушылар тізімін теруің ізге, бар тізімді шолғ ышпен тауып таң дауың ызғ а, не Outlook істес кісілерін таң дауың ызғ а болады.

Шолғ ышпен бар тізімге барғ ан кезде, Word бағ дарламасы бірінші Менің дерек кө здерім қ алтасының ішін қ арайды. Ол бірінші ашылатындық тан, бұ л қ алта алушылар тізімін сақ тауғ а қ олайлы жер болып табылады. Алушылар тізімінде пайдаланылатын файлды таң дап, OK тү ймешігін басқ ан кезде, қ ұ жатты тізіммен байланыстырасыз.

Біріктірілетін қ ұ жаттың барлық кө шірмесінде бірдей болатын мә тінді жазып қ ойғ ан шығ арсыз, енді осы қ адамда Мекенжай блогы немесе Сә лемдесу жолы ө рістерін қ осуың ызғ а болады. Не болмаса, алушылар тізіміндегі қ андай да бір керек ақ паратты қ осу ү шін Біріктіру жолағ ын кірістіру пә рменін таң даң ыз.

Қ ұ жатты жазып, ө рістерді кірістіріп болғ аннан кейін, біріктірілген қ ұ жаттың мысалын кө ру ү шін Нә тижелерді қ арап алу пә рменін таң дау керек.

Алушыны табу пә рменін таң дап, алушының аты-жө нін енгізің із.

Біріктіру аяқ талғ анда, керек болғ ан жағ дайда, біріктірілген қ ұ жаттардың барлығ ын (немесе кейбіреулерін) қ арап шығ уғ а болады.

Аяқ тау жә не біріктіру пә рмені, содан кейін Жеке қ ұ жаттарды ө згерту пә рмені таң далғ ан жағ дайда, біріктірілген қ ұ жаттағ ы алушылардың барлығ ын қ амтитын бө лек бір толық қ ұ жат жасалады. Осы жерде ә рбір біріктірілген қ ұ жатты соң ғ ы рет қ арап алуғ а болады. Оларды қ арап шығ ып, ө згерту ү шін жай ғ ана аяқ талғ ан қ ұ жаттардың бойымен жү ріп отыру керек. Болғ аннан кейін, аяқ талғ ан қ ұ жаттарды бірден басып шығ аруғ а болады.

Жеке қ ұ жаттарды ө згерту параметрлерін тек басып шығ арылатын біріктірілген хаттар ү шін қ олдануғ а болады. Оны электрондық жолмен электрондық пошта хабарлары тү рінде таратылатын біріктірілген хат ү шін қ олдану мү мкін емес.

Егер хаттарды біріктіру қ ұ жаттарын электрондық жолмен таратсаң ыз, Электрондық пошта хабарларын жіберу пә рменін пайдалануғ а болады.

Негізгі қ ұ жатты сақ тасаң ыз, алушылар тізімі сақ талып қ алады, не болмаса ішінде ә рбір біріктірілген кө шірме болатын толық қ ұ жатты сақ тау керек.

Егер негізгі қ ұ жатты тағ ы бір хатты біріктіру ү шін пайдалануды жоспарласаң ыз, онда оны сақ тағ ан дұ рыс. Негізгі қ ұ жатты сақ тау алушылар тізімімен байланыс сақ талатынын білдіреді. Қ ұ жатты қ айтадан ашқ ан кезде, сізден сол тізімге қ осылу керектігі сұ ралады.

Қ ұ жатты сақ тау ү шін:

Microsoft Office тү ймешігін басу керек.

Мә зірдегі Сақ тау тү ймешігін басып, содан кейін файлдың орны мен атауын таң дап алып, Сақ тау тү ймешігін қ айтадан басу керек.

Word екі қ ұ жаттан –мә ліметтер арнасы мен шаблоннан жаң а бір қ ұ жат жасағ а мү мкіндік беред. Бұ л мү мкіндікті ә детте бірнеше сө здермен ғ ана ерекшеленген қ ұ жаттарды тираждау ү шін қ олданады. Тә жірибе жү зінде мұ ндай қ ұ жаттар толтыру кезінде тек аты- жө ні, мекен –жайы, жеке куә ліктің нө мірімен ғ ана ерекшеленетін Келісім шарттар, Хаттар, Факстер, Шақ ыру билеттері, т. б. болуы мү мкін. Шаблон белгілі бір аймақ тар аттарының орнына сә йкес арналар мә ліметтерінің қ ойылуын қ амтамасыз етілетіндей жасалады. Арна- қ ұ рамында кестесі бар файл. Арналар мен шаблондардың бірігуі Слияние деп аталады. Қ ұ жаттарды біріктіру ү шін Біріктіру қ ұ рал-саймандар панелін қ олдану ың ғ айлы.

1.        Қ ұ жат тү рін орнатуды біріктіру, қ ұ жаттың тү рін таң дау ү шін;

2.        Деректер кө зін ашуды біріктіру, деректер кестесі бар файлды ашу ү шін;

3.        Қ абылдаушыларды біріктіру, Біріктіру қ абылдаушылары терезесін ашу;

4.        Мекен-жай блогын біріктіру, Мекен-жай блогын кірістіру терезесін шақ ыру жә не адрес элементтерін шақ ыру ү шін;

5.        Сә лемдесу жолын біріктіру, Сә лемдесу жолы терезесінен сә лемдесу жолын кірістіру ү шін;

6.        Жолақ тарды кірістіруду біріктіру, кестеден ө ріс атауларын кірістіру ү шін;

7.        Жаң а қ ұ жатқ а біріктіру- жаң а біріктіру процесін ұ йымдастыру;

8.        Басып шығ арғ ышқ а біріктіру-басып шығ ару кезінде тоғ ыстыруды ұ йымдастыру ү шін,

9.        Электрондық поштағ а біріктіру. Хабарламалар мен жазбаларды жіберу санының параметрлерін баптау;

10.      Факсқ а біріктіру- факс бойынша жіберу кезінде тоғ ыстыру процесін ұ йымдастыру ү шін

11.      Жолақ тарды кірістіруду біріктіру, кестеден ө ріс атауларын кірістіру ү шін;

12.      Жаң а қ ұ жатқ а біріктіру- жаң а біріктіру процесін ұ йымдастыру;

13.      Басып шығ арғ ышқ а біріктіру-басып шығ ару кезінде тоғ ыстыруды ұ йымдастыру ү шін,

14.      Электрондық поштағ а біріктіру. Хабарламалар мен жазбаларды жіберу санының параметрлерін баптау;

15.      Факсқ а біріктіру- факс бойынша жіберу кезінде тоғ ыстыру процесін ұ йымдастыру ү шін.

Электрондық кесте. Функциялар тү рлері жә не оларды қ олдану.

Электрондық кесте термині мә тін тү рінде берілген мә ліметтерді компьютерде ө ң деуге арналғ ан программаларды белгілеу ү шін пайдаланылады. Кестелерді ө ң деуге жаттатын іс-ә рекеттер:

•         Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып ә ртү рлі есептеулер жү ргізу;

•         Тү рлі-тү сті факторлардың қ ұ жаттарғ а тигізетін ә серін зерттеу;

•         Тиімді ету мә селелерін шешу;      

•         Белгілі бір критерийлерді қ анағ аттандыратын мә ліметтер жиынын таң дап алу;

•         Графиктер мен диаграммаларды тұ рғ ызу;

•         Мә ліметтерді статистикалық талдау.

Электрондық кестелердің қ ұ ндылығ ы олардағ ы мә ліметтерді ө ң деу тә сілдерін қ олданудың қ арапайымдылығ ы болып табылады.

Кестелік қ ұ рылымды қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кең таралғ ан қ ұ ралдардың бірі Microsoft Excel болып табылады. Ол сандық мә ліметтермен жұ мыс істеу ү шін негізделген. Excel даярлайтын қ ұ жат Жұ мыс кітабы деп аталады. Жұ мыс кітабы жұ мыс парағ ынан тұ рады. Жұ мыс парағ ының қ ұ рылымы кестенің қ ұ рылымындай жә не ол бір немесе бірнеше кестені қ амтиды. Ә рбір парақ тың аты тө менгі жағ ында орналасқ ан таң башада кө рініп тұ рады. Осы таң башаның кө мегімен кітапты парақ тауғ а болады. Ә рбір жұ мыс парағ ы жолдар мен бағ андардан тұ рады. Бағ андардың аты латын алфавитінің бас ә ріптерімен жазылады. Бір жұ мыс парағ ы 256-ғ а дейін бағ ан санын қ амти алады. Бағ андар А-дан Z ә ріптерінің комбинацияларымен белгіленеді, ал жолдар 1-ден бастап 65536-ғ а дейін нө мірленеді.

 Бағ андар мен жолдардың қ иылысуы ұ яшық тарды береді. Ол электрондық кестенің мә лімет енгізетін ең кіші элементі болып табылады. Ә рбір ұ яшық тың жол мен бағ андардың белгіленуінен тұ ратын адресі болады. Мысалы: А9, D21, F5, G7, L16.

Электрондық кесте термині мә тін тү рінде берілген мә ліметтерді компьютерде ө ң деуге арналғ ан программаларды белгілеу ү шін пайдаланылады. Кестелерді ө ң деуге жаттатын іс-ә рекеттер:

•         Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып ә ртү рлі есептеулер жү ргізу;

•         Тү рлі-тү сті факторлардың қ ұ жаттарғ а тигізетін ә серін зерттеу;

•         Тиімді ету мә селелерін шешу;

•         Белгілі бір критерийлердіқ анағ аттандыратын мә ліметтер жиынын таң дап алу;

•         Графиктер мен диаграммаларды тұ рғ ызу;

•         Мә ліметтерді статистикалық талдау.

Электрондық кестелердің қ ұ ндылығ ы олардағ ы мә ліметтерді ө ң деу тә сілдерін пайдаланудың қ арапайымдылығ ы болып табылады.

Кестелік қ ұ рылымды қ ұ жаттармен жұ мыс істеуге арналғ ан кең таралғ ан қ ұ ралдардың бірі

Алгоритмдер. Есептердің алгоритмдік шешімдері. Есепті шешу технологиясы.

Алгоритм негіздері. Алгоритмнің қ ұ рылымы жә не қ асиеттері.

Алгоритм ұ ғ ымы тек матиматикалық есеп шешу ә дісімен ғ ана шектелмейді. Алгоритмді реттелген амалдар жиыны, кезекпен орындалатын операциялар тізімі. Алгоритм – берілген есептің шығ ару жолын реттелген амалдар тізбегі тү ріне келтіру. Алгоритмді компьютерде орындау ү шін оны программа тү рінде жаэып шығ у керек. Алгоритмді орындаушының рө лін, негізінен, адам н/e автоматтандырылғ ан қ ұ рылғ ы, яғ ни компьютер, робот т. б. атқ арады.

. Алгоритм, аль- Хорезми ғ алымның атынан - белгілі бір есепті шешуге арналғ ан, дә л берілген инструкциялар тізімі. Алгоритм орындайтын қ ұ ралдарғ а компьютер, бірақ алгоритмді ЭВМ- мен ғ ана біріктіруге болмайды. Мысалы тамақ пісіретін адам белгілі бір ә рекеттер тізімін жасайды, яғ ни алгоритм орындаушы адам болып келеді.

Ол 825 жылы Индияда ойлап табылғ ан Индиясының ондық есептеудiң позициялы жү йенiң сипаттамасын берген шығ арма жазды. Ө кiнiшке орай, кiтаптың араб тү пнұ сқ асы аман сақ талмады. Мү мкiн, аль- Хорезми жаң а жү йедегi есептеулердi ереженi сипаттады жә не (арабтар оның ү ндi атауы as-sifr ретiнде ауыстырды немесе sifr жай ғ ана, мұ ндай цифр жә не шифр сө здер бұ дан) сан ө ткiзiлген позицияның белгiсi ү шiн жазып тұ ң ғ ыш рет 0 цифрды пайдаланды. ү ндi цифрлары уақ ыт жуық шамамен бұ л араб ғ алымдары тағ ы басқ алар қ олдана бастады. Латынша аудармадағ ы аль- Хорезми кiтап XII ғ асырларды бiрiншi жартыда Еуропағ а кiрдi. Бiзге дейiн аты жетпеген аудармашы (ү ндi есеп туралы алгоритмдар) Algoritmi de numero Indorumнiң атауын оғ ан бердi. Кiтап арабша аль- джебр Китаб ат қ ойылды қ ират - (қ осу жә не алу туралы кiтап) мукабала. Кiтаптар бiртума атаудан (алгебра - аль- джебр) алгебра сө зде болады.

Алгоритм қ асиеттері:

Дискреттiк - алгоритм адымдардың кейбiр бос тұ руларын бiртiндеп орындау сияқ ты есептiң шешiмiнiң процессi ұ сынуы керек. Демек, алгоритмды ә рбiр адымның орындаулары ү шiн сонымен бiрге бастапқ ы деректердiң ө рнектеуi тү пкi уақ ыт мерзiмi керек болады дискреттi нә тижеде уақ ытында iске асады.

 Детерминантылық (айқ ындық ). Жұ мыстың ә рбiр уақ ыт келесi адымына жү йенiң кү йiмен бiрмә ндi анық талады. Сайып келгенде, алгоритм ылғ и бiр бастапқ ы деректер ү шiн (жауап ) ылғ и бiр нә тиженi бередi. Қ азiргi тү сiндiруде ылғ и бiр алгоритмның ә ртү рлi iске асыруларында изоморфты графы болуы керек. Басқ а жағ ынан, жұ мыстың келесi адымына жү йенiң ағ ымдағ ы кү йi жә не шығ арылатын кездейсоқ саннан тә уелдi болатын ық тимал алгоритмдар бар болады. Бастапқ ы деректердiң тiзiмге кездейсоқ сандарының генерациясы, ық тимал алгоритм дегенмен ә дiстiң қ осындысында кә дiмгi тү р тармақ болып қ алыптасады.

Тү сiнiктiлiк - орындаушы ү шiн алгоритм тек қ ана сол (орындаушығ а ) оғ ан оның командалар жү йелерiне кiретiн тү сiнiктi командалар қ осуы керек.

 Аяқ талымдық (шектiлiк )- жұ мысты алгоритмның тү зу тап қ алғ ан бастапқ ы деректерiнде бiтiруi жә не адымдардың тү пкi санынан кейін нә тиже беруi керек. Басқ а жағ ынан, ық тимал алгоритм жә не нә тиже ешқ ашан бермеуi мү мкiн, бiрақ ық тималдық бұ л 0 - ге тең.

 Кө пшiлiктік(ә мбебаптық ). Алгоритм бастапқ ы деректердiң ә ртү рлi жиындарына қ олданылуы керек.

Нә тижелiлiк - белгiлi бiр нә тижемен алгоритмның аяқ тау. Егер терiс нә тижелердiң алуына алып келсе немесе тiптi нә тиже бермесе алгоритм қ ателiгi бар. Егер ол кез келген мү мкiн бастапқ ы деректер ү шiн дұ рыс нә тиже берсе алгоритм қ ателiгi жоқ.

Алгоритм тү рлері:

Сызық ты алгоритм - тап қ алғ ан реттерде бiр рет орындалатын ә серлердiң сипаттамасы. Егер онда қ осуды тек қ ана ә сер жә не алуларды қ олданылса сызық ты алгоритм арифметикалық ө рнектiң есептеуiнде қ олданылады.

Циклдiк алгоритм - тап қ алғ ан шарт орындамағ анша рет кө рcетiлген сан қ айталауы немесе орындалатын ә рекет рет саны анық алгоритм тү рі. Қ айталанатын ә серлердiң тiзiмi циклдың денесі деп аталады. Қ оршағ ан ортадағ ы кө п процесстерi ә серлердiң ылғ и бiр тiзбегiнiң бiрнеше рет қ айталауында негiзделген. Жылма-жыл жазғ ытұ рым, жаз, кү з жә не қ ыстарды алмастырады. Ө сiмдiктердiң ө мiрi ылғ и бiр циклдердi жылдың iшiнде ө тедi. Адам уақ ыт минуттық немесе сағ аттық нұ сқ ағ ыш толық бұ рылыстардың саны есептей ө лшейдi.

Шарт - ө рнек, егер қ орытып айтқ анда қ орытып айтқ анда аралық болып табыл онда жә не ақ иқ ат немесе жалғ ан қ абылдаушы мә н.

Тармақ талғ ан алгоритм - шартқ а байланысты бiр, немесе ә серлердiң басқ а тiзбегi де орындалатын алгоритм. Тармақ талғ ан алгоритмдарды мысалдар: егер жауын кеттi, онда шатыр ашуы керек; егер тамақ науқ астанады, онда серуендi бұ зу керек; егер кино билет оннан кө бiрек емес сомдар кино тұ рса, онда билеттi сатып алсын жә не залда ө з орнын алсын, (кө бiрек 10 сом билеттiң қ ұ ны егер) ә йтпесе қ айту керек. Тармақ талғ ан алгоритмды схема жағ дайда осылай кө рiнедi: «егер шарт болса, онда...., онда.., ә йтпесе.. ». Мұ ндай алгоритмды ұ сыныс толық форманың атауын алды. Ә серлерде ө ткiзетiн толық емес форма: «егер шарт болса, онда...., онда.. ».

Қ осалқ ы алгоритм - басқ а алгоритмдарда тек қ ана оның аты кө рсетiлiп қ олдануғ а болатын алгоритм. {Мысалы: балалық шақ та сiз жинақ тауды жаң а ә дiстерге оқ ымағ аның ызда емес, ескi ә дiстермен пайдаланғ аның ызда бiрлiк, сiз болатын бiрлiктер екi мағ налы сандарды жинақ тау ү шiн содан соң ондық тарды жинақ тауғ а оқ ыдың ыз. }

Алгоритмнің қ асиеттері: Тү сініктілік қ асиеті. Тә жірибе жү зінде қ олданылатын а. дер белгілі бір орындаушығ а арналады, сондық тан ол ал. ді қ ұ ру ү шін ор, ғ а тү сінікті болуы керек, яғ ни ор. ның бұ йрық тар жү йесін білу к. к. Дискреттік қ асиеті. Ал. дік ү рдіс жеке қ адамдарғ а бө лінуі к. к. Ә рбір келесі бұ йрық ты орындау ү шін алдың ғ ы бұ йрық ты орындау к. к. Анық тық қ асиеті. Ал. м тү сінікті болуымен қ атар мағ ынасы ә р тү рлі бұ йрық тардан тұ рмауы к. к, яғ ни ал. м ор-ның еркіндігіне жол бермеуі қ ажет. Нә тижелілік қ асиеті. Кез келген ал-м қ адамдарының саны шектеулі болу керек ж. е белгілі бір нә тижеге жетуі қ ажет. Есептің шешімі жоқ тығ ы да нітиже болып саналады. Кө пшілік қ асиеті. Кө птеген а. мдер тек қ ана бір есепті ғ ана емес бір типті есептер кластарының шешімін табуғ а мү мкіндік береді. Қ арапайым жағ дайда кө пшілік қ асиеті а. ді ә р тү рлі алғ ашқ ы мә ліметтер ү шін қ олдануғ а мү мкіндік береді.

1. Сызық ты немесе тізбекті алгоритм. Сызық тық алгоритм тізбектеле орналасқ ан командалардан, ал блок-схемалар бір сызық бойына орналасқ ан тізбекті блоктардан тұ рады. Ә рекеттердің тізбектей орындалуын сипаттайтын алгоритм-сызық тық деп аталады.

2. Тармақ талу алгоритмі. Тармақ талу алгоритмінде кө бінесе арифметикалық тең сіздік тү рінде берілген логикалық шарт тексеріледі. Егер ол орындалса, онда алгоритм бір тармақ пен, ал орындалмаса екінші тармақ пен жү зеге асырылады да, соң ында екі тармақ қ айта бірігеді. Мұ нда алгоритмдерде шартты тексеру тармақ талу командасы д. а. Оны алгоритмдік тілде ө рнектегенде егер, ә йтпесе, онда, бітті тү йінді сө здері пайдаланады. Орындалу тә сіліне байланысты тармақ талу командасы таң дау жә не аттап ө ту болып 2-ге бө лінеді. Тармақ талу алгоритмдерінің толымды тү рі екі серияның бірін ғ ана таң дауды іске асырады, мұ нда берілген шарт тексеріледі, егер ол шарт орындалса, онда 1-серия жү эеге асырылып, содан кейін келесі амалдарғ а кө шеді. Кү рделі тармақ талу. Кейбір есепте ү ш жә не одан да кө п тармақ, яғ ни шығ у сызық тары бар шарттарды тексеру.

3. Циклдік алгоритм. Кө птеген алгоритмдерде белгілі бір ә рекеттерді тізбегі бірнеше рет қ айталанып орындалып отырады. Математикада есеп шығ ару кезінде бір тең деуді пайдаланып, ондағ ы айнымала мә ннің ө згеруіне байланысты оны бірнеше рет қ айталап есептеуге тура келеді. Осындай есептеу процесі бө ліктерінің қ айталап орындалуын цикл деп атайды, ал қ айталанатын бө лігі бар алгоритмдер тобы циклдік алгоритмдерге жатады. Циклдік процесті қ амтамасыз ететін алгоритм бө лігін қ айталану командасы қ ұ райды. Қ айталану командасын алгоритмдік тілде жазу ү шін ә зірше, цикл басы жә не цикл соң ы тү йінді сө здер қ олданылады. Қ айталану саны алдын ала белгілі цикл-арифметикалық цикл деп, ал орындалу саны белгісіз цикл-қ адамдық цикл деп аталады.

Алгоритм берілу тү рлері. Сызық ты, тармақ талғ ан, қ айталау алгоритмдерін бейнелеу

Сызық ты алгоритм - тап қ алғ ан реттерде бiр рет орындалатын ә серлердiң сипаттамасы. Егер онда қ осуды тек қ ана ә сер жә не алуларды қ олданылса сызық ты алгоритм арифметикалық ө рнектiң есептеуiнде қ олданылады.

Циклдiк алгоритм - тап қ алғ ан шарт орындамағ анша рет кө рcетiлген сан қ айталауы немесе орындалатын ә рекет рет саны анық алгоритм тү рі. Қ айталанатын ә серлердiң тiзiмi циклдың денесі деп аталады. Қ оршағ ан ортадағ ы кө п процесстерi ә серлердiң ылғ и бiр тiзбегiнiң бiрнеше рет қ айталауында негiзделген. Жылма-жыл жазғ ытұ рым, жаз, кү з жә не қ ыстарды алмастырады. Ө сiмдiктердiң ө мiрi ылғ и бiр циклдердi жылдың iшiнде ө тедi. Адам уақ ыт минуттық немесе сағ аттық нұ сқ ағ ыш толық бұ рылыстардың саны есептей ө лшейдi.

Шарт - ө рнек, егер қ орытып айтқ анда қ орытып айтқ анда аралық болып табыл онда жә не ақ иқ ат немесе жалғ ан қ абылдаушы мә н.

Тармақ талғ ан алгоритм - шартқ а байланысты бiр, немесе ә серлердiң басқ а тiзбегi де орындалатын алгоритм. Тармақ талғ ан алгоритмдарды мысалдар: егер жауын кеттi, онда шатыр ашуы керек; егер тамақ науқ астанады, онда серуендi бұ зу керек; егер кино билет оннан кө бiрек емес сомдар кино тұ рса, онда билеттi сатып алсын жә не залда ө з орнын алсын, (кө бiрек 10 сом билеттiң қ ұ ны егер) ә йтпесе қ айту керек. Тармақ талғ ан алгоритмды схема жағ дайда осылай кө рiнедi: «егер шарт болса, онда...., онда.., ә йтпесе.. ». Мұ ндай алгоритмды ұ сыныс толық форманың атауын алды. Ә серлерде ө ткiзетiн толық емес форма: «егер шарт болса, онда...., онда.. ».

Қ осалқ ы алгоритм - басқ а алгоритмдарда тек қ ана оның аты кө рсетiлiп қ олдануғ а болатын алгоритм. {Мысалы: балалық шақ та сiз жинақ тауды жаң а ә дiстерге оқ ымағ аның ызда емес, ескi ә дiстермен пайдаланғ аның ызда бiрлiк, сiз болатын бiрлiктер екi мағ налы сандарды жинақ тау ү шiн содан соң ондық тарды жинақ тауғ а оқ ыдың ыз. }

1. Сызық ты немесе тізбекті алгоритм. Сызық тық алгоритм тізбектеле орналасқ ан командалардан, ал блок-схемалар бір сызық бойына орналасқ ан тізбекті блоктардан тұ рады. Ә рекеттердің тізбектей орындалуын сипаттайтын алгоритм-сызық тық деп аталады.

2. Тармақ талу алгоритмі. Тармақ талу алгоритмінде кө бінесе арифметикалық тең сіздік тү рінде берілген логикалық шарт тексеріледі. Егер ол орындалса, онда алгоритм бір тармақ пен, ал орындалмаса екінші тармақ пен жү зеге асырылады да, соң ында екі тармақ қ айта бірігеді. Мұ нда алгоритмдерде шартты тексеру тармақ талу командасы д. а. Оны алгоритмдік тілде ө рнектегенде егер, ә йтпесе, онда, бітті тү йінді сө здері пайдаланады. Орындалу тә сіліне байланысты тармақ талу командасы таң дау жә не аттап ө ту болып 2-ге бө лінеді. Тармақ талу алгоритмдерінің толымды тү рі екі серияның бірін ғ ана таң дауды іске асырады, мұ нда берілген шарт тексеріледі, егер ол шарт орындалса, онда 1-серия жү эеге асырылып, содан кейін келесі амалдарғ а кө шеді. Кү рделі тармақ талу. Кейбір есепте ү ш жә не одан да кө п тармақ, яғ ни шығ у сызық тары бар шарттарды тексеру.

3. Циклдік алгоритм. Кө птеген алгоритмдерде белгілі бір ә рекеттерді тізбегі бірнеше рет қ айталанып орындалып отырады. Математикада есеп шығ ару кезінде бір тең деуді пайдаланып, ондағ ы айнымала мә ннің ө згеруіне байланысты оны бірнеше рет қ айталап есептеуге тура келеді. Осындай есептеу процесі бө ліктерінің қ айталап орындалуын цикл деп атайды, ал қ айталанатын бө лігі бар алгоритмдер тобы циклдік алгоритмдерге жатады. Циклдік процесті қ амтамасыз ететін алгоритм бө лігін қ айталану командасы қ ұ райды. Қ айталану командасын алгоритмдік тілде жазу ү шін ә зірше, цикл басы жә не цикл соң ы тү йінді сө здер қ олданылады. Қ айталану саны алдын ала белгілі цикл-арифметикалық цикл деп, ал орындалу саны белгісіз цикл-қ адамдық цикл деп аталады.

.

Негізгі есептеу алгоритмдері: ақ ырғ ы автоматтар, Тьюринг машинасы, жең іл жә не қ иын шешілетін есептер.

Есептеуіш жү йесінің инструменталдық бағ дарламалық жасақ тама. Бағ дарламалау тілдеріне шолу, бағ дарламалау тілдерінің тарихы.

Бағ дарламалық жасақ тама – белгілі бір типтегі есептеуіш машиналар кластарына арналғ ан, оның аппараттақ қ ұ ралдарының жан-жақ ты қ ызметін, сонымен қ атар пайдаланушының оның есептеу ресурстарына мұ қ таж кез келген есептерін шығ аруын жү зеге асыратын бағ дарламалар жиынтығ ы.

Бағ дарламалық жасақ тама – ақ параттық технологиялардың бір бө лігі.

ЭЕМ-ғ а арналғ ан бағ дарламалық жасақ тамаларды функционалдық қ ызметтеріне байланысты тө мендегідей тү рлерге бө леді:

- жү йелік БЖ;

- инструменталдық БЖ;

- қ олданбалы БЖ;

Инструменталдық бағ дарламалық жасақ тама – кез келген пә ндік аумақ та (сонымен қ атар ЖБЖ жә не Қ БЖ) ерекше бағ дарламалық қ ұ ралдарды қ ұ руды автоматтандыруғ а арналғ ан бағ дарламалық жасақ тама бө лігі. Оның негізін қ ұ растырушылар:

- бағ дарламалау тілдері (Delphi, Visual Basic жә не т. б. );

- компиляторлар;

- интерпретаторлар;

- стандарттық бағ дарламалар библиотекалары (СПБ);

- бағ дарламаларды редактрлеу, жө ндеу, тестілеу қ ұ ралдары.

2.        Инстументалды (аспаптық ) бағ дарламалық жасақ тама – адам қ ызметінің ә р тү рлі салаларында қ олданылатын программалардың барлық ық тимал дестелерін ә зірлеуге қ олданылады. Инструменталды тобына мыналар кіреді: программа тілінің машина аударуды жү зеге асыратын ә р тү рлі алгоритмдік тілдердің трансляторы; программалардың жекелеген бө ліктерін біріктіріп, бір бү тін тұ тас ететін байланыстырушы редакторлар, сондай – ақ жө ндеуші – оның кө мегімен программаны жазу барыснда кеткен қ ателіктер табылып, жойылады; ың ғ айлы жасалуы ү шін жоғ арыда аталғ ан компоненттерді біріктіретін ә зірлеушілердің интеграциялық ортасы.

Бағ дарламалаудың негізгі қ ұ рылымы: жоғ ары дең гейлі бағ дарламалау тілдерінің синтаксисі мен семантикасының негізі, айнымалылар, ө рнектер мен меншіктеу, қ арапайым енгізу- шығ ару операторлары.

Мә тіндік ақ параттарды ө ң деу қ ұ ралдары комп/де пайдаланушының жұ мысы кө бінесе ә ртү рлі мә тіндік ақ паратты ө ң деумен байланысты. Мә тіндік қ ұ жаттарды ө ң деудің келесі негізгі қ адамдарын атауғ а болады; Мә тіндік редакцияның кө мегімен істелінетін нә рселер:

• Мә тінді енгізу ж/е ө ң деу (редакциялау).

• Фрагменттерді іздеу, ө шіру, ауыстыру.

• Мә тіндегі фрагменттерді қ иып алу, басқ а мә тіндер арасына қ ою, басқ а да объектілер қ ою.

• Ежелерді (абзац) пішімдеу.

• Беттік бө лгіштер қ ою. (алып тастау)

• Орфографияны тексеру.

• Баспағ а жіберу, баспа қ ұ рылғ ысын басқ ару.

Бірінші кезекте есептерді ЭЕМ-де шешу ү шін кодтайтын бағ дарламлау тілдері қ олданылады. Бірінші буын – 50-ші жылдардың аяғ ына дейін бағ дарламалау командаларының ұ зақ тізбегі екілік,

сегіздік жə не он алтылық сандармен мұ қ ият бө ліктеп кодталғ ан. Бұ л қ ызмет тү рі кодтау деп аталғ ан, бағ дарламалауғ а бұ дан гө рі кү рделірек мə селе қ ойылғ ан – ол алгоритмдерді қ ұ рылымдау.

Екінші буын – Ассемблер тілдері, онымен машина тілдеріне қ арағ анда жұ мыс істеу жең ілірек болғ ан. Оларда командалар ү шін нақ ты мнемоника қ олданылады. Мың дағ ан есе жылдам есте сақ тауқ ұ рылғ ылары бар есептеу машиналарының пайда болуыменкодтау кү рделілігінің ө суі соншалық ты, бұ л жұ мысты адамның орындауының ə сері едə уір тө мендеді. Ə рбір нақ ты машинаның аппараттық қ ұ рылымын есепке алу, яғ ни бір машинадан екінші машинағ а ауыстыру кезінде бағ дарламлауды қ айта кодтау қ ажеттілігі туындады – бағ дарламалауды бір машинадан басқ ағ а ауыстырғ анда алгоритмдердің жиі ө згеріп кетуі байқ алды. Тə жірибе жү зінде басқ а бағ дарламаның қ ұ рылу қ ағ идаларын тү сіну мү мкіншілігі кө рінбеді. Машина кодында жазылғ ан бағ дарламаларда кодтаудың формальды қ ателіктерін табуғ а мү мкіндік беретін артық мə лімет аз болғ ан. Нə тижеде бағ дарламаны жү ктеу кезінде техникалық ақ аулар тү сініксіз жағ дайларғ а ə кеп соғ уы мү мкін болғ ан, ал ол қ ателіктерді табу ө те қ иын еді. Бұ л қ иыншылық тар «жоғ ары дең гейлі» бағ дарламалау тілдерінің қ ұ рылуына алып келді. Ү шінші буын – тілдердің ең «кө лемді» буыны. Оның басы 1955 жылы ФОРТРАН(формулаларды аударушы) тілінің пайда болуымен сипатталады. Бұ л тілдің қ олданылуы бү гінгі кү нге дейін жалғ асуда. 1960 жылы АЛГОЛ (алгоритмдік тіл) тілі пайда болды. 1965 жылы осы кезге дейін ең танымал программалау тілдердің бірі – БЭЙСИК (бастаушылар ү шін символдық инструкциялардың кө пмақ сатты коды). 1970 жылы Никлаус Вирт Pascal (Паскаль) тілін қ ұ рды. Бұ л бағ дарламалау тілі аса дамығ ан қ ұ ралдарғ а ие, олар қ азіргі кезде де ө з мə нін сақ тауда. 1980 жылы программалаудың ең кү шті тілдерінің бірі – ADA (Ада) тілі пайда болды. Ол АҚ Ш қ орғ аныс министрлігінің есептеуіш орталық тарындағ ы негізгі тіл ретінде қ абылданғ ан. Осы кезде тағ ы бір кү шті бағ дарламалау тілі – С (Си) тілі қ оладныста жү реді. Тілдердің тө ртінші буыны – бұ л программалық жабдық таманы басқ ару тілдері, немесе оларды басқ аша «програмалар генераторы» деп атайды. Мысал ретінде Clipper, dBase, SuperCalc деген сияқ ты тілдерді келтіруге болады. Аталғ ан тілдердің барлығ ы продецуралық тілдерге жатады, олар декларативті деп аталатын «Бесінші буын» тілдеріне қ арама-қ арсы. Бұ л буынның негізгі бағ дарламалау тілдері – LISP тізімдерді ө ң деу тілі жə не PROLOG–логика терминдеріндегі бағ дарламалау тілі. Бағ дарламалау тілдерінің барлығ ын ү ш категорияғ а бө луге болады: ТӨ МЕН дең гей тілдері – машиналық тілдер жə не Ассемблер тілі; ЖОҒ АРЫ дең гей тілдері – барлық процедуралық тілдер, жə не АСА ЖОҒ АРЫ дең гей – бесінші буын тілдері. Бағ дарламалау –машинадан жауап ала білу ө нері дейді, егер біз есеп шығ аруда компьютерді қ олдануды шешсек, негізгі ү ш сатыдан ө ту қ ажет: Бірінші саты ЖҮ ЙЕЛІК АНАЛИЗ деп аталады. Екінші саты – ПРОГРАММАНЫ Қ Ұ РЫЛЫМДАУ. Ү шінші саты – «ПРОГРАММАЛАУ» сатысы.

Бағ дарламалау тілдері, тү рлері. Бағ дарламалау тілдерінің қ ұ рылымы.

Тө менгі дең гейлі бағ дарламалау тілдері.

Ассемблер тілі. Қ андай да нақ ты жазылғ ан қ олданушы программалары басқ а тілге тү рлендіретін программаларды транслятор деп атайды. Трансляторларды екі топқ а бө луге болады. Егер кіруші тіл сандық машиналық тілдің символикалық репрезентациясы болса, ондаоны ассемблер, ал кіруші тіл ассемблер тілі деп аталады. Егер кіруші тіл жоғ ары дең гейлі тіл болса, ал шығ атын тіл не сандық машиналық тіл, не оның символикалық репрезентациясы, онда транслятор компилятор деп аталады.

           Ассемблер тілі – ол ә рбір жеткізуі бір машиналық командағ а сә йкес болатын тіл. Ассемблер тілінің программасында машиналық командалар мен операторлардың арасында бірмә нді сә йкестік бар. Мұ нда екілік жә не сегіздік аттар мен адрестердің орнына символдық белгілулер қ олданылады. Ассемблер тілінің басқ а жоғ ары дең гейлі тілден айырмашылық тары:

        ассемблер тілінің жеткізілуі мен машиналық командалардың арасындағ ы бірмә нді сә йкестік;

        машиналардағ ы барлық объектілер мен командаларғ а қ атынау;

        бір тектес компьютерлердегі жұ мыс.

Жоғ ары дең гейлі бағ дарламалау тілдері.

Фортран.

           IBM фирмасы жасап шығ арғ ан Фортран бағ дарламалау тілі ең алғ ашқ ы жә не сә тті компилятор болып табылады. Профессор Дж. Букс пен американдық мамандардың бір тобы бұ л тілді алғ аш рет 1954 жылы жария етті. Толық тү рінде FORmulae TRANslation – формулаларды тү рлендіру.

           Фортран тілінің кө пке шейін сақ талуының себебі Фортран тілінің ө зінің жә не оғ ан арналғ ан трансляторлардың қ арапайым қ ұ рылымы болып табылады. Фортран тіліндегі бағ дарлама белгілі бір стандарттар бойынша қ ұ растырылады, операторлар тізбегі қ атаң ретпен жазылады. Фортран тілінде жазылғ ан бағ дарлама бір немесе бірнеше сегменттердің жиынтығ ы болып табылады. Бү тін бағ дарламаның жұ мысын басқ аратын сегмент негізгі бағ дарлама деп аталады.

           Фортран тілі ғ ылыми жә не инженерлік-техникалық салаларда қ олдану ү шін ойлап табылғ ан. Алайда бұ л тілде тармақ талғ ан логикалық есептер, экономикалық есептер жә не де ә сіресе безендіру есептері(кестелерді, сілтемелерді, ақ партізімдерді қ ұ растыру жә не т. б. ) оң ай сипатталады.

           1958 жылы Фортран тілінің модификациясы – Фортран ІІ пайда болды. Арағ а бірнеше жыл салғ аннан кейін 1962 жылы Фортран ІҮ, қ азіргі кезде жиі қ олданылатын тілдердің бірі, пайда болды. 1966 жылы Фортран тілінің екі жаң а стандарты шық ты: Фортран жә не базисті Фортран (Basic FORTRAN).

Кобол.

Кобол бағ дарламалау тілі 60-жылдарда жасалғ ан, ол экономикалық салада бизнес-есептерді шығ аруда қ олданылады. Оның ерекшедігі «кө псө зділігінде» болып табылады – оның операторлары кә дімгідей ағ ылшын фразаларына ұ қ сайды. Кобол тілінде сан алуан сыртқ ы тасымалдағ ыштарда сақ талатын ө те ауқ ымды ақ параттармен жұ мыс жасау ү шін қ уатты қ ұ ралдар жасалғ ан. Бұ л бағ дарламалау тілінде қ азіргі таң да кө п қ олданылатын қ осымшалар жазылғ ан.

Алгол.

Алгол – 1960 жылы шығ арылғ ан компиляторланатын тіл. Негізінен, алгол тілі фортран бағ дарламалау тілінің орнына қ олданылу ү шін жасалынғ ан болатын, алайда оның қ ұ рылымы ө те ауқ ымды болғ андық тан, бұ л бағ дарламалау тілі кең тарағ ан жоқ. 1968 жылы Алгол 68 версиясы пайда болды. Бұ л версия ө зінің мү мкіндері жағ ынан қ азіргі кездегі кө птеген бағ дарламалау тілдерінен басым болып табылады, алайда сол заманда жетілдірілген компьютерлер болмауы салдарынан бұ л тілге сә йкес тиімді компиляторлар жасап шығ ару мү мкін болғ ан жоқ еді.  

Бейсик.

Бейсик тілі 1964 жылы Англияда шығ арылғ ан. Бұ л тіл, негізінен, бағ дарламалауды оқ ыту тілі болып табылады. Толық тү рінде Beginner’s All-purpose Symbolic Instruction Code (BASIC) – бастаушыларғ а арналғ ан кө п мақ сатты символдық оқ ытушы код.

Кө п ұ замай бұ л бағ дарламалау тілінің ү йренушілері жә не авторлары Бейсик тілінің Фортран тіліне ұ қ сас екенін аң ғ арады. Бұ л тіл оң ай қ абылданғ андық тан, Фортран тіліне қ арағ анда бұ л тілдеағ дарламалар жылдамырақ қ ұ растырылатын. Сонымен қ атар Бейсик тілі дербес компьютерлерде қ олайлы болғ ан. Осылайша Бейсик тілі ә йгілі тілдердің біріне айналады.

Си.

Си бағ дарламалау тілі Bell лабораториясында жасалғ ан. Бұ л тілді ассемблердің орнына қ олдану ү шін шығ аруды жоспарлағ ан еді. Си – бұ л жалпы тағ айындаудың тілі, ол ө зінің ү немділігімен, тиімділігімен жә не тасымалданғ ыштығ ымен ерекшеленеді. Аталғ ан ерекшеліктер арқ асында Си тілі арқ ылы бағ дарлама ө німдерінің кез келген тү рін жасауғ а болады. Си тілі қ ұ ралдық тіл ретінде қ олданғ анда, жедел жә не тұ тас бағ дарламаларды қ ұ растыруғ а болады.

Ява.

Бұ л тіл 90-жылдарда Sun компаниясымен Си++ негізінде шығ арылғ ан болатын. Бұ л тіл Си++ тілінің жетілдірілген тү рі болып табылады. Ол Бейсиктен кейін дү ние жү зі ә йгілі тілдердің ішінде екінші орында.

Паскаль тілінде бағ дарламалау.

Паскаль тілін 1979 жылдары Швейцарияда Никлоус Вирт ашқ ан.

Паскаль тілі – IBM PC дербес компьютерлеріне арналғ ан дә стү рлі алгоритмдік бағ дарламалау тілі болып табылады. Бұ л Паскаль тіліндегі бағ дарлама қ ойылғ ан мә селені шешуге ә келетін, арнайы ұ йымдастырылғ ан декректерді тү рлендіру қ адамдарының тізбегі екенін білдіреді.

Кез келген басқ а тілдер сияқ ты, Паскаль тілінің ө зінің алфавиі, символдар жиыны, ө зінің грамматикасы, операторларды жазу жә не бағ дарламаларды безендіру ережелері болады

Visual Basic.

1991 жылы Microsoft корпорациясы компьютерлік ә лемге Visual Basiс бағ дарламалау жү йесін ұ сынады.

Visual Basiс – оқ иғ алы-бейімделгіш бағ дарламалауды ұ станатын (поддерживающий) алғ ашқ ы тілдердің бірі. Оқ иғ алы-бейімделгіш бағ дарламалауда ә рбір қ адамды толық тай сипаттаудың орнына ә р тү рлі оқ иғ аларғ а, яғ ни пайдаланушының ә рекеттеріне қ алай жауап қ айтару керек екенін(реагировать) кө рсетсең із болғ аны.

Бұ л бағ дарламалау жү йесі арқ ылы бір ауқ ымды бағ дарлама емес, Windows-тың пайдаланушы басқ аратын, ө зара байланысты микропрограммалары (процедура) бар қ осымшасы қ ұ растырылады. Visual Basiс кө мегімен осындай қ осымшаларды жылдам қ ұ растыруғ а болады, ол ү шін міндетті тү рде бұ л тілді терең, профессионалды тү рде мең геру қ ажет емес.

           Visual Basiс-тің жұ мыс ортасын ө ң деудің интеграцияланғ ан ортасы деп жиі атайды( Integration Development Eniroment немесе қ ысқ аша IDE), себебі оның сан алуан функциялары бар: жобалау, редакциялау, компиляциялау жә не қ ателерді іздеп, тү зету.

           Сайып келгенде, IDE дегеніміз – бұ л бағ дарлама жасауғ а қ атысатын қ ұ ралдар ү стелі мен жұ мыс ортасы. Бағ дарламалауды іске қ осқ ан кезде ең қ ажет деген элементтер экранғ а шығ ады. Оларғ а қ оса ондағ ан кө мекші жә не жасырын терезелер бар, олар тек пайдаланушығ а керек кезде ғ ана шақ ырылуы мү мкін.

Си++.

Бұ л бағ дарламалау тілі 1980 жылы пайда болды. Оны қ ұ растырғ ан Бьяр Страуструп. Оның атауын ойлап тапқ ан Рик Масситти деген адам. Бұ л Си атты бағ дарламалау тілінің Си++ тіліне эволюциялық тү рде кө шуін білдіреді. Си++ - бұ л Си тілінің объектігі бағ ытталғ ан кең ейтілген тү рі.

Си++ ү шін базалық тіл ретінде Си-дің таң далды, себебі ол:

        кө пмақ сатты, ық шамды жә не біршама тө мен дең гейлі;

        жү йелік бағ дарламалаудың мақ саттарының кө бісіне жауап береді;

        UNIX бағ дарламалау ортасында жарамды болып табылады.

Си++ бағ дарламасымен жұ мыс істеу технологиялары: енгізу, меншіктеу, шығ ару операторлары қ ұ рылымымен танысу.

Кез келген программа бір немесе бірнеше функциялардан тұ радыю олар программа қ ұ руғ а керекті негізгі модулбдер болып табылады. Кез келген программаның жазылғ ан алғ ашқ ы мә тіні бастапқ ы код деп аталады. Оны біріктірілген программалау ортасында теріп, сонан соң компилятор арқ ылы машиналық кодқ а тү рлендіріп орындаймыз.

  Программадағ ы кез келген функция тақ ырыбы процессордың директивасынан жә не функция атынан тұ рады, функция атына жалғ асып, жақ ша ішіне ешнә рсе жазылмайды.

Функция тұ лғ асы операторлардан тұ рады, олар жү йелі жақ шалармен шектелген. Ә рбір оператордан кейін; таң басы қ ойылады.

Си программасы бірнеше функциялардан(f1, f2…. )қ ұ ралады жә не олардың біреуі міндетті тү рде main болуы қ ажет.

  Процессор директивалары #include сө зінен кейін жазылады, stdio. h тіркесі енгізу, шығ ару операциялары орындалатынын білдіреді. Ал math. h сө з тіркесі программада математикалық функциялар пайдаланылатынын кө рсетеді.

Бағ дарламалаудың негізгі қ ұ рылымы: тармақ талу операторы, итерациялы операторлар. Процедуралық бағ дарламалау. Модульдік жә не қ ұ рылымдық бағ дарламалау концепциясы.

Тармақ талу операторы. Тармақ талу опреаторында кө бінесе арифметикалық тең сіздік тү рінде берілген логикалық шарт тексеріледі. Егер ол орындалса, онда алгоритм бір тармақ пен, егер орындалмаса екінші тармақ пен жү зеге асырылады да, соң ында екі тармақ қ айта бірігеді. Мұ ндай алгоритмдерді шартты тексеру тармақ талу командасы деп аталады. Оны алгоритмдік тілде қ рнектегенде егер, онда, ә йтпесе, бітті тү йінді сө здері қ олданылады. Орындалу тә сіліне байланысты тармақ талу командасы таң дау жә не аттап ө ту болып екі тү рге бө лінеді.

Итерациялық цикл. Цикл орындалмас бұ рын, оның қ айталану саны белгісіз болғ ан жағ дайда, итерациялық цикл падыланылады. Циклді аяқ тау ү шін белгілі бір шарт тексеріледі. Егер шарт орындалмаса, онда қ айталану командасы атқ арылады. Ал шарт орындалса, онда цикл қ айталанбайды. Қ адамдық циклді кескіндегенле модификатор қ олданылмайды, себебі цмклдің неше рет қ айталанылатынын алдын ала білмейміз.

Си++-тің негізі. Си ++ бағ дарламалау тілі, қ ұ рылымы. Тілдің интерпретаторы.  

Жоғ арғ ы жә не тө менгі дең гейдегі тілдер кездесетiн бұ л программаны Деннис Дитчи жә не Брайн Керниген деген ғ алымдар жасап шығ aрғ ан. Бұ л тілді кейінірек Американың Ұ лттық стандарттау орталығ ы растады. (ANSI)

 1980 жылы Бьярна Страуструптың қ абілетіне байланысты ANSI – дің ө кілі – С++ тілі пайда болды. Онда басқ а да тілдердің жақ сы жақ тары кө рініс тапты. С++ тілі С тіліне қ арағ анда программистке дә стү рлі қ ұ рылымдық жә не объектілік бағ ытталғ ан программаларды жасауғ а мү мкіндік береді.

 С++ тілін қ олданып жасалғ ан программалық қ амсыздандыру идентификаторлар, кілттік сө здер, функциялар, тұ рақ тылар, препроцессорлар, қ ұ рылымдар, массивтер жә не т. б элементтерден тұ рады.

С++ тілі – тасмалданатын тіл. Бұ л ортада жазылғ ан қ олданбалы программалар бір компьютерден екінші компьютерге оң ай тасмалданады. Сонымен қ атар тіл - оң ай компиляцияланатын тіл болып табылады. Ол жү йелік программаларда пайдаланылады.

Программалауды объектілік тұ рғ ыда жү ргізу ХХ ғ асырдың 80-шы жылдарының ортасынан бастап 90-шы жылдардың соң ына дейінгі уақ ытты қ амтиды. Объектіге бейімделген программалау программаны объектілер жиынтығ ы тү рінде кө рсетуге негізделген кү рделі программалық қ амсыздандыруды жасаудың технологиясы ретінде анық талады. Мұ нда ә рбір объект белгілі бір тип, яғ ни класс данасы болып табылады. Ал, кластар қ асиеттердің мұ рагерлікке байланысты иерархиялық ты қ ұ райды. Мұ ндай жү йедегі программалық объектілердің ө зара ә рекеті хабарлама жіберу кө мегі

мен орындалады. Программаның объектілік қ ұ рылымы ең алғ аш кү рделі жү йелерді иметациялық модульдеудің simula (ХХ ғ асыр 60-шы жылдар) қ олданғ ан болатын. Объектілік тұ рғ ыда программалаудың Delphi, C++ Builden Visual C++ қ ұ ралдары кең інен таралғ ан.

Интерпретатор - (Interpreter (лат. Interpretatio) — тү сіндіру, тү сінікті тілге аудару) — дең гейі жоғ ары программалау тілінде (алгоритмдік тілде) жазылғ ан программаның алғ ашқ ы нұ сқ асын машина тіліне аударып орындай алатын арнайы программа; программаның бастапқ ы мә тініне талдау жасайтын жә не программаны (жү ктемелеулік модульге алдын ала тү рлендірмей) жеке-жеке оператор бойынша орындайтын аудармалауыш; есептеу процесі кезінде бастапқ ы программаны жеке-жеке оператор бойынша аудармалайтын жә не орындайтын қ ызмет кө рсеткіш программа (аудармалауыш-орындауыш). Компьютер жадына енгізілген программа мә тінін интерпретатор жолма- жол қ алыпта машиналық кодқ а аударады. Программаның алғ ашқ ы нұ сқ асының кезекті бө лігі машиналық тілге аударылғ аннан кейін дереу орындалады. Содан кейін келесі бө лігі аударылып, одан ә рі процесс қ айталанады. Бейсик, Java тіліндегі программалар интерпретатор кө мегімен аударылып атқ арылады.

Компьютерлік желілер тү сінігі жә не қ ұ рылымы.

Компьютерлік желілердің сыныпталуы. Есептеу желілерінің аппаратық жә не бағ дарламалық жасақ тамасы.

Компьютерлік желі дегеніміз – ресурстарды (дискі, файл, принтер, коммуникациялық қ ұ рылғ ылар) тиімді пайдалану мақ сатында бір-бірімен байланыстырылғ ан компьютерлер тізбегі. Компьютерлік желілер: жергілікті, аумақ ты, аймақ ты жә не корпаративті деп бө лінеді. Бү кіл ә лемдік желіде ә р сервердің ө зіндік ерекше аты бар, ол домендік есім деп аталады. Негізінен домендер екі ә ріп қ осындысынан тұ ратын географиялық аймақ тарды қ амтиды. Мысалы, Қ азақ стан- kz, Ресей- ru, бұ рынғ ы КСРО- su, Франция- fr, АҚ Ш- us деп белгіленеді. Жергілікті желіден кейінгі орынды масштабы бойынша корпоративті есептеуіш желілер алады. Бұ л жү йелерді ү й мекемелерді, банктер мен олардың филиалдары, сақ тандыру компаниялары, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары қ ұ рады.

Басқ аша айтқ анда желі деп дербес компьютерлердің жә не де принтер, модем, факсимальдық аппарат тә різдіесептеу қ ұ рылғ ыларының бір-бірімен байланысқ ан жиынын айтады. Желілер ә рбір қ ызметкерге басқ алармен мә лімет алмасып қ ұ рылғ ыларды ортақ пайдалануғ а, қ ашық та орналасқ ан қ уатты компьютерлердегі мә ліметтер базасымен қ атынас қ ұ руғ а жә не тұ тынушылармен тұ рақ ты байланыс жасауғ а мү мкіндік береді.

Желі қ ұ рамына кіретін компьютерлер мынадай жұ мыс атқ арады:

1. Желімен қ атынас қ ұ руды ұ йымдастыру

2. Олардың арасындағ ы мә лімет алмасуды басқ ару

3. Желі тұ тұ нушыларына есептеу қ ұ рылғ ыларын пайдалануғ а беріп, олрғ а ә р тү рлі қ ызмет кө рсету.

Жергілікті желі (LAN) – бір ғ имарат ішіндегі немесе қ атар орналсақ ан ғ имараттардағ ы дербес комп-р мен принтерлерді бір-бірімен байланыстырады. Жергілікті желілер – дербес комп-ді бір-бірімен немесе оларды желі сервері рқ лін атқ аратын қ уатты компьютермен байланыстыратын желінің ең қ арапайым тү рі. Жергілікті желі ә рбір тұ тынушығ а бір-бірімен ө те жылдам қ атынасуғ а мү мкіндік береді. Оның мынадай ерекш бар: қ ұ жаттарды бірге пайд-у; компьютер дискісіндегі орынды тиімді пайд-п ө з жұ мыс нә тижелерін серверде сақ тау жә не архивтеу; қ ымбат тұ ратын қ орларды (принтер, қ атты диск) жә не ортақ пайдалануғ а болатын кө лемді қ олданбалы программаларды бірігіп пайдалану. Атқ аратын қ ызметіне байл топологиялардың 3 тү рі бар: Шиналық топ-я – жұ мыс станциялары желі адаптерлері арқ ылы жалпы шинағ а немесе магистральғ а (кабельге) қ осылады. Жұ лдыз тұ різді топ – ортақ тандырылғ ан коммутациялық тү йін - желілік сервер болуы тиіс, ол барлық мә ліметтерді жеткізуді жү зеге асырады.                                                                                                                                                                                                                                                   Сақ иналық топ – байланысу арналары тұ йық талғ ан сақ ина бойында отн. Мә лімет біртіндеп барлық жұ мыс станцияларын аралап шығ ады да, керекті ком қ абылдағ ан соң жұ мыс тоқ тайдық                                                                                                                                                                Жергілікті желілерде компьютерлер арасында ақ паратты жеткізу жылдамдығ ы ө те жоғ арғ ы болады, олар секундына 10, айта берсек 100 мегабиткеде жетеді. Жергілікті желілерді пайдаланатын программалық жабдық тарына қ арай екіге бө лкге болады. Біріншісі-арнаулы файл-серверлер бө лініп берілген желілер, бұ лардың қ ұ рамындағ ы бір немесе бірнеше компьютерлерде арнаулы желілік операциялық жү йе. Екінші топқ а-бір рангілік желілер. Мұ нда файл-сервер немесе баспа баспа сервері ретінде пайдаланылатын жеке компьютер болмайды.                  

Жергілікті жә не аймақ тық есептеу желісі. Компьютерлердің желілік қ арым- қ атынасының қ ажеттілігі.

Екі немесе бірнеше компьютерлерді физикалық қ осқ анда компьютерлік желі қ ұ рылады.

Адамдардың ақ парат пен жабдық тарды бірігіп қ олдануын қ амтамасыз ететін қ андай да бір ə діспен біріктірілген компьютерлердің тобы компьютерлік желі деп аталады. Бір бө лмедегі, бір ғ имараттағ ы, қ аланың немесе ə лемнің ə р тү рлі бө ліктеріндегі компьютерлер біріктірілуі мү мкін.  Жалпы жағ дайда компьютерлік желілердің қ ұ рылуына арнайы аппараттық қ амтыма (желілік жабдық тау) жə не арнайы программалық қ амтыма (желілік программалық қ ұ ралы) қ ажет. Ақ парат алмасу ү шін екі компьютердің қ арапайым қ осылуы тікелей қ осылу деп аталады. Windows XP операциялық жү йесінде жұ мыс істейтін компьютерлерді тікелей қ осу ү шін арнайы аппараттық та, арнайы программалық қ амтыма да талап етілмейді. Бұ л жағ дайда енгізу/шығ ару стандартты порттары (тізбекті немесе параллельді) аппараттық қ ұ ралдар болып табылады, ал программалық қ амтыма ретінде операциялық жү йе қ ұ рамында болатын стандартты қ ұ ралдар қ олданылады.

Жергілікті жə не ауқ ымды желілер Қ олданатын протоколдарына сə йкес компьютерлік желілерді жергілікті (LAN -Iocal Area Network) жə не ауқ ымды (WAN-Wide Area Network) деп бө лу қ абылданғ ан. Жергілікті желі компьютерлері барлық қ атысушылар ү шін протоколдардың бірың ғ ай жинағ ын қ олданады. Территориялық белгісі бойынша жергілікті желі тұ тастығ ымен ерекшеленеді. Олар бір қ абаттағ ы, ғ имараттағ ы немесе тұ тас орналасқ ан ғ имараттар тобындағ ы компьютерлерді біріктіре алады. Ауқ ымды желінің географиялық мө лшері ү лкен болады. Олар жеке компьютерлерді, сол сияқ ты ə ртү рлі протоколдарды қ олданатын жеке жергілікті желілерді біріктіре алады. Ə р тү рлі протоколдармен жұ мыс істейтін бірнеше жергілікті желілерді ө зара байланыстыру ү шін шлюздар деп аталатын арнайы қ ұ ралдар болады. Шлюздар аппараттық та, программалық та бола алады. Мысалы, ол арнайы компьютер (шлюзды сервер) немесе компьютерлік программа да болуы мү мкін. Жергілікті жə не ауқ ымды желілер арасында желілік қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ү шін брандмауэрлер қ олданылады. Брандмауэр арнайы компьютер немесе желілер арасында ақ параттардың рұ қ сатсыз алмасуына кедергі болатын компьютерлік программа.

Мекемелік есептеу желісі жә не оның орны, мінездемесі. Желінің қ ұ рылымы жә не негізгі компонентері.  

Компьютерлерді біріктірудің кө птеген тү рлі ə дістеріне қ армастан, компьютерлік желілердің екі тү рін ажыратады: бір рангілі желі (Peer-to-Peer Network) жə не клиент-сервер желісі (Client/Server Network).

Бір рангілі желі деген не? Бір рангілі желі (Peer-to-Peer Network) – бұ л тең мү мкіндікті компьютерлердің бірігуі. Ə детте бір рангілі желі 10-нан кө п емес компьютерлерді біріктіреді жə не ол ү йде немесе кішігірім офистерде ұ йымдастырылады. Microsoft Word сияқ ты мə тіндік редакторларды қ олдану ү шін компьютерлік бағ дарламаны ө з компьютерің ізге орнатқ андай, ата-анаң ыздың компьютеріне орнату қ ажет болады. Ал клиент-сервер деген не? Клиент-сервер желісі ү й жағ дайында емес, мектеп, кə сіпорындар немесе кітапханалар сияқ ты ұ йымдарда жиі кездеседі. Желілердің мұ ндай типінде сервер деп аталатын компьютер желінің жү регі болып табылады. Ол ақ парат пен ресурсарды сақ тап, оларды осы желінің басқ а компьютерлерге қ ол жеткізетіндей етеді. Осы ақ паратты алу ү шін желіні қ олданатын қ алғ ан компьютерлер клиенттер деп аталады. Егер кітапханағ а кітап тауып алу ү шін барсаң ыз сіз компьютер-клиентке отырасыз, ал ақ паратты серверден аласыз. Егер сіз MSN сайтынан ақ парат алғ ың ыз келсе, сіз клиент рө лін атқ аратын ө з компьютерің ізге отырып, оны Интернет деп аталатын желіден MSN серверінен аласыз. Сіз дə рігерге барғ ан кезде тіркеу орнында желі арқ ылы сервермен байланысу ү шін сіз жө нінде онда сақ таулы ақ паратты алу мақ сатында компьютер-клиент пайдаланылады. Мұ ның бə рі – клиент-сервер желісін қ олдану мысалдары. Клиент-сервер желісі желіге оннан астам компьютерлерді біріктіру ү шін ең жақ сы амалы болып табылады Олар бір рангілі желілерден ə лдеқ айда қ ымбат, алайда ү лкен компаниялар ү шін ақ параттың кө лемді ауқ ымын сақ тау қ ажет болғ анда бұ л ең жақ сы таң дау.

Жергілікті желідегі IP –адресінің анық тамасы. Жергілікті желіде мә ліметтермен алмасу. Желілік баспағ а беру. Желідегі барлық ресурстарғ а қ атынасу.

Ө ткен ғ асырдың 60-ж. алғ ашқ ы Интернет компьютерлік желісі АҚ Ш-тың Қ орғ аныс министрлігінің тапсырысы бойынша жасалды. Интернеттің туылғ ан кү ні - 1969 ж. 2 қ аң тар кү ні деуге болады, бұ л кү ні АҚ Ш Болашақ (перспективалық ) зерттеулер агенттігі – ARPA – Advanced Research Project Agen-cy – компьютер желісі бойынша жобалау ісін бас-тады, нә тижесінде ARPANET желісі пайда болды. Ол Калифорния университетін, Массачусет техно-логиялық институтын жә не RAND ә скери ғ ылыми-зерттеу орталығ ын байланыстырды. Бұ л желі ядролық жарылыс болғ ан жағ дайда елді басқ ару ү шін қ ажет деп есептелді.

Интернеттің жұ мыс істеу негіздері.

Протокол TCP/IP (Transmission Control Protocol /Internet Protocol) – қ азіргі кезде компьютерлік желілерде ақ парат алмасуда қ олданылатын протоколдардың бірі. Шын мə нінде бұ л протоколдың ө зі бірнеше протоколдан тұ рады. Протоколдың аты екі бө лімнен тұ рады:

TCP–протоколы жіберуші жақ та хабарларды пакеттер легіне тү рлендіреді жə не қ абылдаушы жақ та пакеттерді қ айта хабарларғ а жинайды.

IP – протоколы пакеттердің бағ ытталуын басқ арады, желілер арасында оларды ə р тү рлі бағ ытқ а бағ ыттайды жə не ə ртү рлі желілердің бірігуіне ық пал жасайды.

Желіліердің топологиялар тү рлері

Топология – бұ л компьютерлердің, кабельдердің жə не басқ алар қ ұ рауыштардың қ осылу қ исындық жə не физикалық тə сілдер. Топология желінің қ асиеттерің сипаттайды.

Желіліер топологиялардың кен таралғ ан тү рлері:

1. Сызық ты желі. 2. Сақ иналық желі. 3. Ағ аштү рінде желі. 4. Жұ лдызтү рінде желі. 5. Ұ яшық ты желі. 6. Толық байланысты желі.

Желі архитектурасы. Желі архитектурасы – бұ л топологияны, қ ұ рылғ ылардың қ ұ рамы жə не олардың желіде ө зара ə рекеттесу ережелер анық тайтың деректерді беру жү зеге асырылғ ан желінің қ ұ рамы.

Кең тарағ ан архитектуралар:

• Ethernet (ағ ылшынан Ether – эфир) – радио хабарын кең тарататын желі.

• Arcnet (Attached Resource Computer Network – қ орлар қ осылғ ан компьютерлік желі) – радио хабарын кең тарататын желі.

• Token Ring (эстафетті сақ иналық желі) – сақ иналық желі.

• FDDI (Fiber Distributed Data Interface) – жоғ ары жылдамдық пен деректерді беру желілік архитектурасы.

Интернет. Негізгі тү сініктер: сайт, IP пдрес, порт, сокет, сервер, клиент.

Клиент/сервер желісі. TCP/IP хаттамасы. Желі тү рлері. Web-беттерін кө рудің қ олданбалы бағ дарламалары.

Протокол TCP/IP (Transmission Control Protocol /Internet Protocol) – қ азіргі кезде компьютерлік желілерде ақ парат алмасуда қ олданылатын протоколдардың бірі. Шын мə нінде бұ л протоколдың ө зі бірнеше протоколдан тұ рады. Протоколдың аты екі бө лімнен тұ рады:

♦ TCP–протоколы жіберуші жақ та хабарларды пакеттер легіне тү рлендіреді жə не қ абылдаушы жақ та пакеттерді қ айта хабарларғ а жинайды.

♦ IP – протоколы пакеттердің бағ ытталуын басқ арады, желілер арасында оларды ə р тү рлі бағ ытқ а бағ ыттайды жə не ə ртү рлі желілердің бірігуіне ық пал жасайды.

 Клиент-сервер желісі ү й жағ дайында емес, мектеп, кə сіпорындар немесе кітапханалар сияқ ты ұ йымдарда жиі кездеседі. Желілердің мұ ндай типінде сервер деп аталатын компьютер желінің жү регі болып табылады. Ол ақ парат пен ресурсарды сақ тап, оларды осы желінің басқ а компьютерлерге қ ол жеткізетіндей етеді. Осы ақ паратты алу ү шін желіні қ олданатын қ алғ ан компьютерлер клиенттер деп аталады. Егер кітапханағ а кітап тауып алу ү шін барсаң ыз сіз компьютер-клиентке отырасыз, ал ақ паратты серверден аласыз. Егер сіз MSN сайтынан ақ парат алғ ың ыз келсе, сіз клиент рө лін атқ аратын ө з компьютерің ізге отырып, оны Интернет деп аталатын желіден MSN серверінен аласыз. Сіз дə рігерге барғ ан кезде тіркеу орнында желі арқ ылы сервермен байланысу ү шін сіз жө нінде онда сақ таулы ақ паратты алу мақ сатында компьютер-клиент пайдаланылады. Мұ ның бə рі – клиент-сервер желісін қ олдану мысалдары.

Клиент-сервер желісі желіге оннан астам компьютерлерді біріктіру ү шін ең жақ сы амалы болып табылады Олар бір рангілі желілерден ə лдеқ айда қ ымбат, алайда ү лкен компаниялар ү шін ақ параттың кө лемді ауқ ымын сақ тау қ ажет болғ анда бұ л ең жақ сы таң дау.

Коммутаторлар - телефон арқ ылы байланысу мү мкіндігін тудырады, мұ нда компьютерлер бір-бірімен TCP/IP (Transfert Control Protocol/Internet Protocol) хаттамасы арқ ылы мə лімет алмаса алады, мұ ндағ ы TCP – транспорттық дең гейдегі хаттама, ал IP (Internet Protocol) – адрестік хаттама, бұ л адрес тө рт байт сандар арқ ылы ө рнектеледі, мысалы: 156. 47. 77. 11. Желілік интерфейс тақ шалары желінің функциональдық элементтерін бір-бірімен ү йлестіру қ ұ ралдары. (NІС, Networc Operating System) столғ а қ ойылатын жə не протативті алып жү руге ың ғ айлы компьютерлерге орнатылады. Модем ((Modem) модулятор/демодулятор) - телефон желісі арқ ылы компьютердің мə ліметтерді жө нелтуді жə не қ абылдауды іске асыруына мү мкіндік беретін электрондық қ ұ рылғ ы. Компьютерлік желілер жергілікті, аймақ тық жə не ауқ ымды болып тү рлі тү рге бө лінеді. 1. Жергілікті желі (LAN – Local Area Network) – бір бірімен шамалы ғ ана қ ашық тық та орналасқ ан жə не біртұ тас желіге біріктірілген абоненттік жү йелер. Олар мекеме ішіндегі немесе қ атар орналасқ ан ғ имараттардағ ы компьютерлерді бір-бірімен жə не сервермен (қ уатты бас компьютер) байланыстырады. Жергілікті желінің барлық компьютерлері серверде жазылғ ан қ олданбалы программаларды жə не принтер, факс тə різді шеткері қ ұ рылғ ыларды ортақ пайдалана алады. Желідегі ə рбір компьютер желі тү йіні немесе жұ мыс станциясы деп аталады Жергілікті желі ə рбір тұ тынушығ а бір-бірімен ө те жылдам қ атынасуғ а мү мкіндік жасайды. Біррангті желі - ерекшеленген сервері жоқ, барлық ЭЕМ-дердің қ атынас қ ұ қ ық тары бірдей желілер. 2. Аймақ тық таратылғ ан желілер (АТЖ) – WAN (Wide Area Network – широкомасштабная сеть). АТЖ – жергілікті желілер жасай алатын барлық жұ мыстарды ө те қ ашық та орналасқ ан бір компания компьютерлері арасында атқ арыла алады. Ол ү шін модем немесе жоғ арғ ы жылдамдық ты сандық желі арналарын ортақ пайдалануғ а арналғ ан кешендік қ ызмет кө рсете алатын байланыстық телефон арналары қ олданылады. АТЖ-дің кө мегімен электрондық пошта арқ ылы мə ліметтер қ абылдау-жө нелтуге, Интернетпен байланысуғ а болады. 3. Қ алалық масштабтағ ы желі – MAN (Metropolitan Area Network); 4. Ауқ ымды (глобальдық ) желі – GAN (Global Area Network) – бұ ғ ан желілердің желісі болып келетін Интернет желісі жатады. Интернеттің артық шылығ ы – ол тү рлі кө лемде ə р алуан тақ ырып бойынша ө зінде сақ таулы мə ліметтерді экран бетінде кө рсетіп бере алады. Мысалы, берілетін мə ліметтер: кү нделікті саяси жаң алық тар, медициналық, комерциялық жə не банкілер саласында қ ызмет кө рсету, қ ашық тан оқ ытуғ а арналғ ан электрондық оқ улық тар, ғ ылыми жұ мыстар, рефераттар жə не т. б. кү рделі мə ліметтер студенттердің кредиттік технология бойынша ө з бетімен білім алуына ү лкен кө мегін тигізері сө зсіз.

Internet Explorer броузерді баптау жә не танысу. Кілттік сө здер бойынша ақ паратты іздеу.

. интернет баптау мен танысу Internet Explorer браузерімен жұ мыс істеу. Ақ параттарды сақ тау жә не белгі жасауЕгер сізге белгілі бір веб-парақ ұ наса, жә не де ол парақ сізге ү немі қ ажет болып тұ рса, ол адреске белгі салып қ оюғ а болады. Белгі жасау ү шін « Избранное-Добавить в избранное » деген менюді таң дап алу қ ажет. Келесі кезектегі терезеден белгінің атын жә не белгі сақ талатын папканы таң дау қ ажет. Мысалы сіз мынандай http: //kk. wikipedia. org адрестегі веб-парақ ты қ арап отырсыз жә не оны белгі жасап сақ тағ ың ыз келді, ол ү шін « Избранное – Добавить в избранное » деген менюді аламыз. Онда « Добавление в избранное » деген терезе пайда болады, « имя » деген жолда веб-парақ алғ ашқ ы атауымен тұ рады, оны сіз ө з қ алауың ыз бен ө згертуің ізге де болады. « Добавить в избранное » деген терезеде папкалар тізімі берілген, оның сә йкес келетін біреуін таң дауың ызғ а болады. Егер папканы таң дап алмасақ сақ талатын адресіміз « Избранное » деген бастапқ ы папкағ а жазылады. Кө рсетілген папканың ешқ айсысы сєйкес келмеген жағ дайда жаң адан папка ашуғ а болады, ол ү шін « Создать папку » деген команданы таң даймыз. Веб-парақ тарды сақ тап белгі жасау арқ ылы біз кез келген уақ ытта қ ажетті адрестерді жылдам мониторғ а шығ ара аламыз. Ол ү шін аспаптар тақ тасынан « Избранное » деген папканы таң даймыз, пайда болғ ан терезеден қ ажетті адресті аламыз. Егер веб-парақ сізге ағ ымдағ ы мазмұ нымен ғ ана қ ажет болса ақ параттарды сақ таудың мынандай жолдары бар: 1) Веб-парақ ты толығ ымен сақ тау. Веб-парақ толығ ымен жү ктелген соң аспаптар тақ тасынан «Файл - Файл сохранить как» деген команданы таң даймыз, пайда болғ ан терезеден «Сохранить веб-страницу» командасында «Тип файла» деген жолда «Веб-страницу полностью» деп кө рсетілуін қ адағ алау керек. 2) Суретті сақ тау. Веб-парақ тағ ы суретті жеке сақ тау ү шін тышқ анды суреттің ү стінде ұ стап тұ рып оң жақ тү ймесін шертеміз. Пайда болғ ан контекстік менюден «Сохранить рисунок как» деген команданы таң дап аламыз да қ ажетті папканың ішінде сақ таймыз. Егер сіз суретті жұ мыс істеп отырғ ан файылың ызғ а қ ойғ ың ыз келсе контекстік менюден «Копировать» деген команданы таң дап аласыз да қ айтадан ө з файылың ызғ а ауысып «Вставить» деген команданы орындайсыз. 3) Мә тіндік ақ паратты сақ тау. Кµптеген Веб-парақ тарда бізге қ ажеттірегі – мә тіндер. Оны айырбастау буфері арқ ылы сақ тау сенімді жә не ың ғ айлы. Алдымен қ ажетті мєтінді белгілеп аламыз да «Копировать» деген тапсырманы таң даймыз (мысалы аспаптар тақ тасынан «Правка-Копировать» немесе CTRL-C ө зара байланысқ ан клавиштер арқ ылы жү зеге асыруғ а болады. Адрестiк жү йе Интернет-қ осымшаларының адрестiк қ ұ рылымы (негiзгi парақ ) қ осымша: //қ осымша. мекеме. доменҰ йымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары gov - ү кіметтік org - ү кіметтен, коммерциядан тыс edu - білім com -коммерциялық mil - ә скери net - желілікМысалдар: http: //www. loc. gov (АҚ Ш Конгресінің кітапханасы) http: //www. cnn. com (CNNКомпаниясы)

Ұ йымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары Қ осымша ( 2000 жылы қ араша айынан, International Corporation for Assigned Names and Numbers)

museum - музейлер name - жеке есімдер aero - авиакомпании coop - бірлескен, коммерциялық biz - бизнес info - ақ параттық pro - кә сіпқ ой

Аймактық белгiсi бойынша домендер атауы

uk - Великобритания us - США ru - Россия se - Швейцария kz - Казахстан de - Германия ua - Украина fr – Франция

Чат (IRC –Internet Real Chat) –Интернеттің тағ ы да бір қ осымшасы, желіде нақ тылы уақ ытта интерактивті сұ хбаттасу. Ә ң гімелесушілер бір-бірімен ө з компьютерлеріндегі клавиатурада сө здерді теріп жібереді жә не ол сө здер бірнеше секундтардан кейін сұ хбаттасушыларғ а монитордан кө рінеді, осындай тєсілмен ә ң гімелесулеріне болады. Кілттік параметр (Ключевой параметр; keyword parameter) — мә ні кілттік сө здің кө мегімен берілетін параметр. Кілттік параметрлердің коман дадағ ы колдану реті — еркін. ^[1]

Internet Explorer браузер-бағ дарламасымен жә не Outlook Express электрондық пошта бағ дарламалармен жұ мыс істеу

Браузер- бұ л Web беттерін (гипермә тіндік беттерді ) қ арауғ а негізделген программа (Internet Explorer, Netscape Navigator ). Графикалық , бейнелік жә не аудиомә ліметтер жеке файлдарғ а жазылады да, қ ұ жат ішіндегі сілтемелерге сә йкес браузерлер оларды біртіндеп іске қ осу қ ызметін атқ арады. Файлдарғ а мә ліметтерді қ абылдап браузер оларды реттеп орналастырады да, HTML тілінің командалары арқ ылы мә тінге қ ажетті тү стер енгізіп, терезе кө лемін, мә тін қ аріпі мен оның мө лшерін жә не т. б ә рекеттерді анық тап, нә тижесін экранда кө рсетеді. HTML файлдары htm немесе html деген кең ейтілулер арқ ылы ө рнектеледі. Оны қ ұ растыру ү шін “ Стандартные” программасындағ ы Блокнотты пайдаланамыз. Ал оның нә тижесін экранда кө ру ү шін Microsoft Internet Exploler браузері қ олданылады

Windows амалдық жү йесінің қ ұ рамына Internet Expoler браузері кіреді. Internet Expoler бұ л интернетке саяхат жасау ү шін қ олданылатын, браузер (қ арап шығ ушы)деп аталатын арнайы программа. Браузерді іске қ осу ү шін жұ мыс столынан немесе есептер тақ тасынан Internet Expoler пиктаграммасын табу қ ажет, соғ ан крусорды алып барып, тышқ анның негізгі батырмасын екі рет шерту керек. Internet Expoler жұ мысын Windows 98 ортасында кө рсетіледі, сондық тан оның іс ә рекеттерді осы сперациялық жү йеге сә йкес баяндалады. Internet Expoler-ді іске қ осар алдында желімен алыстан қ атынас қ ұ ру программасы іске кіріседі, ал провайдер серверімен компьютерді байланыстырады. Мұ ндайда 3 терезе мә ліметтер енгізілуі тиіс желідегі аты-жө нің ізге жә не пороль, оғ ан қ оса провайдер серверімен байланыстыратын олардың телефон нө мірі сеанс кезінде кез келген сә тте “болдырмау” батырмасын басу арқ ылы байланысты ү зуге болады. Батырмалар астындағ ы жазулар оларды қ ызметтен кө рсетеді, бірақ қ ай кезде оларды басу керектігі онша тү сінікті бола бермейді. Адрес ө рісі Ғ ТР адресі былай терілед іttp; //ftp. relcom. ru. Адрес терілген соң, Enter пернесі басылады. Адрес енгізілген сә ттен бастап, Internet терезесінің жоғ арғ ы оң жақ бұ рышындағ ы жер шарының бейнесі кө рсетілген сурет қ озғ алып айнала бастайды. Internet Expoler терезесінің жұ мыс аймағ ындағ ы 1 цифры орында Ғ ТР серверге кіріп отырғ ан адамғ а арналғ ан мә тін кө рсетіледі. Экранда кө рінбей одан тысқ ары тұ рғ ан мә тін бө ліктерін кө ру ү шін кө лденең немесе тік жылжыту сызық тарын пайдалану керек, олар Internet Expoler терезесінің оң жақ жә не тө менгі шеттерінде орналасады. Браузер арқ ылы біз кез келген уақ ытта басқ а Ғ ТР-серверге ауыса аламыз. Ол ү шін”Адрес”деген терезеге жаң а адрес енгізіп, Enter пернесін басу қ ажет немесе “Адрес”ө рісінің оң жағ ындағ ы бағ ыттауыш тілсызық батырманы басып, шық қ ан тізімнен керектісін тандап аламыз. Браузермен жұ мысты аяұ тау ү шін “Файл” менюінің ”жабу”пунктісін орындаймыз

Электронды пошта немесе e-mail, – Интернеттің недә уір жиі қ олданылатын мү мкіндіктерінің бірі. Кү н сайын дү ние жү зі бойынша миллиондағ ан хабарламалар жө нелтіліп, қ абылдап алынып жатады. Интернетке қ ол жеткізу мү мкіндігі бар кез келген адам e-mail деген атпен белгілі хабарламаларды жө нелтіп, қ абылдай алады. Электронды пошта қ алай жұ мыс істейді? Электронды пошта жұ мысы кә дімгі поштағ а ө те ұ қ сас. Онда да жеткізу қ ызметі, пошта жә шіктері, мекенжайлар мен хаттар бар. Электронды хат санаулы секундтар ішінде жеткізіледі. Электрондық пошта жұ мысы кә дімгі тұ рмыстағ ы поштағ а ұ қ сас болғ андық тан, оның жұ мыс істеу принциптерін мең геру тұ тынушылар ү шін аса кө п қ иындық тар туғ ыза қ оймайды. Оның негізгі айырмашылығ ы – физикалық заттар (хат, бандероль, посылкалар) емес, ақ параттық мә ліметтер, бейнелер жө нелтіледі. Электрондық пошта қ ызметі ө зімізге таныс «клиент-сервер» принципі бойынша жұ мыс істейді. Хабарламаның ары қ арай қ озғ алу маршруты кө птеген факторларғ а – адресаттың географиялық орнына, байланыс каналдарының дұ рыстығ ына, пошталық серверлерге, олардың жү ктемелік дә режелеріне, т. б. байланысты болады. Электронды хабарламаларды жіберіп, қ абылдай алу ү шін сізге Электронды поштамен жұ мыс істеуге арналғ ан бағ дарламалық жабдық тар қ ажет. Ол не бү кілә лемдік торап қ ұ рамына кіреді, не сіздің компьютерің іздегі бө лек бағ дарлама болып табылады, мысалы, Microsoft Outlook. Бағ дарламалық жабдық тың екі тү рі де бірдей жұ мыс істейді жә не мынадай қ адамдарды кө здейді:

- Сіз хат жазасыз.

- Жө нелту батырмасын шертесіз. Сіздің бағ дарламаң ыз хабарламаны сандық пішімге ауыстырады.

- Сандық хабарлама Интернет арқ ылы пошталық серверге жетеді.

- Пошталық сервер қ абылданғ ан поштаны жинап, сұ рыптайды да, жекелеген адресаттарғ а жібереді.

Электронды хаттарды жө нелтіп, қ абылдап ала алу ү шін Сізге электронды пошта мекен жайы (электронды поштаның тіркеулік жазбасы) қ ажет. Электронды хаттарды тегін жө нелтіп, қ абылдай алу ү шін электронды поштаның тіркеулік жазбасын жасауғ а мү мкіндік беретін веб-сайттар қ ызметіне жү гінуге болады: http: //mail. kz, http: //mail. ru, http: //hotmail жә не т. б.

Электронды поштаның ә рбір тіркеулік жазбасы ү шін Сіз бірегей пайдаланушы аты мен қ ұ пия сө з аласыз, бұ лар Сізге электронды поштаны ә р тексерген сайын қ ажет болып отырады. Сізге біреу электрондық хат жіберсе, ол Сіздің бірегей пошта мекен жайың ыз арқ ылы тек Сізге ғ ана жетеді. Электронды поштаны ә деттегі поштамен салыстырғ анда бірқ атар маң ызды артық шылығ ы бар: 1. Хабарларды жіберу жылдамдығ ы. Егер ә деттегі поштамен жіберілген хат бірнеше кү нде, аптада жетсе, электронды пошта арқ ылы жіберілген хат тарату бірнеше секундта немесе бірнеше сағ атта жетеді. Электрондық хат тек мә тіндік хабарлардан ғ ана тұ рмайды. Сонымен оғ ан бірнеше файлдар салыну мү мкіндігі бар, бірақ хатты жылдам жеткізуге кедергі келтірмес ү шін ө те ү лкен файлдарды жіберуге болмайды. Мұ ндай кедергілерден алдын-ала сақ тану ү шін кейбір пошталық Серверлерге жіберілетін хабарламалардың ө лшеміне шектеулер енгізіледі. 2. Электрондық хатты бірден бірнеше абонентке жіберуге болады, Мысалы, кездесуге шақ ыру. Пошталық қ ызметтің негізгі объектісі хат

Электронды пошта немесе e-mail, – Интернеттің недә уір жиі қ олданылатын мү мкіндіктерінің бірі.. Интернетке қ ол жеткізу мү мкіндігі бар кез келген адам e-mail деген атпен белгілі хабарламаларды жө нелтіп, қ абылдай алады. Электронды хабарламаларды жіберіп, қ абылдай алу ү шін сізге Электронды поштамен жұ мыс істеуге арналғ ан бағ дарламалық жабдық тар қ ажет. Ол не бү кілә лемдік торап қ ұ рамына кіреді, не сіздің компьютерің іздегі бө лек бағ дарлама болып табылады, мысалы, Microsoft Outlook. Бағ дарламалық жабдық тың екі тү рі де бірдей жұ мыс істейді жә не мынадай қ адамдарды кө здейді:

• Сіз хат жазасыз.

• Жө нелту батырмасын шертесіз. Сіздің бағ дарламаң ыз хабарламаны сандық пішімге ауыстырады.

• Сандық хабарлама Интернет арқ ылы пошталық серверге жетеді.

• Пошталық сервер қ абылданғ ан поштаны жинап, сұ рыптайды да, жекелеген адресаттарғ а жібереді.

Электронды хаттарды жө нелтіп, қ абылдап ала алу ү шін Сізге электронды пошта мекен жайы (электронды поштаның тіркеулік жазбасы) қ ажет. Электронды хаттарды тегін жө нелтіп, қ абылдай алу ү шін электронды поштаның тіркеулік жазбасын жасауғ а мү мкіндік беретін веб-сайттар қ ызметіне жү гінуге болады: http: //mail. kz, http: //mail. ru, http: //hotmail жә не т. б.

Электронды поштаның ә рбір тіркеулік жазбасы ү шін Сіз бірегей пайдаланушы аты мен қ ұ пия сө з аласыз, бұ лар Сізге электронды поштаны ә р тексерген сайын қ ажет болып отырады. Сізге біреу электрондық хат жіберсе, ол Сіздің бірегей пошта мекен жайың ыз арқ ылы тек Сізге ғ ана жетеді.

Пошта бағ дарламасы белгілі бір пошта жә шігінен хаттарды жө нелтіп, қ абылдай алуы ү шін тіркеулік жазба қ ажет. Outlook Express бағ дарламасын баптаудың мә ні осындай тіркеулік жазба жасауда. Жаң а пошта тіркеулік жазбасын ү стеу ү шін ө з пошталық серверің іздің тү рін (POP3, IMAP немесе HTTP), келетін поштағ а арналғ ан сервер атауын жә не кететін поштағ а арналғ ан сервер атауын білуің із қ ажет. Осы деректердің барлығ ын пайдаланушығ а сервердің пошта қ ызметі электронды мекен жайды тіркеу кезінде хабарлайды.

Жаң а тіркеулік жазба былайша жасалады:

- бағ дарлама мә зірінде Қ ұ ралдар – Тіркеулік жазбалар ә мірін таң дап, ашылғ ан сұ хбат терезесінде Ү стеу – Пошта батырмасын басу керек;

жаң а терезеде барлық кететін хабарламаларда Кімнен ө рісінде кө рініп тұ ратын пайдаланушы атын енгізу қ ажет

- келесі терезеде электронды пошта жә шігінің мекен жайын кө рсетің із

- содан кейін сұ хбат терезесінде келетін жә не кететін хабарламалар серверлерінің атауларын кө рсету қ ажет

Пайда болғ ан терезеде поштаны оқ уғ а арналғ ан тіркеулік жазба есімін (пайдаланушы атын) жә не поштаны оқ уғ а арналғ ан қ ұ пия сө зді енгізу керек.

Электронды пошта абонентінің пошта жә шігі сервердің тұ рғ ылық ты дискіндегі пайдаланушығ а бө ліп берілген аумақ болып табылады. Ал пошта сервері пайдаланушылардың пошта жә шіктері орналасатын қ ашық тағ ы компьютер болып табылады.

Пошта жә шіктерінің атаулары мынадай кө ріністе болады: ат@ү йшік, бұ ндағ ы ат (Логин) – пошта серверінде тіркелу кезінде кө рсетілетін бірегей ат. Ү йшік Сіз таң дағ ан пошта серверін кө рсетеді. Ү йшік атауы кем дегенде нү кте арқ ылы бө лінген екі бө ліктен тұ рады, олар: жоғ арғ ы дең гей ү йшігі жә не екінші дең гейлі ү йшік: mail. kz, ok. kz, host. kz жә не т. б.

Пошта қ ызметі сайтына кіру ү шін алдымен Internet желісіне қ осылып, web-шолғ ышты іске қ осамыз да, мекен жай жолағ ына пошта серверінің мекенжайын енгіземіз.

Егер біз mail. kz пошта қ ызметін таң дасақ шолғ ыш терезесінде алдымен толтырып, тіркелу қ ажет нысанды кө реміз.

Бұ л ү шін «Тіркелу» сілтемесін шерту қ ажет.

Ө рістерді мына ретпен толтырамыз: Сіздің логинің із: Сіздің пошта жә шігің іздің бірегей атауы – ә рқ ашан латын ә ріптерімен жазылады – мысалы, my_e-mail.

Шынайы атың ыз: Сіздің хатың ызғ а қ ойылатын қ олтаң ба.

Қ ұ пия сө з: пернетақ таның рұ қ сат етілетін нышандары, мысалы, 1963 (қ ойын кітапшағ а жазып алғ ан дұ рыс болар).

Қ ұ пия сө зді қ айталау: 1963. Сақ тық e-mail: қ ұ пия сө зді жоғ алтып алғ ан жағ дайда керек болатын электронды пошта мекен жайы. ypok@mail. kz

Тіркелу батырмасын басамыз, бұ л кезде серверде «1963» деген қ ұ пия сө зі бар my_e-mail@mail. kz атты пошта жә шігі жасалады.

Егер Сіздің логинің із бірегей емес болса немесе сіз рұ қ сат етілмейтін қ ұ пия сө зді енгізсең із, қ ате туралы хабарлама шығ ады да, Сізге ө з логинің із бен қ ұ пия сө зің ізді қ айта енгізуге тура келеді.

Электронды пошта хабарламалары бірдей пішімге ие, сондық тан, егер ә рбір элементтің не ү шін қ ажет екенін тү сінсең із, кез келген қ осымша кө мегімен электронды хабарламалар жө нелтіп, қ абылдай алу Сіз ү шін қ иындық туғ ызбасы анық

Электронды хабарламаның негізгі элементтері:

Кімге: қ абылдап алушының электронды мекен жайы.

Кө шірме (сс): осы хаттың кө шірмесін жө нелткің із келген ө зге қ абылдап алушының электронды мекенжайы кө рсетілетін ө ріс.

Жасырын кө шірме (bcc): кә дімгі кө шірмеден аумайды, тек бір айырмашылығ ы – хаттың кө шірмесі ө зге қ абылдап алушығ а жіберілгенін адресат білмейді.

Тақ ырып: қ абылдап алушының компьютеріндегі жаң а хаттар тізімінде пайда болатын сіздің хатың ызда талқ ыланатын мә селе.

Біріктіру – тіркемелер (Сіз электронды хабарламағ а сызбалық кескіндер, дыбыс, бағ дарламалар мен қ ұ жаттар сияқ ты файлдарды тіркей аласыз).

Хат ө рісі: сіз хабарламаны ә зірлейтін кең істік.

Хаттарды ә зірлеп, жө нелтуді ү йрену ү шін ө з ө зің ізге хат жө нелтіп кө рің із:

• Outlook Express бағ дарламасын ашың ыз. Бейне бетте бағ дарлама терезесі пайда болады. Хабарлама жасау батырмасын босың ыз;

• «Кімге» ө рісінде ө з электронды поштаң ыздың мекен жайын енгізің із;

• «Тақ ырып» ө рісінде «Байланысты тексеру» деп енгізің із;

• хат ө рісінде «Поштаның ө туін тексеру» деп жазың ыз

• Жө нелту батырмасын басып, хабарламаны жө нелтің із. Желіде ө ткізетін уақ ытың ызды ү немдеу ү шін провайдермен қ атынасты тура хат жіберер алдында орнатқ ан дұ рыс.

2. Ө з хабарламаң ызды қ абылдап алып, қ арап шығ у ү шін:

• Outlook Express бағ дарламасы терезесінде Келетін тармағ ын шертің із;

• Поштаны жеткізу батырмасын шертің із. Келетін хаттарғ а арналғ ан терезеде сіздің хатың ыз пайда болуы тиіс. Ол бірден емес, бірнеше минут ө ткеннен кейін де келуі мү мкін, бірақ кө птеген жағ дайларда ө з хатың ызды Сізге қ айта жө нелту ү шін санаулы секундтар ғ ана жұ мсалады;

• қ абылдап алынғ ан хатты шертіп, оны қ арап шығ ың ыз. Егер хатты екі рет шертсе, ол жаң а терезеде ашылады.

3. Ө з абонентің іздің электронды пошта мекен жайын мекен жайлық кітапқ а жазу ү шін:

• қ ұ ралдар ү стеліндегі Мекен жайлық кітап батырмасын басып немесе Қ ұ ралдар – Мекен жайлық кітап ә мірін орындап мекен жайлық кітапты ашың ыз;

• Мекен жай жасау батырмасын басың ыз;

• соғ ан сә йкес ө рісте адресатың ыздың атын, тегін жә не ә кесінің атын енгізің із;

• Кө рініс ө рісінде адресатқ а қ алай жү гінетінің ізді жазып қ ойың ыз;

• Электронды пошта мекен жайы ө рісінде соғ ан сә йкес электронды пошта мекенжайын (мысалы, ggg@peterlink. ru. Бұ л мекенжай шын мә нінде жоқ, тек мысал ретінде келтіріліп отыр) енгізің із

• Ү стеу, содан кейін Жарайды батырмасын басың ыз;

• мекен жайлық кітапты жабың ыз.

Абонентің ізден жауап хатты қ абылдап алу ү шін:

• біраз уақ ыттан кейін Поштаны ү стеу батырмасын басып, Келетін қ алтасындағ ы қ абылдап алынғ ан хабарламаны қ арап шығ ың ыз.

Электронды хабарламаны қ абылдап алғ аннан кейін Сіз оғ ан жауап қ айтаруың ызғ а, не сол хабарламаны басқ а адамғ а қ айта жө нелтуің ізге болады.

Қ абылдап алғ ан хатты оқ ығ аннан кейін Outlook Express бағ дарламасы терезесінде Жауап қ айтару батырмасын басуың ызғ а болады. Сонда Сіздің абонентің іздің мекен жайы ө здігінен Кімге ө рісіне орналасады, ал Тақ ырып ө рісінде сіз қ абылдап алғ ан хаттың тақ ырыбы Re деген белгімен кө рініс табады. Сіз ө зің ізге ұ сынылғ ан тақ ырыпты қ алдыруың ызғ а да, ө згертуң ізге де болады. Хабарламаны жазып болғ аның ыздан кейін Жө нелту батырмасын басың ыз.

Ө зің ізге келген хабарламаны ө зге адамғ а жө нелту ү шін Қ айта жө нелту батырмасын басың ыз. Тақ ырып ө рісінде Сізге келген хаттың тақ ырыбы Fw деген белгімен қ ойылады, ал хабарламаларғ а арналғ ан ө рісте жө нелту кү ні туралы деректер, жө нелтушінің мекен жайы, қ абылдап алушының мекен жайы жә не т. б., сонымен қ атар хабарламаның ө зі кө рініс табады. Егер хатта біріктірілген файлдар бар болса, олар қ айта жө нелтілетін хабарламағ а ө здігінен тіркеледі. Кімге ө рісінде ө зің ізге қ ажетті электронды мекен жайды енгізің із. Жө нелту батырмасы басылғ аннан кейін хат Сіз кө рсеткен мекен жайғ а қ айта жө нелтіледі.

Хатқ а бұ рыннан бар файлды, ол не сызбалық кескін, дыбыс, мә тіндік қ ұ жат, мұ рағ ат болсын, қ оса салу қ ажет болғ ан жағ дайда Outlook Express бағ дарламасында Тіркеу ә мірін пайдалана аламыз. Осы жетенің кө мегімен Сіз ө з хатың ызғ а қ ажетті файлды тіркей аласыз.

 Сіз ө зің ізге қ ажетті файлды тауып, оны бө лектеп алып, Тіркеу ә мірінің батырмасын басуың ыз керек Осы файлдың атауы Біріктіру жолында кө рініс табады.

Тіркеу жетесі кез келген пішімді файлдарды жө нелтуді қ амтамасыз ете алады. Ә детте ә рбір пошта жә шігінде тіркелген файлдар кө лемі бойынша белгілі бір шектеулер бар..

Outlook Express бағ дарламасында хатты сә ндеуге болады, бұ л ү шін Жасау тармағ ын таң дау керек. Ашылғ ан сұ хбат терезесінде Пішім – Ө ң тармағ ын таң даң ыз. Ө ң тізімінде Сурет, Тү с жә не Дыбысты таң дауғ а болады.

Пішім мә зірінде хаттың ө ң і ретінде берілетін Бланкті қ олдану ә мірін таң даң ыз.

Кей кездері хатта кө ң іл-кү йімізді кө рсеткіміз келеді, сондайда мә тінге смайлик (ағ ылш. – жымиыс) – кө ң іл кү й нышандарын кірістіру қ ажет. Бұ л символдардың мә нін тү сіну ү шін басың ызды сә л солғ а ең кейтіп, нү ктелердің орнында кө з тұ р деп елестетіп кө рсең із болғ аны: : -) кә дімгі жымиыс; ; -) – жең іл мысқ ыл; : -D – ө те кү лкілі; : -( – кө ң ілсіз жә не т. б. Енді, тү рлі смайликтерді пайдаланып, Сіз электронды хабарламада тек ойларың ызды ғ ана емес, сезімдерің ізді де білдіре аласыз.

Outlook Express-тен басқ а да кө птеген пошталық бағ дарламалар бар.

mail. kz пошта серверін мысалғ а ала отырып, Web – поштамен жұ мыс істеу негіздерін қ арастырайық (егер Сіздің осы пошта серверінде тіркелген пошта жә шігің із, қ ұ пия сө зің із бен логинің із бар болса)

Логин мен қ ұ пия сө зді енгізу кезінде Сіз ө з пошталық серверің іздің терезесін кө ресіз

Егер Сіз қ ұ пия сө зің ізді ұ мытып қ алсаң ыз, жү йе оны сіз тіркеуден ө ту кезінде кө рсеткен сақ тық пошта жә шігіне жібереді.

Бұ л ү шін «Қ ұ пия сө зді ұ мытып қ алдың ыз ба? » деген сілтемеге ө тіп, ө з логинің ізді енгізің із. Қ ұ пия сө з сақ тық пошта жә шігіне жіберіледі mail. kz. пошта жә шігі терезесінде басқ ару ү стелі бар

• Жаң а хат – жаң а хат қ алыбын ашады.

• Қ алталар тізімі – «inbox – келетін», «outbox – кететін» қ алталарының мазмұ нын қ арап шығ уғ а арналғ ан терезе; терезеде қ алтадағ ы хаттар саны жә не олардың ішінде қ аншасы оқ ылмағ аны туралы ақ парат кө рінеді.

• Баптаулар мен сү згілер – пошта жә шігін баптауғ а жә не оның жұ мысын ө згертуге арналғ ан мә зір тармақ тары.

• Шығ у – пошта жә шігімен жұ мысты дұ рыс аяқ тауғ а арналғ ан.

Жаң а хабарлама жасау ү шін мә зірдің Жаң а хат тармағ ын таң дап, пайда болғ ан терезедегі ө рістерді толтыру қ ажет

Қ абылдап алушы – хатты қ абылдап алатын адамның электрондық мекен-жайы (мысалы, my_e-mail@mail. kz).

Тақ ырып – хаттың тақ ырыбы (мысалы, Поштаны тексеру).

Кө шірме, Жасырын кө шірме – жіберілетін хаттың кө шірмелерін қ абылдап алушылардың электрондық мекен-жайлары.

Терезенің ең тө менгі жағ ында орналасқ ан ө ріс хат мә тінін енгізуге арналғ ан.

Жө нелту батырмасы хатты жө нелту ә мірін орындау ү шін қ олданылады.

Барлық қ ажетті ө рістерді толтырып, Жө нелту батырмасын басқ аннан кейін хаттың жө нелтілгені туралы ағ ылшын тіліндегі хабарламаны қ амтитын қ ызмет терезесі пайда болады. Жасыл тү сті жазба хаттың сә тті жө нелтілгенін, ал қ ызыл тү с – жө нелтілмегенін білдіреді

Осы ә рекеттерді аяқ тағ аннан кейін қ анша хат келгені жә не олардың қ аншасы оқ ылмағ аны жө нінде ақ парат шығ атын терезе пайда болады

Хаттар тізіміне ө ту ү шін «inbox» ә мірін шертеміз.

Status: хаттың оқ ылғ ан-оқ ылмағ анын кө рсетеді (жабық хатқ алта белгішесі – хат ә лі оқ ылғ ан жоқ ).

From: ө з пошта жә шігін тіркеу кезінде енгізген автордың қ олтаң басы («Шынайы аты» ө рісі).

Subject: хаттың тақ ырыбы.

Бұ дан кейін хаттың кө лемі жә не хатты қ абылдап алғ ан кү н-айы мен уақ ыты кө рсетіледі.

Хаттың мазмұ нына кө шу хатты жө нелтушіні – From бағ анын шертеміз.

Хаттардың барлығ ын оқ ып болғ аннан кейін Шығ у батырмасын басып, жә шікте

шығ амыз.

Электронды поштамен жұ мыс істеп болғ аннан кейін Internet желісін ажыратып қ ойың ыз.

Электронды адрес қ ұ ру. Электронды поштамен жұ мыс

) Электрондық адресті қ ұ ру. Жеке поштаны қ ұ ру технологиясы. Пошта бағ дарламасы белгілі бір пошта жә шігінен хаттарды жө нелтіп, қ абылдай алуы ү шін тіркеулік жазба қ ажет. Outlook Express бағ дарламасын баптаудың мә ні осындай тіркеулік жазба жасауда. Жаң а пошта тіркеулік жазбасын ү стеу ү шін ө з пошталық серверің іздің тү рін (POP3, IMAP немесе HTTP), келетін поштағ а арналғ ан сервер атауын жә не кететін поштағ а арналғ ан сервер атауын білуің із қ ажет. Осы деректердің барлығ ын пайдаланушығ а сервердің пошта қ ызметі электронды мекен жайды тіркеу кезінде хабарлайды.

Жаң а тіркеулік жазба былайша жасалады:

- бағ дарлама мә зірінде Қ ұ ралдар – Тіркеулік жазбалар ә мірін таң дап, ашылғ ан сұ хбат терезесінде Ү стеу – Пошта батырмасын басу керек;

жаң а терезеде барлық кететін хабарламаларда Кімнен ө рісінде кө рініп тұ ратын пайдаланушы атын енгізу қ ажет

- келесі терезеде электронды пошта жә шігінің мекен жайын кө рсетің із

- содан кейін сұ хбат терезесінде келетін жә не кететін хабарламалар серверлерінің атауларын кө рсету қ ажет

Пайда болғ ан терезеде поштаны оқ уғ а арналғ ан тіркеулік жазба есімін (пайдаланушы атын) жә не поштаны оқ уғ а арналғ ан қ ұ пия сө зді енгізу керек.

Электрондық пошта хабарламасы адресатқ а жету ү шін, адресті дұ рыс кө рсету керек. Пошталық адрес @ белгісімен бө лінген екі бө лектен тұ рады. Адрестің сол жақ бө лігі пайдаланушының жергілікті аты, ал оң жақ бө лігі домен аты. Адрестің жазылуы nora@krok. net. ua болса, онда жә шік nora доменінде krok. net. ua оқ иды. Домен аты жеке сө здерден-бағ ынышты домендерден тұ рады да, олар нү кте арқ ылы бө лініп жазылады. Оң жаң ында, ең жоғ арғ ы дең гейде елдің аты жазылады; kz-Қ азақ стан, ru-Ресей. Домендер атынан провайдердің пошталық серверінің атын шығ аруғ а болады. Пошталық программалардың атқ аратын қ ызметі хабарламаны қ абылдау, оқ у, дайындау, жө нелту, адрестік кітапты жү ргізу болып табылады.

Ақ паратты қ орғ аудың негізі жә не ә дістері. Компьютерлік ақ паратты қ орғ аудың бү тінділігі.

. интернет баптау мен танысу Internet Explorer браузерімен жұ мыс істеу. Ақ параттарды сақ тау жә не белгі жасауЕгер сізге белгілі бір веб-парақ ұ наса, жә не де ол парақ сізге ү немі қ ажет болып тұ рса, ол адреске белгі салып қ оюғ а болады. Белгі жасау ү шін « Избранное-Добавить в избранное » деген менюді таң дап алу қ ажет. Келесі кезектегі терезеден белгінің атын жә не белгі сақ талатын папканы таң дау қ ажет. Мысалы сіз мынандай http: //kk. wikipedia. org адрестегі веб-парақ ты қ арап отырсыз жә не оны белгі жасап сақ тағ ың ыз келді, ол ү шін « Избранное – Добавить в избранное » деген менюді аламыз. Онда « Добавление в избранное » деген терезе пайда болады, « имя » деген жолда веб-парақ алғ ашқ ы атауымен тұ рады, оны сіз ө з қ алауың ыз бен ө згертуің ізге де болады. « Добавить в избранное » деген терезеде папкалар тізімі берілген, оның сә йкес келетін біреуін таң дауың ызғ а болады. Егер папканы таң дап алмасақ сақ талатын адресіміз « Избранное » деген бастапқ ы папкағ а жазылады. Кө рсетілген папканың ешқ айсысы сєйкес келмеген жағ дайда жаң адан папка ашуғ а болады, ол ү шін « Создать папку » деген команданы таң даймыз. Веб-парақ тарды сақ тап белгі жасау арқ ылы біз кез келген уақ ытта қ ажетті адрестерді жылдам мониторғ а шығ ара аламыз. Ол ү шін аспаптар тақ тасынан « Избранное » деген папканы таң даймыз, пайда болғ ан терезеден қ ажетті адресті аламыз. Егер веб-парақ сізге ағ ымдағ ы мазмұ нымен ғ ана қ ажет болса ақ параттарды сақ таудың мынандай жолдары бар: 1) Веб-парақ ты толығ ымен сақ тау. Веб-парақ толығ ымен жү ктелген соң аспаптар тақ тасынан «Файл - Файл сохранить как» деген команданы таң даймыз, пайда болғ ан терезеден «Сохранить веб-страницу» командасында «Тип файла» деген жолда «Веб-страницу полностью» деп кө рсетілуін қ адағ алау керек. 2) Суретті сақ тау. Веб-парақ тағ ы суретті жеке сақ тау ү шін тышқ анды суреттің ү стінде ұ стап тұ рып оң жақ тү ймесін шертеміз. Пайда болғ ан контекстік менюден «Сохранить рисунок как» деген команданы таң дап аламыз да қ ажетті папканың ішінде сақ таймыз. Егер сіз суретті жұ мыс істеп отырғ ан файылың ызғ а қ ойғ ың ыз келсе контекстік менюден «Копировать» деген команданы таң дап аласыз да қ айтадан ө з файылың ызғ а ауысып «Вставить» деген команданы орындайсыз. 3) Мә тіндік ақ паратты сақ тау. Кµптеген Веб-парақ тарда бізге қ ажеттірегі – мә тіндер. Оны айырбастау буфері арқ ылы сақ тау сенімді жә не ың ғ айлы. Алдымен қ ажетті мєтінді белгілеп аламыз да «Копировать» деген тапсырманы таң даймыз (мысалы аспаптар тақ тасынан «Правка-Копировать» немесе CTRL-C ө зара байланысқ ан клавиштер арқ ылы жү зеге асыруғ а болады. Адрестiк жү йе Интернет-қ осымшаларының адрестiк қ ұ рылымы (негiзгi парақ ) қ осымша: //қ осымша. мекеме. доменҰ йымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары gov - ү кіметтік org - ү кіметтен, коммерциядан тыс edu - білім com -коммерциялық mil - ә скери net - желілікМысалдар: http: //www. loc. gov (АҚ Ш Конгресінің кітапханасы) http: //www. cnn. com (CNNКомпаниясы)

Ұ йымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары Қ осымша ( 2000 жылы қ араша айынан, International Corporation for Assigned Names and Numbers)

museum - музейлер name - жеке есімдер aero - авиакомпании coop - бірлескен, коммерциялық biz - бизнес info - ақ параттық pro - кә сіпқ ой

Аймактық белгiсi бойынша домендер атауы

uk - Великобритания us - США ru - Россия se - Швейцария kz - Казахстан de - Германия ua - Украина fr – Франция

Чат (IRC –Internet Real Chat) –Интернеттің тағ ы да бір қ осымшасы, желіде нақ тылы уақ ытта интерактивті сұ хбаттасу. Ә ң гімелесушілер бір-бірімен ө з компьютерлеріндегі клавиатурада сө здерді теріп жібереді жә не ол сө здер бірнеше секундтардан кейін сұ хбаттасушыларғ а монитордан кө рінеді, осындай тєсілмен ә ң гімелесулеріне болады. Кілттік параметр (Ключевой параметр; keyword parameter) — мә ні кілттік сө здің кө мегімен берілетін параметр. Кілттік параметрлердің коман дадағ ы колдану реті — еркін. ^[1]

Ақ паратты қ орғ ауда компьютерлік вирустар жә не вирусқ а қ арсы программалардың атқ аратын ролі. Компьютерлік вирустар – бұ л компьютердің қ алыпты жұ мыс істеуіне кедергі жасайтын, мә ліметтерді қ айталап жазатын немесе жоятын бағ дарламалар. Бұ л бағ дарламалар ө з бетімен кө бейеді де, амалдық жү йе мен желідегі нысандарғ а зиян келтіруі мү мкін. Компьютерлік вирустардың айрық ша сипаттарына олардың ө з бетімен іске қ осылып, компьютердің дұ рыс жұ мыс істеуіне кедергі жасауғ а қ абілеттілігі жатады. Ө кінішке орай, компьютерлік вирустарды адамдар компьютерге зиян келтіру ү шін ә дейілеп қ астық пен ә зірлейді. Сондай-ақ, олар желідегі компьютерлер арасында жә не Internet арқ ылы тарап, компьютерлердің жұ мысын тежеп, басқ а да ақ ауларды тудырады. Компьютер вирус зақ ымдағ ан бағ дарламамен жұ мыс істеген кезде оны «жұ қ тырып» алуы мү мкін.

Компьютердің вируспен зақ ымданғ анының бірнеше негізгі белгісі мыналар:

- компьютер ә деттегісінен баяу жұ мыс істейді;

- компьютер сұ раныстарғ а жауап беруін доғ арып, бұ ғ атталып қ ала береді;

- жү йе ә р бірнеше минут сайын жұ мыс істеуден бас тартып, қ айта қ отарыла береді;

- компьютер ө з бетімен қ айта қ отарылып, ақ аулармен жұ мыс істей бастайды;

- қ осымшалар қ ателермен жұ мыс істейді;

- дискілер мен диск жетектеріне қ атынау мү мкін болмай қ алады;

- басып шығ ару қ ателермен жү реді;

- қ ателер туралы ә депкіден тыс хабарламалар пайда бола бастайды;

- мә зірлер мен сұ хбат терезелерінің кө рінісі ө згеріп кетеді.

Ақ паратты вирустан қ орғ аудың 2 турі бар. 1. Информацияның кө шірмесін алып отыру файлдарды жә не дискінің жуйелік мә ліметтерін кө шіріп сақ тау. 2. Керекті ақ паратты басқ алардың жиі пайдалануына тосқ ауыл қ ою, ол ақ паратты рұ қ сатсыз яғ ни санкциясыз кө шіріп алуды, яғ ни программамен дұ рыс жұ мыс істемейтіндерден жә не қ ателігі бар программаларды қ ашық журуді жә не мә ліметтерді ө згертуді, вирустар енгізуді болдырмауды қ амтамасыз етеді. Сондай ақ вирустан сақ тану ушін арнайы программалар қ ажет жә не оларды тұ рақ ты турде қ олдану керек. Мұ ндай программаларды бірнеше турге бө луге болады, детекторлар, докторлар немесе фаг программалар, ревизорлар яғ ни файлдардағ ы жә не дискінің жуйелік аумақ тарындағ ы ө згерістерді бақ ылайтын программалар, доктор-ревизорлар, сузгі-программалар (вирустан сақ тайтын резиденттік программалар) жә не вакциналар (иммунизаторлар). Доктор программалар тек бұ рыннан белгілі вирус турлерінен ғ ана қ орғ ай алады, жаң а вирусқ а олар дә рменсіз боп келеді. Сузгі программалар компьютердің жедел жадында тұ рақ ты (резиденттік) орналасады да, вирустардың зиянды ә рекетін операцияны устап алып, бул туралы жұ мыс істеп отырғ ан адамғ а дер кезінде хабарлап отырады. Енді компьютерге вирус жұ қ тыру мумкіндігін азайтатын жә не жұ қ қ ан жағ дайда оның зиянкесті ә рекеттерін барынша азайтатын шараларды қ арастырсақ, оларды бірнеше топтарғ а жіктеуге болады

1. Ақ паратты ә ркімнің жиі пайдалануын шектеу жә не оның кө шірмесін сақ тау

2. Сырттан келген ақ параттарды мұ қ ият тексеруден ө ткізу

3. Вирустан «емдеу аспаптарын» дайындап қ ою.

4. Белгілі бір уақ ыт сайын компьютерді вирусқ а тексеріп отыру

Вирустармен кү ресу ү шін антивирустар деп аталатын арнайы бағ дарламалар бар.

Вирусқ а қ арсы бағ дарлама (антивирус) — компьютерлік вирустарды жұ қ тырғ ан бағ дарламаларды табуғ а жә не емдеуге, сондай-ақ файлдың вирус жұ қ тыруының алдын алуғ а арналғ ан бағ дарлама.

Бү гінгі таң да вирусқ а қ арсы бағ дарламалардың алуан тү рлері бар: Dr. Web, Касперский Антивирусы, Eset NOD32, McAfee, AVG, Panda Software, Norton Antivirus жә не т. б.

Касперский Антивирусы (AVP) – ең танымал вирусқ а қ арсы бағ дарламалардың бірі. Компьютерге орнату кезінде Касперский Антивирусы тұ рғ ылық ты дискіде орналасқ ан нысандардың мә тінмә ндік мә зіріне қ ұ рамдасып, ө з тобын Бастау Бас мә зіріне ү стейді. Жұ мыс істеу барысында амалдық жү йенің жү йелік ү стелінде вирусқ а қ арсы бағ дарламаның белгішесі пайда болады. Касперский Антивирусының кө мегімен жергілікті, иілгіш, ық шам дискілерде вирустардың бар-жоғ ын тексеруге болады.

1. Детекторлар программалары (McAfee Associates-тен Scan, Norton Antivirus жә не “Диалог-МГУ”-дан AVSP) бірнеше ә йгілі вирустарды табу ‰шін қ олданылады.

2. Флаги немесе доктор (Д. Н. Лозинскийдің Aids Test, “Диалог-МГУ”-дан AVSP-сы) дискілерді немесе бұ зылғ ан программаларды “жазады” (тазалайды), бұ зылғ ан программалардан вирус денесін “тістеп алу” арқ ылы программаларды вируспен бұ зылмағ ан кездегідей бастапқ ы қ алыпқ а келтіреді.

Фаг-программалар – зақ ымдалғ ан программалардағ ы нақ ты вирусты ө шірудің арнайы программалары.

3. Ревизор (тексеруші) программалар (“Диалог-наука”-дан Adinf+AdinfExt) – бірінші дискінің жү йелік аймақ тары жә не программа кү йі жайлы ақ параттарды есіне сақ тап, содан кейін оны бастапқ ы кү йімен салыстыра отырып тексереді. Олардың салыстыруында келіспеушіліктер болса, онда ол туралы пайдаланушығ а хабарлайды.

4. Ревизор (тексеруші) докторлар – ревизорлар мен докторлардың қ ызметін атқ арады, яғ ни программалар тек ө згерулерді ғ ана кө ріп қ оймай, сонымен қ атар ол ө згерулерді автоматты тү рде бастапқ ы қ алыпқ а келтіруге бар жағ дай жасайды.

5. Фильтр программалары (-D, FlueShot Plus) резидентті тү рде компьютердің жедел жадысына орнатылады да кө бею жә не қ ауіп тө ндіру ү шін вирустар қ олданатын операциялық жү йеге тү сетін хабарламаларды жолдарынан ұ стап алып ол туралы пайдаланушыларғ а хабарлайды.

6. Вакцина – программалары (немесе иммунизаторлар), дискілерді немесе программаларды оның жұ мыс нә тижесінде кө рінбейтіндей етіп модификациялайды, бірақ вирус оны, яғ ни вакцинацияланғ ан программаны вирусталғ ан екен деп тү сінеді

Антивирустық қ ұ ралдар классификкациясы:

Антивирустық қ ұ рал деп келесі функциялардың біреуін немесе бірнешеуін орындайтын қ ұ рылғ ы немесе программалық ө німді айтады:

1. Бү лінуден мә ліметтерді қ орғ ау (файлдық қ ұ рылымды)

2. Вирустарды табу

3. Вирустарды нейтрализациялау

Ақ паратты архивтеу. Ақ паратты қ орғ аудың криптографикалық тү рлері.  

Резервтік (Қ орда сақ талатын) кө шірмен қ ұ ру ү шін немесе компьютерлік желілер арқ ылы жылдам беру ү шін файлдар архиватор деп аталатын арнайы программалардың кө мегімен архивтеледі. Программалар - архиваторлар бір немесе бірнеше файлдың орнына ү немдеуге ғ ана емес, сонымен қ атар ақ параттық ақ параттарды сенімд сақ тау ү шін де қ ажет.

Файлды архивтік файлғ а жазу процес архивтеу (буып-тү ю, сығ у), ал файлды архивтен алу - архивтен шығ ару деп аталады. Буып-тү йілген (сығ ылғ ан) файл архив деп аталады.

Ақ параттар кө лемі кішірейтілген, ал ақ парат саны сол қ алпында қ алатын ә р тү рл архивтеу алгоритмдер бар. Мә тіндік жә не графикалық файлдар жақ сы сығ ылады, ал іс жү зінде архивтер файлы сығ ылмайды.

Кейбір архивторлар архивтегі файлдарды бұ рынғ ы қ алпына келтіру ү шін архиватор-программаны қ ажет етпейтін мен ө згешеленетін, архивтерден арнайы программасыз ө зі шығ аратын архивтерді қ ұ ра алады.

 Программашыл кө птеген ә р тү рлі архиваторларды қ ұ рды, олардың ішінде кең інен тарағ аны WinRar жә не WinZip, сол сияқ ты Windows операциялық жү йесіне деректерді Архивтеу қ ызметші программасы кіреді. Архиваторды таң дағ анда олардың ә мбебаптығ ы жә не сенімділігі басшылық қ а алынады, бірақ, ә рина, оның негізгі параметрлерін - сығ у сапасы жә не жылдамдығ ын ұ мытпағ ан жө н.

Архивтерді қ ұ ру жә не оларды басқ арудың бірден-бір кең інен тарағ ан ә йгілі қ ұ ралына, орыс тілі не толығ ымен кө шірілген архиватор WinRar жатады.

WinRar RAR жә не ZIP архивтермен жұ мыс жасауғ а мү мкіндік береді, жоғ ары нә тижелі деректерді сығ у алгоритм н пайдаланады, кө птомдық жә не архивтен ө з шығ аратын архивтерді (SFX, ағ ылшын тілінде Self-extracying) қ ұ рады жә не т. с. с.

Кө птомды архивтер - бірнеше бө ліктен тұ ратын архивтер. Жалпы томдар ү лкен архивт бірнеше дискетада немесе басқ а сменалық тасушысы сақ тау ү шін пайдаланылады.

Windows ү шін WinZip программасы архивтік файлдармен жұ мыс істеуге мү мкіндік беретін кең тарағ ан архиватор болып табылады.

Дербес компьютердің программалық ө німі мен жіберілетін ақ паратқ а рұ қ сатсыз шығ удан ең сенімді қ орғ ау - ә р тү рлі шифрлау ә дісін (ақ парат қ орғ аудың криптографиялы ә дістері) қ олдану болып табылады. Қ орғ аудың криптографиялық ә дістері деп ақ паратты тү рлендірудің арнайы қ ұ ралдарының жиынтығ ын айтамыз, нә тижесінде оның мазмұ ны жасырылады. Криптографиялық ә дістердің маң ызды аймақ тарда қ олданылуына қ арамастан криптографияны эпизодтық қ олдану оның бү гінгі қ оғ амда атқ аратын ролі мен маң ызына тіптен жақ ын кө рсеткен жоқ. Криптографиялық ә дістердің теориялық негізі болып математика мен техниканың тө мендегідей бө лімдерінде қ олданылатын математикалық идеялар табылады:

- қ алдық тар кластарының жү йесіндегі модульдік арифметика;

- сандардың жай кө бейткіштерге жіктелуі;

- ақ ырлы ө рістердің математикалық ақ параттары;

- алгебралық кө пмү шеліктер қ асиеттері;

- дискреттік логарифм мә селесі;

- кодтау теориясы.

Криптографиялық шифрлау ә дістері шифрлау кілтіне жә не оларды қ айта ашу белгісі бойынша симметриялық жә не ассиметриялық деп 2-ге жіктеледі. Симметриялық ә дісте жіберуші мен қ абылдаушыда тек бір ғ ана кілт қ олданылады (қ ұ пия кілт). Ал ассиметриялық ә дісте 2 кілт қ олданылады: қ ұ пия жә не ашық кілт.

Симметриялық ә дістер: DES, IDEA, ГОСТ

Ассиметриялық ә дістер: RSA, Diffi-Hellman

Шифрлауғ а жә не шифрланғ ан ақ паратты ашуда қ олданылатын ақ парат ретінде – белгілі бір алфавитте қ ұ рылғ ан мә тіндер қ арастырылады.

- алфавит-ақ парат белгілерін кодтауда пайдаланатын соң ғ ы кө бейтінді;

- мә тін – алфавит элементтерінің реттелген жиыны.

Қ азіргі ақ параттық жү йелерде қ олданылатын алфавитке мысал ретінде келесілерді келтіруге болады:

- алфавит Z33 – орыс алфавитінің 32 ә рпі жә не бос орын;

- алфавит Z256 – ASCII жә не КОИ-8 стандартты кодына кіретін символдар;

- бинарлы алфавит - Z2=(0, 1);

- сегіздік немесе он алтылық алфавит.

  Ақ параттық жуйелерді қ орғ ау қ ұ рылғ ылары

1)Формальді

•Техникалық (физикалық, аппартатық )

•Программалық

•Криптографиялық

2)Формальды емес

•Ұ йымдастырушылық

•Заң шығ арушылар

•Моральды-этикалық

Криптология ұ ғ ымының негізгі тү сініктері

Криптография – мә ліметтердің ө згеру ә дістерінің жиынтығ ы, яғ ни осы мә ліметтерді айқ ынсыз бейнеге ә келуге бағ ытталғ ан мә ліметтерді қ орғ аудың екі басты мә селесін шешу:

1) Жасырындық мә селесін

2) Бү тіндік мә селесін

Ақ параттық жү йелердегі ақ паратты қ орғ аудың крипт. ә дістері. ЭЕМ-де ө ң делген немесе есте сақ тау қ ұ рылғ ысының ә р тү рлі типінде сақ талғ ан ақ паратты қ орғ ау ү шін қ алай қ олданылса, байланыс жолдары бойынша ә р тү рлі элементтер арасында берілген ақ паратты жабу ү шін де солай қ олданылады.

Мә ліметтердің крипт. ө згері ә дістері:

1) Шифрлеу

2) Кодтау

3) Басқ а тү рлері

Шифрлеу – қ орғ алатын хабардың ә рбір символы ө згеруі жатады. Шифрлеу тә сілдері:

•Ауыстыру

•Алмастыру

•Аналитикалық ө згеру

•Гаммирлеу

•Аралас шифрлеу

Кодтау – қ орғ алғ ан элементтердің кейбір элементтері (жеке символдар міндетті емес) алдын ала таң далғ ан кодтармен ауыстырылады. Кодтау тә сілдері:

•Мағ ыналық кодтау

•Символдық қ одтау

Басқ аларғ а (жеке тү рлеріне) – кесу, тарату жә не мә ліметтерді қ ысу ә дістері кіреді.

Кесу – мә ліметтерді тарату, қ орғ алатын мә ліметтер массиві ә рқ айсысы қ орғ алатын ақ параттар мазмұ нын ашуғ а мү мкіндік бермейтін элементтерге бө лінеді жә не осындай тә сілмен ерекшеленген элементтер есте сақ тау қ ұ рылғ ысының ә р тү рлі аумағ ында орналасады.

Криптожү йелер екі класқ а бө лінеді:

•Симметриялық (біркілтті) криптосистемалар

•Асимметриялық (ашық кілті бар екікілттті) криптосистемалар

Криптожү йелерге қ ойылатын талаптар:

Шифрленген хабар тек кілтті болғ ан кезде оқ ылуы тиіс

Шифрленген хабар фрагменті бойынша шифрлеудің қ олданылғ ан кілтін анық тау ү шін қ ажетті операциялар саны жә не оғ ан сә йкес ашық мә тін мү мкін болатын кілттердің жалпы санынан аз болмауы керек.

Барлық мү мкін болатын кілттерді артық таң дау жолымен ақ параттарды шифрлеуді ашу ү шін қ ажетті операциялар саны қ атал тө мен бағ амен болуы тиіс жә не қ азіргі таң ғ ы комп. дің мү мкіндіктерінің шегінен шығ уы керек.

Шифрлеу алгоритмін білу қ орғ ау сенімділігіне ә сер етпеуі тиіс

Шифрлеу алгоритмінің қ ұ рылымдық элементтері ө згеріссіз болуы тиіс.

Симметриялық криптожү йелер. Алмастырулар.

Хабарларды шифрлау кезінде де шифрлеуді ашқ анда да бір қ ұ пия кілт қ олданылады. Қ олданылатындар:

Алмастыру шифрлары

Ауыстыру шифрлары

Гаммирлеу шифрлары

Криптотү рлендіру: ауыстыру шифры. Біралфавитті ә діс. Цезарь шифры. Кө палфавитті шифр. Плейфейра шифры. Шифрлау жә не дешифрлау. Ашық жә не жабық кілттер.

Дербес компьютердің программалық ө німі мен жіберілетін ақ паратқ а рұ қ сатсыз шығ удан ең сенімді қ орғ ау - ә р тү рлі шифрлау ә дісін (ақ парат қ орғ аудың криптографиялы ә дістері) қ олдану болып табылады. Қ орғ аудың криптографиялық ә дістері деп ақ паратты тү рлендірудің арнайы қ ұ ралдарының жиынтығ ын айтамыз, нә тижесінде оның мазмұ ны жасырылады. Криптографиялық ә дістердің маң ызды аймақ тарда қ олданылуына қ арамастан криптографияны эпизодтық қ олдану оның бү гінгі қ оғ амда атқ аратын ролі мен маң ызына тіптен жақ ын кө рсеткен жоқ. Криптографиялық ә дістердің теориялық негізі болып математика мен техниканың тө мендегідей бө лімдерінде қ олданылатын математикалық идеялар табылады:

- қ алдық тар кластарының жү йесіндегі модульдік арифметика;

- сандардың жай кө бейткіштерге жіктелуі;

- ақ ырлы ө рістердің математикалық ақ параттары;

- алгебралық кө пмү шеліктер қ асиеттері;

-  дискреттік логарифм мә селесі;

- кодтау теориясы.

Криптографиялық шифрлау ә дістері шифрлау кілтіне жә не оларды қ айта ашу белгісі бойынша симметриялық жә не ассиметриялық деп 2-ге жіктеледі. Симметриялық ә дісте жіберуші мен қ абылдаушыда тек бір ғ ана кілт қ олданылады (қ ұ пия кілт). Ал ассиметриялық ә дісте 2 кілт қ олданылады: қ ұ пия жә не ашық кілт.

Симметриялық ә дістер: DES, IDEA, ГОСТ

Ассиметриялық ә дістер: RSA, Diffi-Hellman

Шифрлауғ а жә не шифрланғ ан ақ паратты ашуда қ олданылатын ақ парат ретінде – белгілі бір алфавитте қ ұ рылғ ан мә тіндер қ арастырылады.

- алфавит-ақ парат белгілерін кодтауда пайдаланатын соң ғ ы кө бейтінді;

- мә тін – алфавит элементтерінің реттелген жиыны.

Қ азіргі ақ параттық жү йелерде қ олданылатын алфавитке мысал ретінде келесілерді келтіруге болады:

- алфавит Z33 – орыс алфавитінің 32 ә рпі жә не бос орын;

- алфавит Z256 – ASCII жә не КОИ-8 стандартты кодына кіретін символдар;

- бинарлы алфавит - Z2=(0, 1);

- сегіздік немесе он алтылық алфавит.

  Ақ параттық жуйелерді қ орғ ау қ ұ рылғ ылары

1)Формальді

•Техникалық (физикалық, аппартатық )

•Программалық

•Криптографиялық

2)Формальды емес

•Ұ йымдастырушылық

•Заң шығ арушылар

•Моральды-этикалық

Криптология ұ ғ ымының негізгі тү сініктері

Криптография – мә ліметтердің ө згеру ә дістерінің жиынтығ ы, яғ ни осы мә ліметтерді айқ ынсыз бейнеге ә келуге бағ ытталғ ан мә ліметтерді қ орғ аудың екі басты мә селесін шешу:

1) Жасырындық мә селесін

2) Бү тіндік мә селесін

Ақ параттық жү йелердегі ақ паратты қ орғ аудың крипт. ә дістері. ЭЕМ-де ө ң делген немесе есте сақ тау қ ұ рылғ ысының ә р тү рлі типінде сақ талғ ан ақ паратты қ орғ ау ү шін қ алай қ олданылса, байланыс жолдары бойынша ә р тү рлі элементтер арасында берілген ақ паратты жабу ү шін де солай қ олданылады.

Мә ліметтердің крипт. ө згері ә дістері:

1) Шифрлеу

2) Кодтау

3) Басқ а тү рлері

Шифрлеу – қ орғ алатын хабардың ә рбір символы ө згеруі жатады. Шифрлеу тә сілдері:

•Ауыстыру

•Алмастыру

•Аналитикалық ө згеру

•Гаммирлеу

•Аралас шифрлеу

Кодтау – қ орғ алғ ан элементтердің кейбір элементтері (жеке символдар міндетті емес) алдын ала таң далғ ан кодтармен ауыстырылады. Кодтау тә сілдері:

•Мағ ыналық кодтау

•Символдық қ одтау

Басқ аларғ а (жеке тү рлеріне) – кесу, тарату жә не мә ліметтерді қ ысу ә дістері кіреді.

Кесу – мә ліметтерді тарату, қ орғ алатын мә ліметтер массиві ә рқ айсысы қ орғ алатын ақ параттар мазмұ нын ашуғ а мү мкіндік бермейтін элементтерге бө лінеді жә не осындай тә сілмен ерекшеленген элементтер есте сақ тау қ ұ рылғ ысының ә р тү рлі аумағ ында орналасады.

Криптожү йелер екі класқ а бө лінеді:

•Симметриялық (біркілтті) криптосистемалар

•Асимметриялық (ашық кілті бар екікілттті) криптосистемалар

Криптожү йелерге қ ойылатын талаптар:

Шифрленген хабар тек кілтті болғ ан кезде оқ ылуы тиіс

Шифрленген хабар фрагменті бойынша шифрлеудің қ олданылғ ан кілтін анық тау ү шін қ ажетті операциялар саны жә не оғ ан сә йкес ашық мә тін мү мкін болатын кілттердің жалпы санынан аз болмауы керек.

Барлық мү мкін болатын кілттерді артық таң дау жолымен ақ параттарды шифрлеуді ашу ү шін қ ажетті операциялар саны қ атал тө мен бағ амен болуы тиіс жә не қ азіргі таң ғ ы комп. дің мү мкіндіктерінің шегінен шығ уы керек.

Шифрлеу алгоритмін білу қ орғ ау сенімділігіне ә сер етпеуі тиіс

Шифрлеу алгоритмінің қ ұ рылымдық элементтері ө згеріссіз болуы тиіс.

Симметриялық криптожү йелер. Алмастырулар.

Хабарларды шифрлау кезінде де шифрлеуді ашқ анда да бір қ ұ пия кілт қ олданылады. Қ олданылатындар:

Алмастыру шифрлары

Ауыстыру шифрлары

Гаммирлеу шифрлары

HTML гипермә тіндік тілінің негіздері. HTML тегтер дегеніміз не?

HTML тілі (Hypertext Markup Language) – қ ұ жаттардың ә йгілі стандартты гипертексттік белгі тілі. Барлық веб-беттер HTML (немесе XHTML) тілінің кө мегімен жасалады. HTML тілі браузерде анық талады жә не адамғ а ың ғ айлы қ ұ жат ретінде кө рсетіледі. HTML тілі SGML (Standard Generalized Markup Language) қ осымшасы болып табылады жә не ә лемдік JSO стандартына сә йкес келеді.

HTML тілі жобалаушығ а келесі мү мкіндіктерді жү зеге асыруғ а кө мектеседі:

        Тақ ырыбымен қ оса мә тіндерді, кестелерді, тізімдерді, суреттерді жә не т. б. маң ызды online-қ ұ жаттарды жариялау;

        Online-ақ паратты алу ү шін тек тү ймені басу арқ ылы гипертексттік сілтемеге ө ту;

        Қ ажетті ақ парат іздеу, архивтерді қ ұ ру жіне басқ а да мақ сатқ а арнап тү рлер қ ұ ру (form);

        Сол қ ұ жаттардың ө зіне мә ліметтер кестесін, видео жә не аудиоклиптер жә не басқ а да қ осымшаларды қ осу.

HTML тілін ойлап тапқ андағ ы мақ сат – қ ұ рылғ ылардың барлық тү рі web-тен ә ртү рлі графикалық дисплейлерде тү судің нақ тылығ ын ұ ялы телефондармен, тасымал қ ұ рылғ ыларымен, сө йлесу қ ұ рылғ ыларымен, жоғ ары жіне тө мен ырғ ақ ты жиілігі бар компьютерлермен барлық мә ліметтерді қ ұ жат ретінде кө ру жә не т. с. с мү мкіндіктерді алу.

HTML элементтері мен  тегтері. Қ азіргі кезде Web – парақ ты қ ұ ру ү шін HTML (Hypertext Markup language – гипертексті бө лу тілі) тілі қ олданылады, яғ ни қ ұ жатқ а қ ойылатын тегтердің кө мегімен қ ұ жаттың логикалық қ ұ рылысын сипаттайды, қ ұ жатты форматтауды жә не обьектілерді қ оюды басқ арады. HTML тілі басқ а тілдерден ерекшелігі ол гипермә тіндік белгілеу тілі. HTML тілінің бастапқ ы мә тінді белгілейтін командалары тег (tag) деп аталынады. Тег символдар тізбегінен тұ рады. Барлық тег «кіші» (< ) символдарынан басталады да, «ү лкен» (> ) символымен аяқ талады. Осындай қ ос символ тізбегі бұ рыштық жақ шалар деп те аталады. Ашылатын бұ рыштық жақ шадан соң команда аты болып табылатын тү йінді сө з – тег орналасады. HTML тіліндегі ә рбір тег бір арнаулы қ ызмет атқ арады. тег атауларын жай мә тіннен айыру мақ сатында оларды бас ә ріппен жазу қ алыптасқ ан. HTML тілінің бір тегі ә детте қ ұ жаттың белгілі бір бө лігіне, мысалы бір абзацқ а ғ ана ә сер етеді. Осығ ан орай екі тег қ атар қ олданылады. Бірі – ашады, екіншісі – жабады. Ашатын тег белгілі бір ә сер ету ісін бастайды, ал жабатын тег сол ә серді аяқ тайды. Жабу тегтері қ иғ аш сызық символымен басталуы тиіс. Кейбір тегтер ө з жазылу орнына қ арай тек бір ғ ана ә серін тигізеді. Мұ ндайда жабу тегі қ ажет болмай қ алады да, ол жазылмайды. Егер тег ретінде HTML тілінде қ олданылмайтын тү йінді сө з жазылып кетсе, онда оның ешбір ә сері болмайды. Атрибуттар немесе сипаттамалар - тег атауының жә не бір бірінен бос орын арқ ылы бө лініп жазылытын қ осымша тү йінді сө здерден тұ рады. Кейбір атрибуттар оның мә нін жазуды талап етеді. Атрибут мә ні оның тү йінді сө зінен тең дік белгісі (=) арқ ылы бө лініп жазылады. Атрибут мә ні қ остырнақ шағ а алынып жазылуы тиіс, бірақ кейде қ остырнақ шаны жазбауғ а да болады. Барлық веб беттер HTML (немесе XHTML) тiлiнiң кө мегiмен жасалады. HTML тiлi браузерде анық талады жə не адамғ а ың ғ айлы қ ұ жат ретiнде кө рсетiледi.

WEB- қ осымшаларды жасау технологиялары. Web-парақ тарды дайындау қ ұ ралдары.

Бугінгі таң да жаң а ақ паратты таратудың ең жең іл ә дісі – Интернетте жариялау. Интеренетте материалды жариялау тиімді болу ү шін ол Web- дизайн ережелеріне сә йкес болу керек. Демек, Web-дизайн негіздерін білу кез келген мамандық та қ ажет болады, ө ткені Web-бет дизайны – бұ л ақ параттық дизайн. Бұ л жұ мыс ө зінің сайтын дайындауды ү йренем деушілерге арналғ ан. Жұ мыс екі бө лімнен тұ рады, біріншісі теориялық: мә тінді форматтау, графиканы қ олдану, тізім жасау, кесте қ ұ ру. Ал екіншісі болса практикалық, бұ л бө лімде біз дайын бір сайт жасап шығ амыз. Қ азіргі замандағ ы Интернет-технологиялар: Web-сайт бұ л дү ниенін кішкентай моделі. Бұ рынғ ы кезде Web-сайты бір адам - Web-мастер жасағ ан болса, қ азіргі кезде Web-сайттарды бірнеше адам жасайды. Олар Web-дизайнер, программист, бизнес-кең есші, маркетинг бойынша басқ арушы, менеджер. Web-сайт жасақ тау жұ мысын бірнеше кезең ден турады: Жоспарлау; Элементтерді жасақ тау; Бағ дарламау; Тестілеу; Жариялау; Жарнамалау; Бақ ылау;

Элементтерді жасақ тау кезең інде сайттың программалық ө нім тү рінде жү зеге асырылуы қ арастырылады:

Бағ дарламау: Бұ л кезең нің мә ні сайтты форматтауда. a

Тестілеу Сайт жасаудың негізгі кезең дерінің бірі тестілеу. Тестілеу кезең де сайттың жұ мыс істеу дұ рыстылығ ы тексеріледі, оның ішінде:

1. Сілтеменің жұ мысы;

2. Мә тіндегі қ ателер;

3. Навигацияның тиімділіғ і.

4. Пошта жә не басқ а формалардың дұ рыстығ ы.

5. Графикалық файлдардың ашылуы.

6. Ә р тү рлі браузерлерде сайттық жұ мысы.

Жариялау: Тест аяқ талғ андан кейін Web-сайт серверде жарияланады жә не қ айтадан тексеріленеді.

Жарнамалау Web-қ оғ амдастығ ына жаң адан жарияланғ ан сайт тұ ралы белгілі болу ү шін сайттың адресін жә не ол жердегі материал туралы аннотацияны хабарлау керек. Осы мақ сатқ а жету ү шін келесі мү мкіндіктерді пайдалануғ а болады:

1. Web-cайт адресін ә р тү рлі баспаларғ а жазу керек;

2. Web-сайтты ә р тү рлі серверлерде тіркеу;

3. Web-cайтқ а сілтемелерді басқ а Web-сайттарқ а кіргізу;

4. Баннерлерді жарнама ретінде қ олдану.

Бақ ылау: Web-сайтта жариялап жарнамалағ ан сон оғ ан қ атысу дең гейі оның беттерінде орналастырылғ ан ақ параттың қ ажеттілігімен, жаң алығ ымен жә не кө кейтестілігімен анық талады. Web-сайт имиджін сақ тау ү шін ол жердегі ақ паратты ә рдайым жаң артып туру керек.

HTML-қ ұ жатының жалпы қ ұ рылымы. HTML тіліндегі міндетті тегтер.

HTML тiлi жобалаушығ а келесi мү мкiндiктердi жү зеге асыруғ а кө мектеседi:  

• мə тiндердi, кестелердi, тiзiмдердi, суреттердi жə не басқ а да

маң ызды online қ ұ жаттарды жариялау

• Online-ақ паратты алу ү шiн тек тү йменi басу арқ ылы гипертексттiк сiлтемеге ө ту

• Қ ажеттi ақ парат iздеу, архивтердi қ ұ ру жə не басқ а да мақ сатқ а арнап тү рлер (form) қ ұ ру

• Сол қ ұ жаттың ө зiне мə лiметтер кестелерiн, видео жə не аудиоклиптер жə не басқ а да қ осымшаларды қ осу

HTML тiлiнiң кодталғ ан мə тiндiк қ ұ жаттары (" html " немесе " htm " деп сақ талатын) арнайы қ осымшалармен, оның форматталғ ан тү рiнде қ ұ жатты суреттейдi HTML қ ұ жаттарды жасау ү шін мə тіндік редакторларды (мысалы, блокнот), мə тіндік процессорлар (Word) жə не визуалдық HTML редакторларын қ олданады.

HTML тіліндегі міндетті тегтер: Кез-келген HTML қ ұ жат келесі тегтердің кө мегімен қ ұ ралады < html> < /html>, < head> < /head>, < body> < /body>, < title> < /title>.

Тақ ырыптар. HTML тіліндегі тақ ырыптар келесі тегтермен анық талады < h1> < /h1>, < h2> < /h2>, ... , < h6> < /h6>. Яғ ни, тақ ырыптың 6 дə режесі

HTML тіліндегі азатжолдар (абзац). HTML тіліндегі азатжолдар мына тегпен жү зеге асады < P> < /P>  

HTML тілінде мə тінді белгілеу ү шін немесе белгілі бір аймақ ты белгілеу ү шін келесі тегтерді қ олданады < b> < /b>, < i> < /i>, < u> < /u>, Яғ ни жолдағ ы мə тін

< b> батырылғ ан< /b> < i> курсивті< /i> < u> айрық ша (немесе асты сызылғ ан)< /u> .

Мультимедиялық қ осымшаларды қ ұ рудың технологиясы.

Мультимедиялық жү йелер. Мультимедияның апппараттық жә не бағ дарламалық қ ұ рылғ ылары.

Мультимедияның қ ұ рылғ ылық жағ ы қ алыпты амалдармен де (графикалық, адаптер, монитор, дыбыс картасы, CD-ROM жетегі жә не т. б. ), қ осымша амалдармен де (бейнекарта телевизиялық кіру/шығ умен, CD-R, CD-RW, DVD жетектері жә не т. б. ) таныстырылуы м‰мкін.

Мультимедияның бағ дарламалық жағ ы қ олданбалы бағ дарлама жә не мамандандырылғ ан бағ дарлама деп бө лінеді. Қ олданбалы программа – 1) пайдаланушының қ олданбалы мә селелерді шешуге арналғ ан программасы; жұ мыс істеуші адамның нақ ты тапсырмасын орындайтын дестелік файлдағ ы программа. Ә детте, кең ірек айтылса, бұ ғ ан командалық процессордан басқ а программалардың барлығ ы жатады; нақ ты мағ ынада айтылса, оғ ан мә тіндік процессорды, мә ліметтер базасын, электрондық кестені жә не т. б. жатқ ызуғ а болады; 2) нақ ты есепті шығ ару ү шін қ олданылатын программа.

Мультимедия технологиясы кү нделікті ө мірімізге нық енді. Алайда, осындай қ олданбалы бағ дарламамен дұ рыс жұ мыс істеу ү шін мультимедия мен компьютер де барлық талапқ а сә йкес болуы тиіс.

Мультимедиялық компьютердің программалық бө лігі

Операциялық жү йе – компьютердің барлық басты ə рекеттерін (пернелер тақ тасын, экранды,

дискжетектерді пайдалануды), сондай-ақ қ атар операциялық жү йенің басқ аруымен іске қ осылатын басқ а

программалардың жұ мысын басқ аратын, кө бінесе тұ рақ ты сақ тауыш қ ұ рылғ ыда тұ ратын, машиналық кодта

жазылғ ан программа.

DСI (Display Control Interface – дисплеймен басқ аруинтерфейсі) – бұ л дисплей драйверімен жұ мыс

атқ аратын интерфейс. Бұ л Microsoft жə не Intel фирмаларымен бірлесе отырып қ ұ растырылғ ан. DCI – сә йкес келетін драверлер компьютерлік ойындармен жə не толық экранды видеақ параттарды қ осу туралы ə ртү рлі

бағ дарламалармен қ олданылады жə не тікелей экрандық буферден ақ парттарды жоғ алтуғ а мү мкіндік береді.

Мультимедияның технологиясы. Мультимедияның қ олдынылу аймағ ы. Озық мультимедиа бағ дарламаларының тү рлері.

Мультимедия – компьютерде дыбысты, ақ паратты, тұ рақ ты жә не қ озғ алыстағ ы бейнелерді кө рсету ү шін жинақ талғ ан технология.

«Мультимедия» - екі жай сө зден тұ ратын кү рделі сө з: «мульти» - кө п, «медиа» - алып жү руші немесе тасымалдаушы. Осылайша, «мультимедия» те компьютерлік терминін «кө птеген тасымалдаушылар

деп аударуғ а болады, яғ ни мультимедия ақ паратты (дыбыс, графика, анимация жә не т. б. ) сақ таудың жә не кө рсетудің кө птеген амалдары дегенді білдіреді.

Егер мультимедияны ақ паратты кө рсетудің белгілі-бір технологиясы деп айтар болсақ, екі аспектіні еске тү сірген де жө н – қ ұ рылғ ылық немесе аспаптық жә не бағ дарламалық.

Мультимедияның қ ұ рылғ ылық жағ ы қ алыпты амалдармен де (графикалық, адаптер, монитор, дыбыс картасы, CD-ROM жетегі жә не т. б. ), қ осымша амалдармен де (бейнекарта телевизиялық кіру/шығ умен, CD-R, CD-RW, DVD жетектері жә не т. б. ) таныстырылуы м‰мкін.

Мультимедияның бағ дарламалық жағ ы қ олданбалы бағ дарлама жә не мамандандырылғ ан бағ дарлама деп бө лінеді. Қ олданбалы программа – 1) пайдаланушының қ олданбалы мә селелерді шешуге арналғ ан программасы; жұ мыс істеуші адамның нақ ты тапсырмасын орындайтын дестелік файлдағ ы программа. Ә детте, кең ірек айтылса, бұ ғ ан командалық процессордан басқ а программалардың барлығ ы жатады; нақ ты мағ ынада айтылса, оғ ан мә тіндік процессорды, мә ліметтер базасын, электрондық кестені жә не т. б. жатқ ызуғ а болады; 2) нақ ты есепті шығ ару ү шін қ олданылатын программа.

Мультимедия технологиясы кү нделікті ө мірімізге нық енді. Алайда, осындай қ олданбалы бағ дарламамен дұ рыс жұ мыс істеу ү шін мультимедия мен компьютер де барлық талапқ а сә йкес болуы тиіс.

Мультимедиялық компьютердің программалық бө лігі

Операциялық жү йе – компьютердің барлық басты ə рекеттерін (пернелер тақ тасын, экранды,

дискжетектерді пайдалануды), сондай-ақ қ атар операциялық жү йенің басқ аруымен іске қ осылатын басқ а

программалардың жұ мысын басқ аратын, кө бінесе тұ рақ ты сақ тауыш қ ұ рылғ ыда тұ ратын, машиналық кодта

жазылғ ан программа.

DСI (Display Control Interface – дисплеймен басқ аруинтерфейсі) – бұ л дисплей драйверімен жұ мыс

атқ аратын интерфейс. Бұ л Microsoft жə не Intel фирмаларымен бірлесе отырып қ ұ растырылғ ан. DCI – сә йкес келетін драверлер компьютерлік ойындармен жə не толық экранды видеақ параттарды қ осу туралы ə ртү рлі

бағ дарламалармен қ олданылады жə не тікелей экрандық буферден ақ парттарды жоғ алтуғ а мү мкіндік береді.

Жергілікті компьютерлік желідегі ақ паратты қ орғ ау, антивирустық қ орғ ану.

Компьютерлік вирус-арнайы жазылғ ан шағ ын кө лемді программа. Ол ө здігінен басқ а программалар соң ына н/е алдына қ осымша жазылады да, оларды “бү лдіруге” кіріселі. Вирустың кө птеген тү рлері ЭЕМ жадында DOS-ты қ айта жү ктегенше тұ рақ ты сақ талып, оқ тын-оқ тын ө зінің зиянды ә серін тигізіп отырады. Белгілі вирустарды келесі тү рлерге бө луге болады; Файылдық вр, Тиелмелі вр, Желілік вр, Троян аттары. Файлдық вирустар ө ткен ғ асырдың 80-жылдарының аяғ ы мен 90-жылдардың басында таралды. Мұ ндай вирустар вирус жұ ң ылң ан файлды ашқ ан кезде тарайды, бірден орындалатын файлдарды, типі com жіне exe болып келетін файылдарды зақ ымдайды. Желілік вирустардың негізгі “тұ ратын” орны локальдық желі. Желілік вирус бір компьютерге кіріп, ө зі қ алағ ан компьютерлерге таратыла береді. Тиелмелі вирустар дискі бө лігіне зақ ым келтіреді. Қ азіргі уақ ытта тиемелі вирустардың негізгі таралатын орны дискет бодғ андық тан олар кө п тарағ ан. Макро вирустар макростарда н/е Visual Basic Application пограммалау тілінде жазылғ ан программаларда ж\е программа кодының мә тінінде кездеседі. Макростар Word ж/е Excel қ осымшаларында олардың мү мкіндігін кең ейту мақ сатында қ олданылады. Windowsтың соң ғ ы нұ сқ аларында макровирустардан қ орғ ау дұ рыс шешіә мін тапқ ан, ә йтсе де бұ л жеткіліксіз болып отыр. Visual Basic Application программалау тілімен таныс қ олданушы программа кодының қ ұ рамындағ ы зиян кодты ө здігінен танып біле алады. Троян аттары кө п таралғ ан вирустар тү рі, ерекшелігі-олар компьютерге н/е оның ішіндегі сақ талғ ан ақ параттарғ а зақ ым келтірмейді.

Компьютерлік вирустардың негізгі тү рлеріне мыналар жатады:

• программалық вирустар;

• жү ктелетін вирустар;                                                                                                   

• макровирустар;

Программалық вирустар – басқ а қ олданбалы программаның ішіне мақ сатты тү рде ендірілетін программалық кодалардың блогы вирусы бар программа жұ мыс атқ арғ анда ондағ ы вирустық кода іске қ осылады. Бұ л кода қ атты дискіде жә не басқ а программаның файлдық жү йесінде пайдаланушығ а кө рінбейтін ө згерістер жасайды. Мысалы, вирустық кода басқ а программалар денесінде ө зін - ө зі қ айталайды. Бұ л процесті кө бейу деп атайды. Белгілі бір уақ ыт ө ткенне соң кө шірмелердің белгілі бір санын қ ұ рғ ан соң, программалық вирусты бү лдіру ә рекетіне кө шеді: - программамен ОЖ –ның жұ мысын бұ зады, қ атты дискідегі ақ паратты жояды. Бұ л процесті вирустік шабуыл деп атайды.

Программалық вирус компьютерге иілгіш дискілерден, немесе интернеттен алынғ ан тексерілмеген программаларды іске қ осқ анда енеді. «Іске қ осу» деген сө зге ерекше кө ң іл аудару қ ажет. Вирус жұ қ тырғ ан файлдарды кө шіргенде компьютерге вирус жұ пайды.

Жү ктелетін вирустар – программалық вирустардың ж‰ктелетін вирустардан ерекшелігі тарату ә дістерінің басқ аша болуы. Олар програмалық файлдарды емес, магниттік тасушы иілгіш жә не қ атты дискілер белгілі бір ж‰йелік аумақ тарды бұ зады. Сонымен бірге іске қ осылып тұ рғ ан компьютерде олар уақ ытша жедел жадыда орналасады.

Макровирустар. Вирустың бұ л т‰рі макроклманданы орындауғ а арналғ ан қ ұ ралдары бар қ олданбалы программалардағ ы қ ұ жаттарды б‰лдіреді. Мысалы, мұ ндай қ ұ жаттарғ а Місrоsоft Word (dos кең ейтуі бар) мә тіндік процессорының қ ұ жаттары жатады. Егер макрокоманданы орындалу мү мкіндігі ө шірілмесе, онда қ ұ жат файл ашқ анда жұ қ тыру басталады. Шабуыл нә тижесі арқ ылы болуы м‰мкін, ө те қ ауіпсіз еместей қ алпына келтіруі қ иын бү лдіруге дейін апара алады.

Вирусқ а қ арсы программалар

1. Детекторлар программалары (McAfee Associates-тен Scan, Norton Antivirus жә не “Диалог-МГУ”-дан AVSP) бірнеше ә йгілі вирустарды табуү шін қ олданылады.

2. Флаги немесе доктор (Д. Н. Лозинскийдің Aids Test, “Диалог-МГУ”-дан AVSP-сы) дискілерді немесе бұ зылғ ан программаларды “жазады” (тазалайды), бұ зылғ ан программалардан вирус денесін “тістеп алу” арқ ылы программаларды вируспен бұ зылмағ ан кездегідей бастапқ ы қ алыпқ а келтіреді.

Фаг-программалар – зақ ымдалғ ан программалардағ ы нақ ты вирусты ө шірудің арнайы программалары.

3. Ревизор (тексеруші) программалар (“Диалог-наука”-дан Adinf+AdinfExt) – бірінші дискінің жү йелік аймақ тары жә не программа кү йі жайлы ақ параттарды есіне сақ тап, содан кейін оны бастапқ ы кү йімен салыстыра отырып тексереді. Олардың салыстыруында келіспеушіліктер болса, онда ол туралы пайдаланушығ а хабарлайды.

4. Ревизор (тексеруші) докторлар – ревизорлар мен докторлардың қ ызметін атқ арады, яғ ни программалар тек ө згерулерді ғ ана кө ріп қ оймай, сонымен қ атар ол ө згерулерді автоматты тү рде бастапқ ы қ алыпқ а келтіруге бар жағ дай жасайды.

5. Фильтр программалары (-D, FlueShot Plus) резидентті тү рде компьютердің жедел жадысына орнатылады да кө бею жә не қ ауіп тө ндіру ү шін вирустар қ олданатын операциялық жү йеге тү сетін хабарламаларды жолдарынан ұ стап алып ол туралы пайдаланушыларғ а хабарлайды.

6. Вакцина – программалары (немесе иммунизаторлар), дискілерді немесе программаларды оның жұ мыс нә тижесінде кө рінбейтіндей етіп модификациялайды, бірақ вирус оны, яғ ни вакцинацияланғ ан программаны вирусталғ ан екен деп тү сінеді.

Вирусқ а қ арсы бағ дарламалар, олармен жумыс.

1. Детекторлар программалары (McAfee Associates-тен Scan, Norton Antivirus жә не “Диалог-МГУ”-дан AVSP) бірнеше ә йгілі вирустарды табу ‰шін қ олданылады.

2. Флаги немесе доктор (Д. Н. Лозинскийдің Aids Test, “Диалог-МГУ”-дан AVSP-сы) дискілерді немесе бұ зылғ ан программаларды “жазады” (тазалайды), бұ зылғ ан программалардан вирус денесін “тістеп алу” арқ ылы программаларды вируспен бұ зылмағ ан кездегідей бастапқ ы қ алыпқ а келтіреді.

Фаг-программалар – зақ ымдалғ ан программалардағ ы нақ ты вирусты ө шірудің арнайы программалары.

3. Ревизор (тексеруші) программалар (“Диалог-наука”-дан Adinf+AdinfExt) – бірінші дискінің жү йелік аймақ тары жә не программа кү йі жайлы ақ параттарды есіне сақ тап, содан кейін оны бастапқ ы кү йімен салыстыра отырып тексереді. Олардың салыстыруында келіспеушіліктер болса, онда ол туралы пайдаланушығ а хабарлайды.

4. Ревизор (тексеруші) докторлар – ревизорлар мен докторлардың қ ызметін атқ арады, яғ ни программалар тек ө згерулерді ғ ана кө ріп қ оймай, сонымен қ атар ол ө згерулерді автоматты тү рде бастапқ ы қ алыпқ а келтіруге бар жағ дай жасайды.

5. Фильтр программалары (-D, FlueShot Plus) резидентті тү рде компьютердің жедел жадысына орнатылады да кө бею жә не қ ауіп тө ндіру ү шін вирустар қ олданатын операциялық жү йеге тү сетін хабарламаларды жолдарынан ұ стап алып ол туралы пайдаланушыларғ а хабарлайды.

6. Вакцина – программалары (немесе иммунизаторлар), дискілерді немесе программаларды оның жұ мыс нә тижесінде кө рінбейтіндей етіп модификациялайды, бірақ вирус оны, яғ ни вакцинацияланғ ан программаны вирусталғ ан екен деп тү сінеді

Антивирустық қ ұ ралдар классификкациясы:

Антивирустық қ ұ рал деп келесі функциялардың біреуін немесе бірнешеуін орындайтын қ ұ рылғ ы немесе программалық ө німді айтады:

1. Бү лінуден мә ліметтерді қ орғ ау (файлдық қ ұ рылымды)

2. Вирустарды табу

3. Вирустарды нейтрализациялау

Архивтеуші жә не вирусқ а қ арсы бағ дарламалар, олармен жұ мыс.

Файлдарды архивтеудің қ ажеттілігі
Сіздер кез келген информацияның белгілі бір кө лемі болатынын білесіздер. Жинақ тауыш қ атты дискінің кө лемі қ аншалық ты ү лкен болғ анымен ол шектелген, жаң а мә ліметтерді жазуғ а дискіде орын болмай қ алуы мү мкін. Бұ л мә селені шешудің бірінші жолы - қ ажет емес файлдарды жою. Ал, егерде қ ажет емес файлдың бә рін жойғ аннан кейін де дискідегі орын жеткіліксіз болса не істейміз? Мұ ндай жағ дайда дискідегі орынды ү немдеп файлдың кө лемін азайту ү шін, мә ліметтерді сығ ылғ ан тү рде компьютерде сақ тауғ а арналғ ан арнайы Архиватор программалар бар. Файлдың немесе файлдар топтарының сығ ылу процесі Архивтеу деп аталады.
Архиваторлар - дискідегі орынды ү немдеу ү шін файлдың кө лемін кішірейтіп сақ тауғ а мү мкіндік беретін программалар тобы. Олардың сақ тау -тә сілдері ә ртү рлі болғ анымен, жалпы қ ызметін былай тү сіндіруге болады: файлда қ айталанатын фрагменттер болады, оларды тү гелдей дискіде ұ стаудың ешқ андай қ ажеті жоқ. Сондық тан архив жасауғ а мү мкіндік беретін программалардың жалпы қ ызметі - файлда қ айталанып тұ ратын фрагменттер орнына, қ ысқ аша басқ а информацияны жазып, кейіннен оларды ө з реттіліктерін сақ тай отырып алғ ашқ ы қ алыпқ а келтіретін мү мкіндікті пайдалану.
Ә рине архиватордың ә ртү рлі информациялар ү шін тиімділігі ә ртү рлі болатыны ө з-ө зінен тү сінікті, мысалы, мә тіндік файлдарды екі есеге жуық, ал бояуларының қ оюлығ ы онша емес сұ р тү сті суреттерді (РСХ немесе ВМР тә різді форматтағ ы) қ анық тылық ерекшеліктеріне қ арай екі-тө рт тіпті он есеге дейін тығ ыздап қ ысуғ а болады.
Архиваторлар файл кө лемін 10-70%-ғ а дейін кішірейтуге мү мкіндік береді.
Ә детге 20 Мб дискіні кө шіру (СОРУ командасы арқ ылы) 15-ке дейін дискет (кө лемі 1, 44Мб) қ ажет етеді, ал архиватор кө мегімен бұ л кө лемді бірнеше есе қ ысқ артуғ а болады. Файлдарды архивтеуге арналғ ан программалар дискідегі файлдар кө шірмесін қ ысылғ ан кү йде архивтік бір файлғ а орналастыруғ а, кейіннен файлды архивтен шығ арып алуғ а, архив мазмұ нын кө руге, т. б. істер атқ аруғ а мү мкіндік береді. Архивтік программалар бір-бірінен қ ысылғ ан файлдың форматымен, жұ мыс істеу жылдамдығ ымен, архивке орналастырғ андағ ы файлды қ ысу дең гейі сияқ ты ә ртү рлі мү мкіндіктерімен айрық шаланады. Архивтеу программалары тегін (SНАРЕWАRЕ) немесе делдалдық ә діспен таратылады. Олардың ішінде кең таралғ ан архиваторлар тобына АRІ, RAR, РРKUNZІP жә неPKZIP тә різді программалар жатады. Бұ лардан басқ а да архиваторлар бар.

Web қ ұ жат. HTML элементтері. HTML тектері.

Web-беттерін жасау технологиясы. HTML элементтері. HTML тегтері .

Бугінгі таң да жаң а ақ паратты таратудың ең жең іл ә дісі – Интернетте жариялау. Интеренетте материалды жариялау тиімді болу ү шін ол Web-дизайн ережелеріне сә йкес болу керек. Демек, Web-дизайн негіздерін білу кез келген мамандық та қ ажет болады, ө ткені Web-бет дизайны – бұ л ақ параттық дизайн. Бұ л жұ мыс ө зінің сайтын дайындауды ү йренем деушілерге арналғ ан. Жұ мыс екі бө лімнен тұ рады, біріншісі теориялық: мә тінді форматтау, графиканы қ олдану, тізім жасау, кесте қ ұ ру. Ал екіншісі болса практикалық, бұ л бө лімде біз дайын бір сайт жасап шығ амыз. Қ азіргі замандағ ы Интернет-технологиялар: Web-сайт бұ л дү ниенін кішкентай моделі. Бұ рынғ ы кезде Web-сайты бір адам - Web-мастер жасағ ан болса, қ азіргі кезде Web-сайттарды бірнеше адам жасайды. Олар Web-дизайнер, программист, бизнес-кең есші, маркетинг бойынша басқ арушы, менеджер. Web-сайт жасақ тау жұ мысын бірнеше кезең ден турады: Жоспарлау; Элементтерді жасақ тау; Бағ дарламау; Тестілеу; Жариялау; Жарнамалау; Бақ ылау;

Жоспарлау кезең інде тө менгі мә селелер шешілуі керек:

1. Сайттың орны.

2. Сайттың аудиториясы кімдер.

3. Қ андай ақ парат жарияланады.

4. Қ олданушылармен қ арым-қ атынас қ андай тү рде ұ йымдастырылады.

Элементтерді жасақ тау кезең інде сайттың программалық ө нім тү рінде жү зеге асырылуы қ арастырылады:

1. Навигациялық қ ұ рылымын жасау.

2. Беттің дизайнын жасау.

3. Бетті толтыру ү шін мә тіндік жә не бейне ақ паратты ә зірлеу.

Бағ дарламау: Бұ л кезең нің мә ні сайтты форматтауда. a

Тестілеу Сайт жасаудың негізгі кезең дерінің бірі тестілеу. Тестілеу кезең де сайттың жұ мыс істеу дұ рыстылығ ы тексеріледі, оның ішінде:

1. Сілтеменің жұ мысы;

2. Мә тіндегі қ ателер;

3. Навигацияның тиімділіғ і.

4. Пошта жә не басқ а формалардың дұ рыстығ ы.

5. Графикалық файлдардың ашылуы.

6. Ә р тү рлі браузерлерде сайттық жұ мысы.

Жариялау: Тест аяқ талғ андан кейін Web-сайт серверде жарияланады жә не қ айтадан тексеріленеді.

Жарнамалау Web-қ оғ амдастығ ына жаң адан жарияланғ ан сайт тұ ралы белгілі болу ү шін сайттың адресін жә не ол жердегі материал туралы аннотацияны хабарлау керек. Осы мақ сатқ а жету ү шін келесі мү мкіндіктерді пайдалануғ а болады:

1. Web-cайт адресін ә р тү рлі баспаларғ а жазу керек;

2. Web-сайтты ә р тү рлі серверлерде тіркеу;

3. Web-cайтқ а сілтемелерді басқ а Web-сайттарқ а кіргізу;

4. Баннерлерді жарнама ретінде қ олдану.

Бақ ылау: Web-сайтта жариялап жарнамалағ ан сон оғ ан қ атысу дең гейі оның беттерінде орналастырылғ ан ақ параттың қ ажеттілігімен, жаң алығ ымен жә не кө кейтестілігімен анық талады. Web-сайт имиджін сақ тау ү шін ол жердегі ақ паратты ә рдайым жаң артып туру керек.

HTML элементтері мен тегтері. Қ азіргі кезде сол Web – парақ ты қ ұ ру ү шін HTML (Hypertext Markup language – гипертексті бө лу тілі) тілі қ олданылады, яғ ни қ ұ жатқ а қ ойылатын тегтердің кө мегімен қ ұ жаттың логикалық қ ұ рылысын сипаттайды, қ ұ жатты форматтауды жә не обьектілерді қ оюды басқ арады. HTML тілі басқ а тілдерден ерекшелігі ол гипермә тіндік белгілеу тілі. HTML тілінің бастапқ ы мә тінді белгілейтін командалары тег (tag) деп аталынады. Тег символдар тізбегінен тұ рады. Барлық тег «кіші» (< ) символдарынан басталады да, «ү лкен» (> ) символымен аяқ талады. Осындай қ ос символ тізбегі бұ рыштық жақ шалар деп те аталады. Ашылатын бұ рыштық жақ шадан соң команда аты болып табылатын тү йінді сө з – тег орналасады. HTML тіліндегі ә рбір тег бір арнаулы қ ызмет атқ арады. тег атауларын жай мә тіннен айыру мақ сатында оларды бас ә ріппен жазу қ алыптасқ ан. HTML тілінің бір тегі ә детте қ ұ жаттың белгілі бір бө лігіне, мысалы бір абзацқ а ғ ана ә сер етеді. Осығ ан орай екі тег қ атар қ олданылады. Бірі – ашады, екіншісі – жабады. Ашатын тег белгілі бір ә сер ету ісін бастайды, ал жабатын тег сол ә серді аяқ тайды. Жабу тегтері қ иғ аш сызық символымен басталуы тиіс. Кейбір тегтер ө з жазылу орнына қ арай тек бір ғ ана ә серін тигізеді. Мұ ндайда жабу тегі қ ажет болмай қ алады да, ол жазылмайды. Егер тег ретінде HTML тілінде қ олданылмайтын тү йінді сө з жазылып кетсе, онда оның ешбір ә сері болмайды. Броузер арқ ылы қ ұ жат экранда кө рсетілген жақ та тегтердің ө здері бейнеленбей, тек олардың қ ұ жат мә тініне тигізетін ә сері ғ ана бө лініп тұ р. Тег атрибуттары. Кө бінесе ашылу тегтерінің тигізетін ә серлерін тү рлендіретін олардың атрибуттары болады. Атрибуттар немесе сипаттамалар - тег атауының жә не бір бірінен бос орын арқ ылы бө лініп жазылытын қ осымша тү йінді сө здерден тұ рады. Кейбір атрибуттар оның мә нін жазуды талап етеді. Атрибут мә ні оның тү йінді сө зінен тең дік белгісі (=) арқ ылы бө лініп жазылады. Атрибут мә ні қ остырнақ шағ а алынып жазылуы тиіс, бірақ кейде қ остырнақ шаны жазбауғ а да болады. Барлық веб беттер HTML (немесе XHTML) тiлiнiң кө мегiмен жасалады. HTML тiлi браузерде анық талады жə не адамғ а ың ғ айлы қ ұ жат ретiнде кө рсетiледi.

HTML тiлi SGML (Standard Generalized Markup Language )-дiң қ осымшасы болып табылады

жə не ə лемдiк ISO стандартына сə йкес келедi.

HTML тiлi жобалаушығ а келесi мү мкiндiктердi жү зеге асыруғ а кө мектеседi:  

• Тақ ырыбымен қ оса мə тiндердi, кестелердi, тiзiмдердi, суреттердi жə не басқ а да

маң ызды online қ ұ жаттарды жариялау

• Online-ақ паратты алу ү шiн тек тү йменi басу арқ ылы гипертексттiк сiлтемеге ө ту

• Қ ажеттi ақ парат iздеу, архивтердi қ ұ ру жə не басқ а да мақ сатқ а арнап тү рлер (form) қ ұ ру

• Сол қ ұ жаттың ө зiне мə лiметтер кестелерiн, видео жə не аудиоклиптер жə не басқ а да қ осымшаларды қ осу

HTML тiлiнiң кодталғ ан мə тiндiк қ ұ жаттары (" html " немесе " htm " деп сақ талатын) арнайы қ осымшалармен, оның форматталғ ан тү рiнде қ ұ жатты суреттейдi. Браузер немесе интернет - шолушылар деп аталатын қ осымшалар веб - беттердiң сұ ранысына арналғ ан ың ғ айлы интерфейстi пайдаланушығ а ұ сынады, оларды кө ру (жə не басқ а сыртқ ы қ ұ рылғ ыларғ а шығ ару ), ə рине қ ажет болғ ан жағ дайда, осыларды серверге жiберу мү мкiндiктерi бар. Бү гiнгi кү ндегi ең ə йгiлi браузерлер: Internet Explorer, Firefox, Safari, Google Chrome жə не Opera болып табылады.  

HTML қ ұ жаттарды жасау ү шін мə тіндік редакторларды (мысалы, қ ойын дə птер (блокнот)), мə тіндік процессорлар (Word) жə не визуалдық HTML редакторларын қ олданады.

Сіздер қ арапайым блокнотта қ ұ жатты жасай алаcыздар. Арнайы стандартты ұ стана отырып,

HTML кодты мə тіндік файлында жазып қ ойып, қ атқ ыл дискіде. txt деген кең ейтуді. html немесе. htm қ ұ жат ретінде сақ тасаң ыз толық қ ұ нды web бетті аласыз.

HTML тіліндегі міндетті тегтер: Кез-келген HTML қ ұ жат келесі тегтердің кө мегімен қ ұ ралады < html> < /html>, < head> < /head>, < body> < /body>, < title> < /title>.

Тақ ырыптар. HTML тіліндегі тақ ырыптар келесі тегтермен анық талады < h1> < /h1>, < h2> < /h2>, ... , < h6> < /h6>. Яғ ни, тақ ырыптың 6 дə режесі бар. Тə жірибе ретінде кқ руің ізге болады.

Жоғ арыдағ ы мысалдағ ы " Қ ұ жат денесі" деген жерге < h1> HTML - бұ л ө те оң ай< /h1> деп қ ойып, мə тіндік форматта сақ тап, оны. txt деген тү рінен. html тү ріне ө згертің із жə не бірден браузерде ашып кө рің із. Яғ ни нə тижені кө ре аласыз. Келесі дə режелерін де осылай қ ойып шығ уғ а болады

HTML тіліндегі азатжолдар (абзац). HTML тіліндегі азатжолдар мына тегпен жү зеге асады < P> < /P>. Яғ ни, жазылу жолы < p> - Кө ң іл-кү йің із тамаша болар? < /p> < p> - Керемет. < /p> деп жазсақ, тө мендегідей нə тиже аламыз.

- Кө ң іл-кү йің із тамаша болар?

- Керемет.

HTML тілінде мə тінді белгілеу

HTML тілінде мə тінді белгілеу ү шін немесе белгілі бір аймақ ты белгілеу ү шін келесі тегтерді қ олданады < b> < /b>, < i> < /i>, < u> < /u>, Яғ ни жолдағ ы мə тін

< b> батырылғ ан< /b> < i> курсивті< /i> < u> айрық ша (немесе асты сызылғ ан)< /u> < u> < i> < b> батырылғ ан айрық ша курсивті< /b> < /i> < /u> тө мендегідей кө рінеді батырылғ ан курсивті айрық ша жə не ү ш белгіні бірге қ олдана аламыз: батырылғ ан айрық ша курсивті HTML тіліндегі нө мірленбеген тізімдер

Нө мірленбеген тізімдер келесі HTML кодымен ө рнектеледі: < UL> < LI> 1-орын< LI> 2-орын< LI> 3-орын< /UL> - десек тө мендегідей тү рде нə тиже береді

• 1-орын

• 2-орын

• 3-орын

HTML қ ұ жатының мə тініндегі жолдың ү зілуі, яғ ни келесі жолғ а тү сіру

Жолдың ү зілуі келесі тегтің кө мегімен жү зеге асады< BR>. Мысалы мə тіннің мына жолы келесі нə тижені береді: Автор< BR> Басылғ ан уақ ыты< BR> Таралым 

Автор

Басылғ ан уақ ыты

Таралым

Гиперсілтемелер 

HTML тіліндегі гиперсілтемелер мына тегпен кө рсетіледі: < a> < /a>. Мысалы жазба тү рі < a href=" php. chm" > PHP кітабын тү сіріп алу< /a> Нə тижесі мынадай:

PHP кітабын тү сіріп алу href параметрі сілтеме берілетін қ ұ жаттың орнын кө рсетеді, біздің мысалымызда сілтеме белгілі бір қ ұ жатқ а сілтеме жасап тұ р. php. rar қ ұ жаты осы HTML беттің тұ рғ ан директориясында, яғ ни екеуі бер жерде орналасқ ан. Абсолютті сілтемелер келесі тү рде жазылады: < a href=" http: //webdesign. net-soft. ru/php. chm" > PHP кітабын тү сіріп алу< /a>

Дə л манадағ ы сілтемемен ұ қ сас, тек нақ ты қ ұ жаттың орналасқ ан жерін кө рсетеді.

HTML тілінің кодталғ ан мә тіндік қ ұ жаттары арнайы қ осымшалармен, оның форматталғ ан тү рінде қ ұ жатты суреттейді. Браузерлер немесе интернет шолушылар веб-беттердің сұ ранысына арналғ ан ың ғ айлы интерфейсті пайдаланушығ а ұ сынады, оларды кө ру жә не т. б. сыртқ ы қ ұ рылғ ыларғ а шығ ару, қ ажет болғ ан жағ дайда оларды серверге жіберу мү мкіндіктері бар. Бү гінгі кү нгі ең ә йгілі браузерлер: Internet Explorer, FireFox, Safari, Google Chrome, Opera, т. б.

HTML қ ұ жатты жасау ү шін мә тіндік редакторларды (мысалы, қ ойындә птер (блокнот)) мә тіндік процессорлар жә не визуалдық HTML редакторларын қ олданады. HTML кодты мә тіндік файлына жазып қ ойып, қ атқ ыл дискіде. txt деген кең ейтуді html немесе htm қ ұ жат ретінде сақ тасаң ыз толық қ ұ нды веб бетті аласыз.

HTML қ ұ жатының қ ұ рылымы

HTML тегтер – текстті белгілеу қ ұ ралы. Тегтер бас ә ріппен де, кіші ә ріппен де белгілене береді, еш айырмашылығ ы жоқ. ә рі олар жұ птарымен де, жалғ ыз да болады. Жұ п тег < html> < /html>. Бұ л тег кез келген HTML қ ұ жатты ашып жә не жабатын тег. Тегтің екінші бө лігін бірінші бө лігінен мына символ арқ ылы ажыратуғ а болады: «/».

HTML тіліндегі міндетті тегтер, яғ ни HTML қ ұ жат мына тегтердің кө мегімен қ ұ ралады: < html> < /html>, < head> < /head>, < body> < /body>, < title> < /title> (мұ нда қ ұ жат аты кө рсетіледі). < head> < /head> тегінің ішінде мега тегтер деп аталатын тегтер болуы мү мкін.

Негізгі тегтер

< html> < /html> Бұ л программада беттің HTML қ ұ жат екенін кө рсетеді

< head> < /head> Қ ұ жаттардың денесінде кө рінетін, ә ртү рлі ақ параттар орналасқ ан орынды анық тап, мұ нда қ ұ жаттың атына арналғ ан тегтер орналасады

< body> < /body> Қ ұ жаттың кө рінетін бө лігі яғ ни денесі анық талады

Мазмұ нына арналғ ан тегтер

< title> < /title>   Программаның бетті кө ру мазмұ нына қ ұ жаттың аты кіреді

Атрибуттар

< body_bgcolor=? >         RRGGBB тү ріндегі тү стердің мә нін қ олдана отырып қ ұ жат мә тінінің тү сін береді

< body_text=? > RRGGBB тү ріндегі тү стердің мә нін қ ұ жат мә тінінің тү сін береді (мысалы, 000000 = қ ара тү с)

< body_link=? > RRGGBB тү ріндегі тү стердің мә нін қ олдана отырып гиперсілтемелердің тү сін береді

< body_v link=? > RRGGBB тү ріндегі тү стің мә нін қ олдана отырып сіз қ олданып кеткен гиперсілтемелердің тү сін береді

           Мә тінді форматтарғ а арналғ ан тегтер

< pre> < /pre>     Формат-н мә тінді шамалау

< h1> < /h1>       Ең ү лкен тақ ырыпты қ ұ рады

< h6> < /h6>       Ең кіші тақ ырыпты қ ұ рады

< b> < /b>            Батырылғ ан (жирный) мә тін

< i> < /i> Курсивті мә тін

< tt> < /tt>           Баспа машинасының стиліне ұ қ сас

< cite> < /cite>    Дә йексө зде қ олданылатын, ә деттегі курсив

< em> < /em>     Мә тіннен сө з бө ліп алу ү шін қ олданылады

< font_size=? > < /font>    1-ден 7 аралығ ындағ ы мә тіннің ө лшемін анық тайды

< font_color=? > < /font> Мә тіннің тү сін анық тайды

Гиперсілтемелер

< a_href=”URL”> < /a>   Басқ а қ ұ жатқ а немесе сол қ ұ жаттың бір бө лігіне гиперсілтеме

< a_href=”mailto EMML”> < /a>

Қ ұ жаттың авторына хат жазу ү шін пошталық программаны шақ ыратын гиперсілтеме жасау

< a_name=”NAME”> < /a>            Қ ұ жаттағ ы сілтемеге арналғ ан мақ сат ретінде мә тіннің бір бө лігін белгілейді

< a_href=”#NAME”> < /a> Сол қ ұ жаттың бір бө лігіне сілтеме жасайды

Ақ паратты вирустан қ орғ аудың тү рлері.

) Ақ паратты вирустан қ орғ аудың тү рлері .

Компьютерлік вирустар – бұ л компьютердің қ алыпты жұ мыс істеуіне кедергі жасайтын, мә ліметтерді қ айталап жазатын немесе жоятын бағ дарламалар. Бұ л бағ дарламалар ө з бетімен кө бейеді де, амалдық жү йе мен желідегі нысандарғ а зиян келтіруі мү мкін. Компьютерлік вирустардың айрық ша сипаттарына олардың ө з бетімен іске қ осылып, компьютердің дұ рыс жұ мыс істеуіне кедергі жасауғ а қ абілеттілігі жатады. Ө кінішке орай, компьютерлік вирустарды адамдар компьютерге зиян келтіру ү шін ә дейілеп қ астық пен ә зірлейді. Сондай-ақ, олар желідегі компьютерлер арасында жә не Internet арқ ылы тарап, компьютерлердің жұ мысын тежеп, басқ а да ақ ауларды тудырады. Компьютер вирус зақ ымдағ ан бағ дарламамен жұ мыс істеген кезде оны «жұ қ тырып» алуы мү мкін.

Компьютердің вируспен зақ ымданғ анының бірнеше негізгі белгісі мыналар:

- компьютер ә деттегісінен баяу жұ мыс істейді;

- компьютер сұ раныстарғ а жауап беруін доғ арып, бұ ғ атталып қ ала береді;

- жү йе ә р бірнеше минут сайын жұ мыс істеуден бас тартып, қ айта қ отарыла береді;

- компьютер ө з бетімен қ айта қ отарылып, ақ аулармен жұ мыс істей бастайды;

- қ осымшалар қ ателермен жұ мыс істейді;

- дискілер мен диск жетектеріне қ атынау мү мкін болмай қ алады;

- басып шығ ару қ ателермен жү реді;

- қ ателер туралы ә депкіден тыс хабарламалар пайда бола бастайды;

- мә зірлер мен сұ хбат терезелерінің кө рінісі ө згеріп кетеді.

Ақ паратты вирустан қ орғ аудың 2 турі бар. 1. Информацияның кө шірмесін алып отыру файлдарды жә не дискінің жуйелік мә ліметтерін кө шіріп сақ тау. 2. Керекті ақ паратты басқ алардың жиі пайдалануына тосқ ауыл қ ою, ол ақ паратты рұ қ сатсыз яғ ни санкциясыз кө шіріп алуды, яғ ни программамен дұ рыс жұ мыс істемейтіндерден жә не қ ателігі бар программаларды қ ашық журуді жә не мә ліметтерді ө згертуді, вирустар енгізуді болдырмауды қ амтамасыз етеді. Сондай ақ вирустан сақ тану ушін арнайы программалар қ ажет жә не оларды тұ рақ ты турде қ олдану керек. Мұ ндай программаларды бірнеше турге бө луге болады, детекторлар, докторлар немесе фаг программалар, ревизорлар яғ ни файлдардағ ы жә не дискінің жуйелік аумақ тарындағ ы ө згерістерді бақ ылайтын программалар, доктор-ревизорлар, сузгі-программалар (вирустан сақ тайтын резиденттік программалар) жә не вакциналар (иммунизаторлар). Доктор программалар тек бұ рыннан белгілі вирус турлерінен ғ ана қ орғ ай алады, жаң а вирусқ а олар дә рменсіз боп келеді. Сузгі программалар компьютердің жедел жадында тұ рақ ты (резиденттік) орналасады да, вирустардың зиянды ә рекетін операцияны устап алып, бул туралы жұ мыс істеп отырғ ан адамғ а дер кезінде хабарлап отырады. Енді компьютерге вирус жұ қ тыру мумкіндігін азайтатын жә не жұ қ қ ан жағ дайда оның зиянкесті ә рекеттерін барынша азайтатын шараларды қ арастырсақ, оларды бірнеше топтарғ а жіктеуге болады

1. Ақ паратты ә ркімнің жиі пайдалануын шектеу жә не оның кө шірмесін сақ тау

2. Сырттан келген ақ параттарды мұ қ ият тексеруден ө ткізу

3. Вирустан «емдеу аспаптарын» дайындап қ ою.

4. Белгілі бір уақ ыт сайын компьютерді вирусқ а тексеріп отыру

Вирустармен кү ресу ү шін антивирустар деп аталатын арнайы бағ дарламалар бар.

Вирусқ а қ арсы бағ дарлама (антивирус) — компьютерлік вирустарды жұ қ тырғ ан бағ дарламаларды табуғ а жә не емдеуге, сондай-ақ файлдың вирус жұ қ тыруының алдын алуғ а арналғ ан бағ дарлама.

Бү гінгі таң да вирусқ а қ арсы бағ дарламалардың алуан тү рлері бар: Dr. Web, Касперский Антивирусы, Eset NOD32, McAfee, AVG, Panda Software, Norton Antivirus жә не т. б.

Касперский Антивирусы (AVP) – ең танымал вирусқ а қ арсы бағ дарламалардың бірі. Компьютерге орнату кезінде Касперский Антивирусы тұ рғ ылық ты дискіде орналасқ ан нысандардың мә тінмә ндік мә зіріне қ ұ рамдасып, ө з тобын Бастау Бас мә зіріне ү стейді. Жұ мыс істеу барысында амалдық жү йенің жү йелік ү стелінде вирусқ а қ арсы бағ дарламаның белгішесі пайда болады. Касперский Антивирусының кө мегімен жергілікті, иілгіш, ық шам дискілерде вирустардың бар-жоғ ын тексеруге болады.

Мемлекетті басқ арудағ ы ақ параттық технология. Ақ паратты-коммуникациялық технологияларының тү сінігі.

Ақ параттық технология-information technology-біріншіден: обьектінің, процес-тің немесе қ ұ былыстың кү йі туралы жаң а ақ парат алу ү шін мә ліметтерді жинақ тау, ө ң деу, жеткізу тә сілдері мен қ ұ ралдарының жиынтығ ын пайдаланатын процесс.

Екіншіден: ақ паратты ө ң деу ү шін пайдаланатын технологияның, элемент-тердің, қ ұ рылғ ылардың немесе ә дістердің жиынтығ ы.

Ақ паратты жеткізу ә дістері мен механизмдерін жә не оларды жазып, жинақ ты қ ұ рылғ ыларын қ амтитын жалпы ұ ғ ым.

Сонымен, ақ параттық технология ұ ғ ымы: ө ң делген, жинақ талғ ан ақ паратты пайдаланушығ а жинақ талғ ан тү рде жеткізу ә дістері, қ ұ рылғ ыларын, элементтерін қ амтитын жиынтық. Яғ ни, ақ паратты бізге жинақ ты тү рде жеткізу технологиясы болып табылады.

Мемлекеттік бағ дарламада оқ у ү рді-сіне педагогикалық жә не ақ параттық тех-нологияларды кең інен пайдалану-жалпы бі-лім беруді дамытудың басты бағ ыт-тарының бірі делінген.

Қ азіргідей ә лемдік ғ аламдану процесі кезінде ақ параттар ағ ымынан адам баласы ө зінің ұ дайы дамып отыруына керекті ақ паратты саралап, пайдалана білу-бү гінгі уақ ыттағ ы басты мә селе. Осыдан кейін туындайтын мә селелердің бірі-жастарғ а сапалы білім, саналы тә рбие орта мектепте, колледжде, жоғ арғ ы оқ у орындарында білім беру ісін оқ ытудың жаң а инновациялық ә дістерімен толық тыру, оқ ытудың жаң а технологияларын іздестіру, оқ ушыны, студентті ақ паратты талдай білуге, ақ параттық технологияларды тиімді пайдалана білуге ү йрету. Ақ параттық технологияларды игеру қ азіргі заманда ә рбір жеке тұ лғ а ү шін оқ у жә не жазу қ абілеті сияқ ты сапаларымен бір қ атарғ а жә не ә рбір адам ү шін қ ажетті шартқ а айналады.

Қ азіргі білім жү йесінің ерекше-ліктеріне–оның ілгерлігі, алдын алу сипаты жә не осыларғ а қ ол жеткізу мү мкіндіктерін дамыту ақ параттық - технологияларды қ олданумен жү зеге асады.

Ақ параттық технологияларды ғ алам-дастыру кезең інде қ азіргі қ оғ ам ақ паратты нақ ты тұ тынушының ұ сыныстары мен қ ызығ уына сай ақ парат ағ ымын қ алып-тасытруғ а, ақ паратқ а кө лем жә не жыл-дамдық жағ ынан ақ парат кө зіне, оның ішінде оқ у ақ паратына назар аударуды қ амтамасыз етуге мү мкіндік беретін ә лемдік ақ паратық орта жағ дайында ақ паратты қ оғ амдық ө нім ретінде белсенді пайдаланумен сипатталады. Бұ л болашақ ұ рпақ ты ақ параттық қ оғ аммен зиялы қ атынасқ а оқ ытып, тә рбиелеуге жә не ақ параттың мә дениетін қ алыптастыруғ а жағ дай жасайды.

Ә рбір елдің технологиялық даму дә режесіне оның экономикалық қ уаты мен халқ ының тұ рмыс дең гейі ғ ана емес, сан елдің ә лемдік қ оғ амдастық та алатын орны, басқ а елдермен экономикалық жә не саяси ық палдасу мү мкіндіктері, сондай-ақ ұ лттық қ ауіпсіздік мә селелерін шешуі де байланысты.

Сонымен қ атар, ә лдебір елде қ азіргі технологияның дамуы мен қ одануының дең гейі оның материалдық базасының дамуымен ғ ана емес, негізінен қ оғ амды парасаттандыру дең гейімен, оның жаң а білімді туындату, игеру жә не қ олдана білу қ абілетімен де анық талады.

Жедел дамып отырғ ан ғ ылыми-техникалық прогресс қ оғ ам ө мірінің барлық салаларын ақ параттандырудың ғ аламдық процесінің негізіне айналды. Ақ параттық технологиялардың дамуғ а жә не оның қ арқ ынына экономикалық жағ дайы, адамдардың тұ рмыс дең гейі, ұ лттық қ ауіпсіздік, бү кіл дү ниежү зілік қ ауым-дастық тағ ы мемлекеттің рө лі тә уелді.

Ғ ылым мен техниканың даму қ арқ ыны оқ у-ағ арту саласының оқ у ү рдісінде жаң а технологиялық ә дістермен қ ондырғ ыларды кең кө лемді қ олдануды қ ажет етеді.

Оқ ушы немесе студенттің ақ па-раттық технологияны пайдалану, оның кейбір элементтерінің жеке шығ ар-машылық байланысымен сипатталады. Олардың бір-біріне деген ә серінде байқ ауғ а болады. Заман ағ ымына қ арай кү нделікті сабақ қ а видео, аудио қ ондырғ ылары мен теледидарды, компьютерді қ олдану айтарлық тай нә тижелер беруде. Кез келген сабақ ты электрондық оқ улық ты пайдалану оқ ушылардың танымдық белсенділігін арттырып қ ана қ оймай, логикалық ойлау жү йесін қ алыптасытруғ а, шығ ар машы-лық пен ең бек етуіне жағ дай жасайды. Дә стү рлі оқ улық ты оның электрондық нұ сқ асына оң ай айландыруғ а болады. Бұ л нұ сқ аның жетістігі-оны компьютер жа-дында сақ тау мү мкіндігі, оны ком-пьютерлік желелер арқ ылы тарату болып табылады.

Қ оғ ам ө мiрiнде ақ парат ерекше маң ызды рө л атқ аратыны бә рiмiзге белгiлi. Адам баласы жаратылғ аннан берi осылай болып келедi жә не бола бермекшi. Адам ақ паратты қ абылдау, оны ө ң деу жә не басқ аларғ а тарату қ ызметiн ә рдайым атқ арып отырады. Егер ерте замандарда бұ л аң шылық қ а, жер ө ң деуге байланысты болса, бертiн келе ауыз ә дебиетi дү ниеге келiп, аң ыздар, ертегiлер ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берiлетiн болды. Кейiн жазу фольклордың орнын алып, ақ парат алмасу жең iлдедi. Адамдардың ой-ө рiсi, бiлiмi дамып, ақ парат олардың танымының ажырамас бiр бө лiгiне айналды.

Ө ркениеттiң даму кезең дерiнде бiрнеше ақ параттық тө ң керiстер болып, адамзат жаң а белестерге кө терiлдi. Атап айтсақ, бұ л жазудың, кiтап басудың (XVI ғ. ортасы), электр жарығ ының (XIX ғ. аяғ ы) жә не де микропроцессорлық техно-логияның (XX ғ. 2-шi жартысы) пайда болуына байланысты едi. Ал, микропроцессорлық технологияның арқ а-сында компьютер, компьютерлiк желiлер жә не жү йелер жарық қ а шық ты. Ал, компьютердiң қ азiр ө мiрiмiзде қ андай орын алып отырғ анын бiлемiз.

Сол компьютер негiзiнде қ азiргi заманда электрондық ақ парат, бағ дарлама арқ ылы басқ арылатын қ ұ рылғ ылар пайда болып кө птеген ү рдiстердiң жең iлдеуiне мү мкiндiк туғ ызды. Осылайша негiзi ақ параттық технологиялар болып табы-латын ү лкен бiр сала ақ параттық индустрия қ алыптасты. Қ азiргi замандағ ы ақ параттық технологиялар компьютерлiк техника мен коммуникация қ ұ ралдарына иек артады. Осы бағ ыттың қ арыштап дамуы ақ па-раттық қ оғ ам деп аталатын ұ ғ ымды тудырды.

Жапон ғ алымдарының айтуынша, ақ параттық қ оғ амдағ ы компьютерлендiру ү рдiсi адамғ а ақ параттың сенiмдi кө зiне ие болуғ а себiн тигiзедi, ө ндiрiс пен ә леуметтiк салада ақ паратты ө ң деудi автоматтандырып жұ мыстың анағ ұ рлым жоғ ары дә режеде орындалуын қ амтамасыз етедi. Қ оғ амның қ озғ аушы кү шi бұ рын-ғ ыдай материалдық ө нiм емес ақ параттық ө нiм болуы керек. Неге десең iз, алдың ғ ысы соң ғ ысынан қ ымбат.

Тағ ы бiр айта кететiн мә селе, ақ параттық қ оғ амның ө зiндiк ерекшелiгi - адамдардың 50 %-нан астамы ақ параттық қ ызмет саласына жұ мылдырылады.

Бұ л қ оғ амда тек ө ндiрiс қ ана ө згерiп қ оймай, сонымен бiрге жалпы ө мiрдiң сипаты мен қ ұ ндылық тар жү йесi басқ адай тү рге енедi. Индустриялық қ оғ амда тауар ө ндiрiлiп, ол пайдаланылса, ақ параттық қ оғ амда адамның ақ ыл-ойы мен бiлiмi басты рө л ойнайды. Яғ ни, бұ л дегенiң iз творчестволық қ абiлетке, зердеге жә не оқ ып-бiлуге ынта мен қ ажеттiлiк жоғ ары дең гейде болады деген сө з. Осы қ оғ амның материалдық жә не технологиялық базасы болып компьютерлiк техника мен компьютерлiк желiлер, ақ параттық техно-логиялар жә не телекоммуникациялық байланыс негiзiндегi тү рлi жү йелер қ алыптасады. Сонымен қ атар, ө зiндiк ақ параттық инфрақ ұ рылым тү зiледi. Оның негiзiнде озық электрондық техника кө мегiмен кешендi тү рде ақ парат ө ндiрiледi, ө ң деледi, сақ талады жә не пайдаланылады.

Қ азiргi заманда барлық елдер саяси, экономикалық, ә леуметтiк жә не т. б. ү рдiстердi дамытып ә рi жең iлдету ү шiн жаң а технологияларды қ олдана отырып, ақ параттық қ оғ ам жағ дайына жетудiң тиiмдi деген жолдарын iздестiруде. Бұ л мақ сатқ а жете алмағ ан елдер қ ай жағ ынан болсын артта қ алғ ан болып есептеледi.

Қ оғ амды ақ параттық жағ ынан жетiл-дiрудiң аяқ алысы мен сипаты саяси қ арым-қ атынастарғ а тә уелдi болмақ. Ақ параттық технологияларды қ оғ ам ө мiрiне енгiзудiң саяси тұ рғ ыдан алғ анда мынандай негiзгi ү ш тиiмдi жағ ы бар.

Бiрiншiсi. Ақ параттық қ оғ ам жағ -дайында адамдардың мiнез-қ ұ лқ ы олардың таптық сана-сезiмiне емес, ой-пiкiрлер мен мү дделерiнiң ә р-алуандығ ына (плю-рализмге) байланысты болады. Бұ л деге-нiң iз, ә рбiр адам дара тұ лғ а ретiнде ө зiнiң ә йел ме ә лде ер ме, мұ сылман ба ә лде христиан ба, не болмаса қ андай да бiр ұ лт ө кiлi екендiгiн ө зi анық тайды. Бiр сө збен айтқ анда, ө зiн таптық саясат ық палынан қ ашық ұ стайтын болмайды.

Екiншiсi. Адамдардың партиялар мен партиялық топтарғ а бiрiгуi, топтасуы олардың ә леуметтiк-таптық тегiне тә уелдi болмайды. Бұ л жерде жеке тұ лғ а ұ сынатын саяси бағ дарлама рө л ойнайтын болады.

Ү шiншiсi. Компьютер (Интернет арқ ылы) ә рбiр адамғ а ү кiметтiң iс-қ имылын бақ ылауғ а мү мкiндiк бередi.

Нелiктен ақ параттық қ оғ амда мұ ндай ө згерiстер болады. Қ азiргi жаһ андану зама-нында адамдар саяси мә селелерде бiртiн-деп партияларғ а сенуден қ алып барады. Партиядан гө рi олардың басшы- ларына, яғ ни адамдарғ а сенедi, оларғ а дауыс бередi. Осылайша ақ параттық қ оғ амда саясат таптық тү рден символдық нысанғ а ауы-сады.

Қ оғ амды ақ параттандыру жә не ақ параттық технологияларды қ олдану ү рдiсiнде 1990-1991 ж. ж. пайда болғ ан Интернет жү йесi World Wide Web (WWW немесе “Бү кiлә лемдiк компьютер торы”) аса маң ызды рө л атқ аруда.

Батыста Интернет ө те кең тарағ ан. Мысалы, АҚ Ш-тағ ы жанұ ялардың 65%-ы ү йде отырып осы ә лемдiк торды қ олданады. Ал, ересек адамдардың 55% Интернеттi тұ рақ ты қ олданады. Ақ па-раттық қ оғ амды дамыту кезең iнде ө кiмет қ ұ рылымдарының жұ мысы туралы ақ па-ратты ашық тү рде кө рсету маң ызды. Сонымен қ атар, бұ л жағ дайда адамдарғ а керектi ақ паратты алуғ а, сө йтiп саяси ө мiрге белсене араласа отырып таң дау жасауына мү мкiндiк бередi.

Осы мә селеде де Интернеттiң атқ аратын қ ызметi аса зор. Мысалғ а, тағ ы да АҚ Ш-ты алсақ, оның ү кiметiнiң жұ мысын жария тү рде кө рсетудегi тә жiрибесiн келтiруге болады. Халық ты саяси ақ паратпен таныстырып отыру билiктегiлердiң беделiн кө терiп, ел сенiмiне кiрудiң тиiмдi бiр жолы. Керi байланыс жасау арқ ылы халық тан қ осым-ша мә лiмет алуғ а ә бден мү мкiн.

Халық пен мемлекеттiк билiк неғ ұ рлым бiр-бiрiнiң қ ызметi жә не қ ажет-тiлiгi жайында кө бiрек бiлетiн болса, сол-ғ ұ рлым ө зара сенiм жоғ ары дең гейде болады.

1990 жылдардың аяғ ынан бастап Батыс мемлекеттердiң кейбiрiнде Интернет қ ызметi сайлау мә селелерiне де қ атыс-тырыла бастады. Сайлаушылар компьютер жү йесi арқ ылы дауыс беру тә жiрибесi болды. Оның аса тиiмдi немесе қ олайсыз екенiн ә зiрге ешкiм тап басып айта алмайды.

Интернет бұ л кү нде саяси тех-нологияларда тек ақ парат алмасу қ ұ ралы ғ ана емес, сонымен қ атар, бә секелестермен кү ресудiң де оң тайлы ә дiсiне айналуда. Осы жолмен бiртiндеп ү гiт-насихат жұ мыстарын жү ргiзудiң нә тижелерi Ресейде ө з жемiсiн беруде.

Дегенмен, саяси мә селеде немесе т. б. жағ дайларда Интернеттiң пайдалы жақ та-рымен қ атар зиянды тұ стары да бар. АҚ Ш-та ақ параттың ашық тү рде пайдаланылуы, оның iшiнде адамның жеке басына қ атысты жағ дайлар алаң даушылық туғ ызуда. Кейбiр азаматтық қ ұ қ ық жә не тұ тынушыларды қ орғ ау ұ йымдары мұ ндай жағ дайларды қ атты сынғ а алуда. Кө птеген саясат-танушылар мен сарапшылардың айтуынша, жеке ақ паратты қ орғ айтын заң дары бар Еуропада осы мә селе жақ сы жолғ а қ ойылғ ан.

Интернет пен саясаттың бiр-бiрiне арақ атысы “аудиторияғ а”, яғ ни Интернеттi пайдаланушыларғ а кө п байланысты. Интернеттегi саяси белсендiлiк ерекше аудиторияғ а бағ ытталғ ан.

Осы Интернеттiң бiздегi, Қ азақ -стандағ ы, хал-ахуалы қ андай дә режеде?

Ә рине Ресей немесе дамығ ан Батыс елдерiмен салыстырғ анда бiздiң елде Интернеттiң пайдаланушылары аз. Actis System Asia (www. actis. kz) компаниясының жү ргiзген зерттеулерiне қ арағ анда, республика бойынша 118-140 мың адам шамасында Интернеттiң тұ рақ ты қ олда-нушылары бар. Ақ параттық техноло-гиялардың жылдам дамуының арқ асында бұ л мө лшер жылдан-жылғ а артуы сө зсiз. Бұ л жерде бiзде ұ йымдардың болсын, не болмаса жеке адамдардың болсын Интернет ә лемiнде қ андай орны (сайттары) бар?

Сайттар бойынша анық тамалық рө лiн атқ арып отырғ ан “Бү кiл Қ азақ стан” порталынынан (www. site. kz) кө п мағ лұ мат алуғ а болады. Онда ә р сала бойынша сайттар топтастырылғ ан, сол себептi iздеу жү йесi жақ сы жолғ а қ ойылғ ан.

Ә ң гiменiң ө зегi саясат болғ андық тан осы бағ ыттағ ы сайттардан бастасақ.

Мемлекеттiк қ ұ рылымдар бойынша Президенттiң веб - сайтынан (www. president. kz) бастап, Ү кiметте (www. government. kz), министрлiктердiң кө пшiлiгiнiң Интернетте ө з ө кiлдiктерi бар. Сонымен бiрге елiмiздiң заң шығ арушы органы Парламенттiң (www. parlam. kz), Жоғ арғ ы соттың (www. supcourt. kz), Бас прокуратураның (www. procuror. kz), Орталық сайлау комиссиясы (www. election. kz) сияқ ты кө птеген мемле-кеттiк органдардың ә лемдiк компьютер торында сайттарының болуы ақ параттық технологияларды енгiзудiң мемлекеттiк тұ рғ ыда бiрте-бiрте дұ рыс жолғ а қ ойылып келе жатқ андығ ын кө рсетедi.

Ал, саяси партияларды алып қ арасақ, Аграрлық партияның (www. agrokaz. kz), “Ақ жол” демократиялық партиясының (www. dpkakzhol. kz), Азаматтық партияның (www. civicparty. kz) жә не “Отан” Респуб-ликалық саяси партиясының (www. otan. nursat. kz) Интернет жү йесiндегi сайттары олардың қ оғ амдық -саяси ө мiрдегi рө лдерiн арттыруғ а септiгiн тигiзуде. Бұ л ретте жақ ында болып ө ткен мә слихаттар сайлауын алсақ та жеткiлiктi. Жоғ арыда аталып ө ткен Орталық сайлау ко-миссиясының сайтынан бастап барлық пар-тиялардың, кө птеген бұ қ аралық ақ парат қ ұ -ралдарының сайттары сайлау науқ анына жаппай жұ мылдырылды. Ә рине ә р сайттың ө зiндiк ерекшелiгi, саяси ұ станымы бар. Саяси майданда олардың қ айсысы қ алай қ олданылуда - ол ө з алдына жеке ә ң гiме. Мү мкiндiгiмiзше келесi жолдан бастап мемлекеттiк органдардың болсын, қ оғ ам-дық ұ йымдардың болсын немесе жеке сайттар болсын ә рқ айсысына тоқ талып, жү йелi тү рде таныстырып тұ ратын боламыз.

Жалпы алғ анда, ақ параттық техно-логиялар қ оғ ам ө мiрiнiң ажырамас бiр бө лiгiне айналып келе жатыр. Оны игiлiгiмiзге қ алай пайдалану ө зiмiздiң қ олымызда.

Ақ параттық технология белгiлi бiр объектiнiң, ү рдiстiң немесе қ ұ былыстың жай-жапсары туралы ақ парат алу ү шiн мә лiмет жинаудың, ө ң деудiң жә не тара-тудың қ ұ ралдары мен ә дiстерiн пайдалану ү рдiсi.

Ақ параттық қ оғ ам - жұ мыс iстейтiн адамдардың кө пшiлiгi ақ паратты (оның ең жоғ ары тү рi бiлiмдi) ө ндiрумен, ө ң деумен жә не iске асырумен айналысатын қ оғ ам.

Қ оғ амды ақ параттандыру ақ па-раттық қ орларды дайындау жә не пайдалану негiзiнде жеке адамдардың немесе мемлекеттiк органдардың, жергiлiктi басқ ару органдарының, ұ йымдар мен қ оғ амдық бiрлестiктердiң ақ параттық қ ажеттiлiктерiн ө теуге ә рi жү зеге асыруғ а қ олайлы жағ дайлар жасайтын ә леуметтiк-экономикалық жә не ғ ылыми-техникалық ү рдiс.

Бү гінгі таң да мектеп пә ндерін компьютер кө мегімен оқ ыту нә тижелерін зерттеудегі ғ ылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Бұ ғ ан себеп оқ ыту процесінде туындайтын компьютер-лендірудің педагогикалық психологиялық жаң а проблемалары ә лі толық шешіл-мегені.

Білім беру жү йесін ақ паратанндыру қ азақ стандық білім беру ү шін ү лкен перспективалар ашады. Соң ғ ы жылдары компьютерлік, коммуникациялық техника мен технологиялардың қ оғ ам ө міріндлгі рө лі мен орнында тү бегейлі ө згерістер болды. Ақ параттық технологияларды игеру қ азіргі заманда ә рбір жеке тұ лғ а ү шін оқ у жә не жазу қ абілеті сияқ ты сапалармен бір қ атарғ а жә не ә рбір адам ү шін қ ажетті шартқ а айналды. Алынғ ан білім мен дағ дылар бұ дан ә рі кө птеген жағ дайда қ оғ амның даму жолдарын анық тайды.

Ақ параттандырудың негізі бағ ыты XXI ғ асырдың талаптарына сә йкес қ оғ амды дамытудың жоғ ары тиімділікті техно-логияларына сү йенген жаң а білім стратегиясына кө шу болып табылады. Осығ ан сә йкес қ азіргі білім жү йесінің ерекшеліктеріне- оның іргелілігі, алдын алу сипаты жә не осыларғ а қ ол жеткізу мү мкіндіктері жатады. Білім беру жү йесін ақ паратандыру бағ ыттарының бірі ақ па-раттық технологияларды білім беру сала-сына енгізу жұ мыстары болып табылады.

Ақ паратандыру жә не бұ қ аралық коммуникацияларды ғ аламдастыру кезе-ң інде қ азіргі қ оғ ам ақ параты нақ ты тұ тынушының ұ сыныстары мен қ ызығ уына сай ақ парат ағ ынын қ алыптасытруғ а, ақ паратқ а кө лем жә не жылдамдық жағ ынан шектеусіз қ ол жеткізуді, сондай-ақ кез келген қ ашық тық тағ ы ақ парат кө зіне, оның ішінде оқ у ақ паратына назар аударуды қ амтамасыз етуге мү мкіндік беретін ә лемдік ақ параттық орта жағ дайында ақ па-раты қ оғ амдық ө нім ретінде белсенді пайдаланумен сипатталады. Бұ л ө скелең ұ рпақ ты ақ паратық қ оғ аммен зиялы қ арым-қ атынасқ а оқ ытып, тә рбиелеуге жә не ақ паратық мә дениетін қ алыптастыруғ а жағ дай жасайды.

«Мультимедиа» термині латын тілінің «multy» (кө п) жә не «media» (орта) сө здерінің бірігуінен қ ұ ралғ ан.

Мультимедиалық жү йеге арналғ ан оқ улық тарды, ғ ылыми ең ектерді саралай келе мультимедиа терминіне «ақ параттық орта» деген мағ ына беруге болады. Ал, «ақ параттық орта» тү сінігін белгілі бір ортада ақ параттық технологияларды пайдалану арқ ылы ақ паратты ұ сыну мен ө ң деуге бағ ытталғ ан арнайы ұ йым-дастырылғ ан процесс деп қ абыл-дауымызғ а болады.

Мультимедиа-компьютерлік графи-камен, суреттермен, қ озғ алыстағ ы бей-неқ аптармен, анимациямен, мә тін дермен, жоғ ары сапалы дыбыстармен жұ мыс іс-теуді қ аматамасыз ететін итерактивті жү йе.

Ғ ылым мен техниканың даму қ арқ ыны оқ у-ағ арту саласының оқ ыту ү рдісіне жаң а технологиялық ә дістер мен қ ондырғ ыларды кең кө лемде қ олдануды қ ажет етеді. Білім беру саласында электрондық байланыс жү йелерінде ақ парат алмасу интернет, электрондық пошта, теле-конференция, видео-конфе-ренция, телекоммуникациялық жү йелер арқ ылы іске асырылуда.

Заман ағ ымына қ арай кү нделікті сабақ қ а видео, аудио қ ондырғ ылары мен теледидарды, компьютерді қ одану айтар-лық тай нә тижелер беруде. Кез-келген сабақ та электрондық оқ улық ты пайдалану оқ ушылардың танымдық белсенділігін арттырып қ ана қ оймай, логикалық ойлау жү йесін қ алыптастыруғ а, шығ арма-шылық пен ең бек етуіне жағ дай жасайды. Дә стү рлі оқ улық тың оның электрондық нұ сқ асына оң ай айналдыруғ а болады.

Бұ л нұ сқ аның жетістігі, оны компьютер жадында сақ тау мү мкіндігі, оны компьютерлік желілер арқ ылы тарату болып табылады.

Ақ параттық технологияларды пайда-ланудың ғ ылыми-педагогикалық, ә дісте-мелік негіздері қ алыптасу ү стінде.

«Қ азіргі таң да жастарғ а ақ параттық технологиямен байланысты ә лемдік стан-дартқ а сай мү делі жаң а білім беру ө те-мө те қ ажет» деп, Елбасы атап кө рсеткендей жас ұ рпақ қ а білім беру жолында ақ параттық технологияны оқ у ү рдісінде оң тайландыру мен тиімділігін арттырудың маң ызы зор.

Ақ параттық технология қ ұ ралдары тек ғ ылыми зерттеулер мен ә р тү рлі ә леуметтік, экономикалық жә не саяси процестерді басқ аруда ғ ана емес, білім жү йесінде де кең қ олданыла бастады. Ақ параттық технологиямен компьютерлік желілерді пайдалану арқ ылы жү ргізілетін оқ ытудың жаң а формаларының ауқ ымы кең ейіп келеді.

Ақ параттық технологияның қ азіргі оқ ыту жү йесінде кең інен пайдалану кезең інде білім мә селелері негнізінде білікті мамандардан ақ параттық қ ұ ралдар кешенінен, қ ұ жаттар, айналымынан, мә ліметтер базасынан жә не басқ а да ақ параттық қ аматамасыз ету элемент-терінен тұ ратын біртұ тас жү йе қ ажеттілігі туындайды. Осындай жү йе қ ұ ру кезінде бір жағ ынан, уақ ыт барысында тұ рақ ты ө згеріп отыратын объект екенін, екінші жағ ынан мұ ндай жү йе білім мекемесінің барлық тү рлерін сү йемелдеуді қ амтамасыз ете алатынын есепке алып отыру керек.

Ақ параттық технологияны білім жү йесінде пайдаланғ анда, еспке алынатын ең негізгі фактор адам болуы тиіс. Жоғ ары білім жү йесіндегі (қ азіргі кезең дегі) оқ ыту процесіне ақ параттық технологияларды енгізу мынадай фактор-ларды есепке ала отырып жү ргізіледі:

Қ олданбалы программалар: WordPad, MS Word, MS Excel, Paint т. б. мектеп курсында пайдалану тиімді. Қ азіргі қ оғ ам сұ ранысына сай оқ ушы білімді, жан-жақ ты, шығ армашылық қ абілетін дамытуда қ ол-данбалы бағ дарламаны мең геру жет-кіліксіз.

Біз бү кіл елімізде ә лемдік стандарттар дең гейінде сапалы білім беру қ ызметіне қ ол жеткізуге тиіспіз. Осы міндетті басшылық қ а ала отырып оқ ушының бә секеге қ абілетті жан-жақ ты болуын «болашақ » деп белгіледім.

Бү гінгі таң да білім беру жү йесінің барлық саласында жаң а ақ параттық технологияны жоспарлы тү рде енгізіп, жү йелік интегралды ө ткізу немесе қ аа-тамасыз ету қ ажеттілігі туындап отыр.

Қ азіргі замандағ ы ақ параттық технология ә рбір оқ ушының білім алу ү рді-сінде шығ армашылық қ абілетін дамытуғ а айқ ын мү мкіндіктер береді. Дә л осы ақ параттық технология мен ә рбір оқ ушының ө зіндік білім алу траекториясын таң дауына жол беретін анық білім беру жү йесін қ ұ руды, оқ у бағ дарламаларының бағ дарламалануы жә не ө згермелі бейім-делінуі есебінен оқ у ү рдісінің біртұ -тастығ ын сақ тай отырып оны дара-ландыруғ а мү мкіндік беретін кмпьютердің маң ызды дидактикалық қ асиеті негізінде оқ ушылардың оқ у ү рдісінде танымдық қ ызметін тиімді ұ йымдастыру арқ ылы жаң а білім алу технологиясын тү бегейлі ө згертуді тығ ыз байланыстырады.

Электрондық ү кіметтің анық тамасы. Электрондық ү кiмет инфрақ ұ рылымының базалық қ ұ рамдас бө лiктерiн қ алыптастыру

«Электрондық ү кімет» (e-Government) термині барлық мемлекеттік органдардың басын біріктіріп, оларғ а интернеттің, электронды терминалдардың немесе тіпті ұ ялы телефондардың кө мегімен тұ рғ ындарғ а қ ызмет кө рсетуге мү мкіндік беретін біртұ тас жү йені білдіреді. Жеке тұ лғ аларғ а ғ ана емес, компания мен кә сіпкерлерге де.

Мұ нда мемлекет, бизнес жә не азаматтар арасындағ ы ө зара қ арым-қ а тынасты электронды ү кімет ішіндегі G2C (мемлекет-азаматтар) G2B (мемлекет-бизнес) жә не G2G (мемлекет-мемлекет) деп аталатын негізгі модельдер атқ арады.

Елімізде электронды ү кімет қ ұ ру идеясын Мемлекет басшысы ө зінің республиканы ә лемдегі бә секеге қ абілетті елу елдің қ атарына енгізу туралы Қ азақ стан халқ ына жыл сайынғ ы жолдауында білдірген болатын. 2004 жылғ ы 10 қ арашада электронды ү кіметті ендіру туралы «Қ азақ стан Республикасында электрондық ү кіметті қ алыптастырудың 2005-2007 жылдарғ а арналғ ан мемлекеттік бағ дарламасы Президент Жарлығ ымен бекітілді.

Бағ дарламаны іске асыру келесі міндеттерді кезең -кезең мен шешу жоспарланғ ан болатын:

Электрондық ү кіметті қ алыптастырудың бірінші кезең інде – ақ параттарды жариялау жә не тарату.

Екінші кезең і - мемлекеттік органдар мен азаматтардың ө зара қ арым-қ атынасына тікелей жә не қ айтармалы жолды интерактивті қ ызмет ұ сынады.

 Ү шінші кезең де - қ аржылық жә не заң операцияларын ү кіметтік порталдар арқ ылы жү зеге асыру жолымен транзакциялық қ ызмет кө рсету.

Тө ртінші кезең де - ақ параттық қ оғ амды толық қ алыптастыру.

 Бағ дарлама 2005 жылы іске қ осылып 2 жыл ішінде е-ү кіметтің инфрақ ұ рылымы қ алыптастырылып, базалық қ ұ рамдас бө ліктері қ ұ рылды: веб-портал жә не шлюз, ведомствоаралық электрондық қ ұ жат айналымы, куә ландырушы орталық тары, бірың ғ ай кө лік ортасы.

 Сонымен қ атар, 2007 жылы бү кіл ел бойынша бірың ғ ай тізілімге біріктірілген жеке жә не заң ды тұ лғ алардың мемлекеттік деректер қ оры тұ рақ ты пайдалануғ а енгізілді. Веб-портал арқ ылы мемлекеттік органдардың 20 интерактивтік қ ызметтері іске асырылды.

 2007 жылы электронды ү кіметті дамыту мақ сатында «Қ азақ стан Республикасында электрондық ү кіметті қ алыптастырудың 2008-2010 жылдарғ а арналғ ан мемлекеттік бағ дарламасы қ абылданды, онда электрондық ү кіметтің базалық инфрақ ұ рылымын жә не қ ол жеткізу тетіктерін кең ейту жә не дамыту мақ саттары алғ а қ ойылды, мемлекеттік басқ арудың жә не ә леуметтік маң ызы бар мемлекеттік қ ызметтерді ұ сыну ү дерістерінің сапасын жә не тиімділігін арттыру мақ сатында электрондық ү кіметтің қ ұ рамдас бө ліктерін дамыту;  

 Ү шінші кезең нің алғ ышарты транзакциялық кезең де «Электрондық мемлекеттік сатып алулар» АЖ қ ұ ру болды. Бұ дан былай кә сіпкер кең сесінен шық пай тендерлерге қ атыса алады. 2010 жылдың 1 қ аң тарынан бастап барлық мемлекеттік сатып алулар www. goszakup. gov. kz. мемлекеттік сатып алулар веб-порталында электрондық қ алыпта бағ а ұ сынымдары арқ ылы жү зеге асатын болады.

 2009 жылы кә сіпорын субъектілеріне арналғ ан «Е-лицензиялау» жобасын ендіру басталды. Бұ л кә сіпорындардың лицензия алу барысындағ ы ү дерістерді жең ілдету жә не лицензияланатын қ ызмет тү рлерін жү зеге асыру. Е-лицензиялау – лицензия алуғ а ө тінім берген адамның, оның ө тінімін қ арау жолындағ ы ү дерістің барлығ ын бақ ылауғ а мү мкіндік береді. Мұ ның барысында ө тінімді қ арастырып жатқ ан адаммен ө тінімді жіберген адам арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а жол берілмейді. Ол сыбайлас жемқ орлық саласындағ ы ү лкен тиімділікке ие.

 Мемлекеттік бағ дарламаның ө ң ірлік бағ ыттары қ оса дамуда. Ө ң ірлерде электрондық қ ұ жат айналымының бірың ғ ай жү йесі ендірілді, 2009 жылдың қ ыркү йек айынан бастап барлық ә кімшіліктер электрондық қ ұ жат айналымының жеделдігін пайдалануда. 5 таң далғ ан қ ызметке «Электрондық ә кімдік» жү йесінің тү п тұ лғ асы ә зірленіп, Павлодар облысының ә кімдігіне тә жірибелі пайдалануғ а ендіру жү ргізілді.

 2009 жылдың желтоқ сан айында «Бірың ғ ай нотариалды ақ параттық жү йе «е-нотариат» жобасының Астана қ аласы бойынша пилоттық ө ндірістік пайдаланылуғ а қ осылды, оның мақ саты нотариалды іс-ә рекеттер туралы есептің уақ тылы жә не нақ тылы болуын жә не нотариустардың тиімді жұ мыстарын олардың Қ Р Ә ділет министрлігімен, республикалық жә не ө ң ірлік нотариалды палаталармен ө зара іс қ имылдарын қ амтамасыз ету. Ө з кезегінде халық қ а сапалы, қ ұ қ ық ты нотариалды қ ызметтер ұ сынылады. Бірың ғ ай нотариалды ақ параттық жү йені республиканың барлық ө ң ірлеріне ендіру 2010-2012 жылдарғ а жоспарлануда.

 Жоғ арыда баяндалғ аннан еліміздегі электрондық ү кіметтің қ арқ ынды дамуын кө реміз. 2010 жылы Қ азақ астан Республикасындағ ы электрондық ү кіметтің дамуына Біріккен Ұ лттар Ұ йымымен жоғ ары бағ а берілді. БҰ Ұ Экономикалық жә не ә леуметтік даму департаментімен дайындалғ ан, электрондық ү кіметке жахандық дайындық рейтингісінің жыл сайынғ ы деректеріне сә йкес, Қ азақ стан соң ғ ы жыл ішінде ә лемдік рейтінгідегі 81 орыннан Ресейді (59 орында), Беларуссияны (64 орында) жә не Украинаны (54 орында) артта қ алдырып қ арқ ынды тү ррде 46 орынғ а кө терілгендігі айғ ақ.

Елімізде е-ү кіметтің қ ызметтерін пайдаланушылардың (заң ды жә не жеке тұ лғ алар) саны 70 мың ғ а жуық тіркелген.

 Азаматтардың мемлекеттік электрондық жобаларғ а қ атысуы «электрондық қ атысу» (e-participation) кө рсеткіштері бойынша жіктеуіште Қ азақ стан елі 2008 жылғ ы кө рсеткіштермен салыстырғ анда (106 орыннан) 18 орынғ а кө терілген.

   Қ азақ стан Республикасының электрондық ү кіметі.

. е-Ү кiмет – мемлекеттiк органдардың ақ параттық -коммуникациялық технологияларды кең iнен қ олдану жолымен азаматтар мен ұ йымдарғ а қ ызмет кө рсетулердi ұ сынуғ а барынша бағ дарланғ ан жұ мыс iстеу тетiгi

Электрондық ү кіметті бағ дарламаны іске асыру нә тижесі:

-Электрондық ү кімет инфроқ ұ рылымның барлық компоненттерін қ алыптастыру;

-нормативтік қ -қ базаны қ ұ ру;

-Мемлекеттік оргондардың электрондық қ ызметтерін дамыту жә не қ лыптастыру;

-Халық тың компьютерлік сауаптылық дең гейін кө теру. 2007 ж. Қ Р электрондық ү кіметті дамытудың 2008-2010 жылдарғ а бағ дарламасы қ абылданды, оның міндетіне мыналар кіреді.

− Электрондық укімет базалық инфроқ ұ рылымы мен қ ол жеткізу тетіктерін кең ейту жіне азаматтар ұ шін ілеуметтік маң ызды.

− Бизнес ушін талап етілетін жә не азаматтар ушін ә леуметтік маң ызды;

− Мемлекеттік қ ызметтерді ұ сынудың ұ рдістерін автоматтандыру ж\е ыпалдастыру;

− ақ параттандыру ұ рдістерінің нормативтік қ − қ базаларын қ амтамасыз ету ж\е электрондық мемлекеттік қ ызметтерді игеру;

− мемлекеттік оргондардың қ ызметін бақ ылаумен мө лдірлігін арттыру;

Электондық ү кіметті негіздеу

2004ж. Қ Р Ү кіметмен электрондық ұ кіметті қ алыптастырудың 2005-2007 ж. арналган мемлекеттік бағ дарламасы қ абылданды.

Электрондық ү кіметті дамыту кезең дері

Электрондық ү кіметті енгізу стратегиясына сә йкес э. ү кіметі қ алыптастыру ж\е дамыту 4 кезең нен тұ рады:

-Бірінші ақ паратты жариялау ж\е таратуды кө здейді.

-Екіншісі мемлекеттік оргондар мен азаматтар арасындағ ы ө зара іс-қ имылдың пері ж\е тура жолымен интерактивтік қ ызметтерді беру:

− Ү шінші қ аржылық ж\е заң дық операцияларды ү кімет порталы арқ ылы іске асыру трансациялық ө зара іс− қ имылы.

− Тө ртінші ақ параттық қ оғ амды қ алыптастыру.

Қ азақ стан Республикасында " электрондық ү кiмет" қ алыптастырудың 2005-2007 жылдарғ а арналғ ан мемлекеттiк бағ дарламасы Қ. Р. Президентiнiң " Бә секеге қ абiлеттi Қ азақ стан ү шiн, бә секеге қ абiлеттi экономика ү шiн, бә секеге қ абiлеттi халық ү шiн" атты 2004 жылғ ы 19 наурыздағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауына сә йкес Қ. Р. Ү кiметiнiң 2004 жылғ ы 8 маусымдағ ы отырысында N 9 хаттамамен мақ ұ лданғ ан Қ. Р. " электрондық ү кiмет" тұ жырымдамасының ережелерi ескерiле отырып ә зiрлендi.

Осы Бағ дарламаның негiзiне " электрондық ү кiмет" арқ ылы - прогрессивтi ақ паратты Қ азақ станғ а" қ ол жеткiзу идеясы алынды.

Қ азақ станда " электрондық ү кiметтi" қ олданысқ а енгiзу мемлекеттiк органдардың азаматтар мен ұ йымдарғ а ұ сынатын қ ызмет кө рсетулер сапасын жақ сартуғ а жә не мерзiмiн қ ысқ артуғ а, мемлекеттiк органдар қ ызметiнiң ақ параттық базасына қ олжетiмдiлiктi қ амтамасыз етуге, болашақ та ә кiмшiлiк жү йенi жетiлдiрудi ескере отырып, қ ұ рамы жағ ынан тиiмдi ә рі оң тайлы мемлекеттiк аппарат қ ұ руғ а бағ ытталғ ан.

" Электрондық ү кiмет" қ ұ рудың басты басымдық тары Интернет-байланысқ а қ олжетiмдiлiктi қ амтамасыз ету, ақ параттық -коммуникациялық технологиялар саласында бiлiм дең гейiн кө теру, сондай-ақ мемлекеттiк басқ ару жү йесiне жаң ғ ырту жү ргiзу болып табылады.

Қ азақ станда " электрондық ү кімет" қ ұ рудың ұ зақ мерзiмдi болашағ ы бар жә не ол ү ш кезең де iске асырылатын болады. Бiрiншi кезең " электрондық ү кiметтiң " инфрақ ұ рылымын қ ұ ру. Осы кезең де Бағ дарламаны iске асыру шең берiнде ақ параттық жә не интерактивтiк қ ызмет кө рсетулер жоспарлануда.

Екінші кезең - " электрондық ү кiметтің " сервисiн дамыту азаматтардың тіршілік-тынысы мен мемлекеттік органдардың жұ мыс істеуінің барлық саласын қ амтитын сан алуан сервистердi дамытуғ а, сондай-ақ ә кiмшiлiк процестерге кең ауқ ымды технологиялық қ айта жабдық тау жү ргізуге бағ ытталатын болады. Осы кезең де транзакционды қ ызмет кө рсетулер iске асырылатын болады.

Ү шiншi кезең - ақ параттық қ оғ ам қ ұ ру e-медицина, e-бiлiм, e-мә дениет, е-демократия жә не басқ алары сияқ ты жобаларды iске асыруды қ оса алғ анда мемлекеттік органдар мен ұ йымдардың қ ызмет кө рсетулерiн трансформациялауды, ақ параттық қ оғ ам қ ұ руды кө здейдi.

Бағ дарламаны iске асыру мынадай бағ ыттар бойынша жү зеге асырылатын болады:

1) нормативтiк қ ұ қ ық тық жә не ә дiснамалық қ амтамасыз етудi жетiлдiру;

2) мемлекеттiк органдардың e-қ ызмет кө рсетулерiн қ алыптастыру мен дамыту;

3) е-Ү кiметтің қ ызмет кө рсетулерiне қ олжетiмдiлiктi қ амтамасыз ету, ақ параттық тең сiздiктi жою жә не АКТ саласында бiлiм дең гейiн арттыру жө нiнде жұ мыстар ұ йымдастыру;

4) e-Ү кiметтiң порталы мен шлюзiн, банк жү йесiмен ө зара iс-қ имыл yшiн " тө лем шлюзiн" ұ лттық бiрегейлендiру жү йесiн, мемлекеттiк органдардың бiрың ғ ай кө лiктiк ортасын қ амтитын e-Ү кiмет инфрақ ұ рылымының базалық қ ұ рамдас бө лiктерiн қ алыптастыру;

5) ведомствоаралық жә не ү лгілiк ведомстволық ақ параттық жү йелер қ ұ ру жә не дамыту;

6) жергiлiктi атқ арушы органдардың ақ параттық ресурстары мен жү йелерiн қ ұ ру жә не дамыту;

7) халық аралық стандарттар базасында e-Ү кiметтiң ақ параттық инфрақ ұ рылымын қ орғ ауды қ амтамасыз ету;

8) Бағ дарламаны орындауда қ оғ амдық қ олдауды қ амтамасыз ету.

© helpiks.su При использовании или копировании материалов прямая ссылка на сайт обязательна.