Башҡорт һабантуйы

Башҡ орт һ абантуйы

Донъяла байрамһ ыҙ халыҡ тар булмай. Сә нә ғ ә те, фә не иң юғ ары бейеклектә ргә кү тә релгә н, йыһ ан киң лектә рен гиҙ гә н миллә ттә р ҙ ә, джунгли кеү ек урман шырлыҡ тарында берә ү менә н ҡ атнашмай, ү ҙ донъяларында мә ж килгә н бә лә кә й генә ҡ ә билә лә р ҙ ә, ниндә йҙ ә булһ а ваҡ иғ ағ а арнап байрамдар ү ткә рә лә р. Кү ренекле урыҫ ғ алимы М. Бахтин байрамдарҙ ы мә ҙ ә ниә ттең иң тә ү формаһ ы, ти. Ҡ айһ ы бер ғ алимдар - кешелек таш быуат замандарында уҡ байрамдар ү ткә ргә н, - тигә н фекерҙ ә. Йә ғ ни, кешелек мә ҙ ә ниә те формалаша башлағ ан саҡ тарҙ а уҡ байрамдарҙ а формалаша башлағ ан, тиергә була. Борон-борондан байрамдарҙ ы ниндә йҙ ә булһ а берә й ваҡ иғ ағ а бә йле, уларғ а арнап ү ткә рер булғ андар. Был ваҡ иғ аларғ а - ҡ ышҡ ы һ ыуыҡ тар (селлә ) бө тө п йылы кө ндә р килеү е, сә сеү гә тө шө ү, йә ки сә сеү эштә ренең тамамланыуы, кө ҙ ө н уң ыш йыйып алыу, ҡ ышҡ ы һ уғ ымдар башланыу кеү ек ваҡ иғ аларҙ ы индерергә була.

Башҡ орттар ҙ а бик борондан ү ҙ ҙ ә ренең тормош-кө нкү рештә ренә, тә биғ ә тенә яраҡ лаштырылғ ан байрамдар ү ткә рер булғ андар. Бындай байрамдарғ а – ҡ арғ атуй (ҡ арғ а бутҡ аһ ы), кә кү к сә йе, наурыз, нардуғ ан, һ уғ ым кеү ектә рҙ е индерергә була. Ошондай эреле-ваҡ лы байрамдарыбыҙ араһ ында иң кө тө п алынғ аны, тө рлө мауыҡ тырғ ыс тамашаларының кү плеге, бай йө кмә ткеһ е менә н айырылып торғ ан иң ҡ ыҙ ыҡ байрам һ абантуйҙ ыр. Хә ҙ ерге ваҡ ытта һ абантуй башҡ орттоң ғ ына милли байрамы булыу сиктә ренә н сығ ып, Башҡ ортостан республикаһ ында йә шә гә н бө тә халыҡ тарҙ ың да уртаҡ һ ә м яратҡ ан бер байрамына ә ү ерелде. Бығ а тик ҡ ыуанырғ а ғ ына ҡ ала.

Башҡ орт һ абантуйы тураһ ында фә ндә иң тә ү ге мә ғ лү мә ттә рҙ е 18-се быуаттың урыҫ ғ алимдары Георги, Лепехиндың хеҙ мә ттә ренә н табырғ а була. Мә ҫ ә лә н, Георги башҡ орт һ абантуйының эстә леген тасуирлап яҙ ғ андан һ уң сирмештә рҙ ә лә (хә ҙ ерге мари халҡ ында – З. Ә. ) һ абантуйғ а оҡ шаш байрам барлығ ын билдә лә п киткә н. Георгиның яҙ маларынан кү ренеү енсә, шул заман һ абантуйының тамашалары һ ә м эстә леге хә ҙ ерге заман һ абантуйы менә н дө йө м алғ анда, тап килә, тип ә йтергә була. Һ абантуй, ғ ө мү мә н, кү п кенә тө рки халыҡ тарында бар. Мә ҫ ә лә н, башҡ орт менә н татарҙ ан тыш, уны нуғ айҙ ар, ҡ умыҡ тар, ҡ арасай-балҡ арҙ ар ҙ а уны байрам итә лә р. Эстә леге лә, ҡ айһ ы бер айырымлыҡ тарҙ ы иҫ ә пкә алмағ анда, яҡ ынса тап килә, тип ә йтергә була. Һ абантуйҙ ы себерҙ ә йә шә гә н тө рлө эреле-ваҡ лытө рки телле халыҡ тарҙ ың милли байрамдары менә н сағ ыштырып тикшереү был милли байрамыбыҙ ҙ ың тамырын бик боронғ о дә ү ерҙ ә рҙ ә һ ә м дө йө м бер тамырҙ ан икә нлеген кү рһ ә тә. Мә ҫ ә лә н, яҡ уттарҙ а Ысыах, хакастарҙ а Тон пайрам, тываларҙ а Шагаа., алтайҙ арҙ а Сага-байрам кеү ектә р шундай уртаҡ тамырлы байрамдарҙ андыр. Тарихтың тағ ында тә рә нерә к саҡ тарына кү ҙ һ алһ аҡ, боронғ о һ ундарҙ ың да беҙ ҙ ең һ абантуй кеү егерә к байрам ү ткә реү е тураһ ында Ҡ ытай яҙ маларында мә ғ лү мә тттә р һ аҡ ланып, беҙ ҙ ең кө ндә ргә килеп еткә н. Унан алдараҡ дә ү ерҙ ә рҙ ә шундай уҡ байрамды скифтарҙ ың, сактарҙ ың ү ткә реү е тураһ ында боронғ о гректар яҙ ып ҡ алдырғ ан. Кө нсығ ыш иран телдә ренең береһ ендә һ ө йлә шкә н сактарҙ ың сарматтар, аландар кеү ек ү к, башҡ ортто формалаштырыуҙ а ҡ атнашыуы фә ндә иҫ бат ителгә н бер факт булып. хә ҙ ер бығ а берә ү шик белдермә й. Тимә к, милли байрамыбыҙ - һ абантуйҙ ы ата-бабаларыбыҙ беҙ ҙ ең дә ү ерҙ ә ргә тиклем ү к ү ткә ргә ндә р һ ә м уның йә ше бер нисә мең йыл иҫ ә плә нә, - тип ә йтә алабыҙ. Был байрам Ислам диненә ҡ ә ҙ ә р ү к, донъяла мифологик аң хө кү м һ ө ргә н дә ү ерҙ ә формалашҡ анғ а кү рә уның эстә леген дә, башҡ орт мифологияһ ынан сығ ып аң латырғ а кә рә к. Шунһ ыҙ беҙ һ абантуйҙ ың эстә леген тулыһ ынса аң лауғ а ө лгә шә алмаҫ быҙ. Ә байрамдың эстә леген, ысынлап та, башҡ орт мифологияһ ынан тулыһ ынса асып, аң латып була. Мине һ абантуйҙ ың эстә леге кү птә н, студент йылдарынан уҡ ҡ ыҙ ыҡ һ ындыра ине. Ошо ҡ ыҙ ыҡ һ ыныуым эҙ лә нергә, соҡ сонорғ а мә жбү р итеп торҙ о, һ ә м ниһ ә йә т, байрамдың семантикаһ ын аса алдым кеү ек. Шуларҙ ы уҡ ыусығ а тә ҡ дим итергә булдым.

Хә ҙ ерге һ абантуйҙ ар яҙ ғ ы сә сеү эштэре ү ткә с, ошо эштә ргә йомғ аҡ яһ ау кеү егерә к ү ткә релә. Элек иһ ә, башҡ орттар һ абантуйҙ ы ҡ ар иреп, тау биттә рендә йә шел ү лә н ҡ алҡ ып, ағ астарҙ а бө рө лә р тулыша башлағ ас ү ткә рер булғ андар. Был байрам башҡ орттоң боронғ о календарь байрамы булараҡ, тә биғ ә ттең терелеү ен, тормоштоң яң ырыуын һ ынландырғ ан тамашаларҙ ан торғ ан. Яҙ кө ндә ре, тә биғ ә т ҡ ышҡ ы йоҡ онан уянып, донъя һ ә м кеше тормошо яң ырғ ансаҡ ты донъялағ ы кү п халыҡ тар байрам иткә н һ ә м ә ле лә ү ткә рә лә р.

Һ абантуйҙ ағ ы тамашаларҙ ан - ат сабышы (бә йге), йү гереү, кө рә ш, бейек текә бағ ана башына (һ ырғ ауылғ а) ү рмә лә ү, кө ршә к ватыу, бер яҡ башы ергә ҡ ыялатып ҡ аҙ ып ултыртылғ ан, икенсе башына аҡ тә кә бә йлә нгә н сайҡ алып торғ ан бү рә нә аша ү теп бү лә ккә шул тә кә не алыу, ике аяҡ ты ла тоҡ ҡ а тығ ып, бер-береһ ен уҙ а-уҙ а югерергә маташыу кеү ек тамашалар башҡ орт һ абантуйының мотлаҡ ү ткә релергә тейешле ритуалдары. Борон замандарҙ а был тамашаларҙ ың һ ә р береһ енең башҡ орт ө сө н эстә леге, мә ғ ә нә һ е (семантикаһ ы) аң лайышлы булғ ан. Уларҙ ың тейешле итеп, тулы ү тә леше башҡ орт донъяһ ының именлегенә йоғ онто яһ ай, шуны тә ьмин итә, - тип ышанғ андар боронғ олар. Сө нки боронғ о башҡ орттоң уйлауынса, һ абантуйҙ а ү ткә релгә н тамашаларҙ ы хаостан ипле, тә ртипле донъя (Космос) яралғ ан саҡ та уларҙ ың иң боронғ о ата-бабаһ ы Урал батыр донъя барлыҡ ҡ а килтергә н сағ ында башҡ арғ ан. Урал батыр ө сө н улар тамаша ғ ына тү гел, ә бө тә донъяны солғ ап алғ ан хаостан (дейеү, аждаһ аларҙ ан) азат итеп, донъяны ә ҙ ә м балаһ ы һ ә м бү тә н тере йә ндә р имен-аман йә шә рлек хә лгә килтереү кеү ек, кеше атҡ арып сығ а алмаҫ лыҡ ауыр эш булғ ан. Ваҡ ыт ү теү менә н башҡ орттар ислам диненә кү сенеп, һ абантуйҙ ың тө п мифологик нигеҙ ҙ ә рен һ ә м уны ү ткә реү ҙ ең сә бә птә рен дә онотоп, был байрамды матур һ ә м мауыҡ тырғ ыс бер тамаша, тип кенә ҡ арай башлағ андар. Ә башҡ орттоң мифологик, этнографик, фольклор материалдарынан кү ренеү енсә, был байрамдың иң тә ү ге, тө п мә ғ ә нә һ е – хаостан донъя яралғ ан саҡ та Урал батырҙ ың ҡ ылғ ан батырлыҡ тарын ҡ абатлап донъяларын яң ыртып, бө тә йтеп, ө ҙ ө м балаһ ы йә шә рлек, донъя кө тө рлө к матур бер хә лгә килтереү булғ ан. Мә ҫ ә лә н, яҡ уттар ү ҙ ҙ ә ренең Ысыах тигә н байрамдарында тә ү бабалары Эллә йҙ ең донъяны барлыҡ ҡ а килтереү ен, уны тә ртипкә, ипкә килтереү ен ҡ абатлай. Йә ғ ни, хә ҙ ерге заман театр теле менә н ә йткә ндә, Урал батыр эпосы сценарий булһ а, һ абантуй иһ ә ошо сценарийғ а ҡ оролғ ан тамаша була. Бының шулай икә ненә башҡ орт халыҡ ижадынан ә ллә кү пме миҫ алдар килтергә була.

Боронғ о замандарҙ а һ абантуйҙ ағ ы ике батырҙ ың кө рә шен аҡ, саф, изге кө стә рҙ ең яуыз ҡ ара кө стә ргә ҡ аршы кө рә ше тип аң лағ андар. Урал батыр эпосында Урал Ҡ атил батша иленә барып сыҡ ҡ ас, был илдә ү геҙ менә н кө рә шеп, уны ең ә, һ ә м бө тә ҡ ара, яуыз кө стә рҙ е юҡ итә. Батырҙ арҙ ың ү геҙ менә н кө рә ше тураһ ында башҡ орт халыҡ ә киә ттә рендә лә телгә алына. Бындай кө рә ш, һ ынау булараҡ, батыр егет кә лә ш алғ анда ү ткә релгә н. Ү геҙ менә н кө рә ш, ғ ө мү мә н, тө рки халыҡ тарҙ ың бик борондан килгә н йолаһ ы булғ ан. Был турала ғ алимдар кү птә н инде ә ллә кү пме хеҙ мә ттә р яҙ ып сыҡ тылар. Ә леге ү геҙ менә н кө рә ш йолаһ ында ү геҙ ҡ ышты һ ынландырғ ан, сө нки ул боронғ о ата-бабаларыбыҙ ҙ ың мифологик ҡ араштары буйынса, ҡ ыштың, теге донъяның символы булғ ан. Шуғ а кү рә, Урал батырҙ ың ү геҙ менә н кө рә шен һ ә м был кө рә штә ең еү ен яҙ ҙ ың ҡ ышты ең еү е тип аң ларғ а кә рә к. Ваҡ ыт ү теү менә н был тамашаның тө п мә ғ ә нә һ е онотолоп, ү геҙ ҙ е кө рә шсе кеше алмаштырғ ан. Яҡ уттарҙ а ә ле XIX быуатта ла кө рә шселә р ат, ү геҙ тиреһ е кейеп, йә ғ ни, атты, ү геҙ ҙ е һ ынландырып кө рә шер булғ андар.

Борон шулай уҡ, һ абантуйҙ а ике аяҡ менә н тоҡ эсенә инеп йү герергә маташыу ярышының да ү ҙ мә ғ ә нә һ е булғ ан. Хә ҙ ер был бер ҡ ыҙ ыҡ һ ә м дә мә ҙ ә к бер тамаша булараҡ ҡ абул ителә. Башҡ орт этнографияһ ында беҙ ҙ ең кө ндә ргә тиклем, ярымтыҡ, шү рә ле - тигә н ә ҙ ә м балаһ ына зыян килтерергә маташыусы мифологик заттар тураһ ында бихисап легендалар, риү ә йә ттә р һ аҡ ланғ ан. Боронғ о башҡ орттарҙ ың ышануҙ ары буйынса, ана шул ярымтыҡ т тигә ненең, кү ҙ е лә, аяғ ы ла тик берә р генә, йә ғ ни һ ың ар булғ ан. Улар тө ндә атта йө рө ргә яратҡ андар, тип тә ә йтелә фольклорҙ а. Зә ғ ифлек, боронғ оларҙ ың уйлауынса, теге донъя менә н бә йлә неште аң латыусы бер символ. Теге донъя иһ ә, мифологик ҡ араштар буйынса, ҡ ыш менә н дә бә йле. Башҡ орт ҡ обайырҙ арында “Ҡ ара ерҙ ең ү лгә не – ҡ ар аҫ тында ҡ алғ аны”, тигә н юлдарҙ ан ҡ арҙ ың, ҡ ыштың ү лем менә н бә йле булыуын кү рә беҙ. Фә нни мә ғ лү мә ттә рҙ ә н ҡ ыш менә н ү лемдең борон синоним булараҡ йө рө ү ен беҙ бер башҡ ортта ғ ына тү гел, һ инд-иран телле һ ә м бү тә н телле халыҡ тарҙ а ла кү рә беҙ. Буҙ ансы, Юлбат, Ҡ араса батыр исемле ә киә ттә рҙ ә йү герек батыр, батша ә мере буйынса ә бей менә н ярыша. Был ярышты ла бая ү рҙ ә ә йтеп киткә н аяҡ ҡ а тоҡ кейеп йү гереү ярышы менә н бә йлә п ҡ арарғ а кә рә к. Бында ә бей иҫ ке, ү ткә н ваҡ ытты һ ынландырып, Йү герә к батыр яң ы ғ ына тыуып килгә нваҡ ыттың символдары булғ андар. Алтай, Саян тауҙ арында йә шә ү се тө рки телле халыҡ тар йыл аҙ ағ ындағ ы берайҙ ы ә ле булһ а ҡ ортҡ а йә ки ҡ ортҡ а айы тип атайҙ ар. Боронғ оларҙ ың мифологик ҡ араштары буйынса, ә бей, йә ки, ғ ө мү мә н, ҡ арттар, зә ғ ифтә р, шул иҫ ә пкә инеү се ярымтыҡ, шү рә ле кеү ектә р бер ү к семантик рә ттә торалар. Улар бө тә һ е лә – теге донъя, ү ткә н ваҡ ыт менә н бә йле хтоник заттар. Ошоларҙ ан сығ ып фекер йө рө ткә ндә, аяҡ ҡ а тоҡ кейеп йү гереү ҙ е башҡ орт мифологияһ ында, фольклорында осрағ ан Йү герек батырҙ ың ә бей менә н, йә ки ярымтыҡ, шү рә ле кеү ек заттар менә н ярышының символик бер кү ренеше, - тип аң ларғ а кә рә ктер. Бында егет кеше яң ы ғ ына тыуып килгә н ваҡ ытты һ ынландырһ а, ә бей иһ ә – ү ткә н, иҫ ке ваҡ ыттың символы. Ике яаҡ менә н тоҡ эсенә инеп йү герергә маташыу ярымтыҡ ты, һ ың ар аяҡ лыҡ ты кү рһ ә тергә тырышыу, тип ә йтергә кә рә к.

Башҡ орттарҙ ың боронғ о инаныуҙ ары буйынса, теге донъяла ожмахҡ а юлда сират кү пере аша ү тергә кә рә к. Был кү пер аша ү ҙ ғ ү мерҙ ә рендә тик яҡ шылыҡ, изгелек ҡ ылғ ан кешелә рҙ е аҡ тә кә ү ткә реп ебә рә, имеш. Беҙ ҙ ә ә ле лә, бик ныҡ ө лкә нә йеп, йә шә ргә кү п ҡ алмағ ан кеше тураһ ында кинә йә лә п – “Аяғ ына аҡ тә кә бә йлә нгә н ине” тигә нде ишетергә була. Был һ ү ҙ ҙ ә рҙ ең мә ғ ә нә һ ен – теге донъяла сират кү пере аша ү тергә кү п ҡ алмағ ан, тип аң ларғ а кә рә к. Һ абантуйҙ а ҡ ыялатып ергә ҡ аҙ ып ултыртылғ ан, сайҡ алып торғ ан бағ ана ү теп, осона бә йлә нгә н тә кә не призғ а алыуҙ ы, - ана шул сират кү пере аша уҙ ып, ожмахҡ а элә геү ҙ ең символик бер һ ынландырылышы, - тиеберә к аң ларғ а була. Теге донъяла ниндә йҙ ер бер кү пер аша ү теү тураһ ындағ ы инаныстар бик кү п халыҡ тарҙ а бар.

Һ абантуйҙ ың тағ ын бер мә ҙ ә ге – кү ҙ ҙ ә рҙ е бә йлә п кө ршә к ватырғ а маташыуҙ ы ла башҡ орт мифологияһ ынан аң латырғ а була. Этнографтарҙ ың материалдарынан кү ренеү енсә, яң ы ваҡ ыт башланғ ан мә лдә иҫ ке ә йберҙ ә рҙ ә н ҡ отолоу, уларҙ ы ватыу, онтау йолаһ ы бик кү п халыҡ тарҙ а бар. Кү п кенә халыҡ тарҙ а, мә ҫ ә лә н, Европа халыҡ тарында, шулай уҡ Урта Азияла йә шә гә н тажик, ү збә ктә рҙ ә Яң ы йыл башланыуҙ ы аң латҡ ан Наурыз байрамында был йола байрам шаярыуы булараҡ ә ле булһ а ү тә леп килә. Был йоланың мә ғ ә нә һ е – иҫ кене ватып, яң ығ а юл ярыу, сө нки, иҫ ке китмә й тороп яң ығ а юл бикле. Башҡ ортта ә ле лә – “Берә ү ү лмә й, берү кө н кү рмә й” тигә н ә йтем йә шә п килә. Бының мә ғ ә нә һ е - кемдер берә ү ү леп, теге донъяғ а кү сеп, урын бушатмай тороп, яң ы тыуырғ а тейеш икенсе берә ү гә урын юҡ тыр. Башҡ орттоң бер ә киә тендә – “Ҡ арттың ү ле һ абантуйғ а” тип ҡ ыуана ә киә т батыры. Бында ла шул уҡ боронғ о мифологик ҡ арашты кү рергә була – ҡ арттың ү леме яң ы ваҡ ыттың тыуыуына килтерә.

Боронғ о тө ркиҙ ә рҙ ең, шул иҫ ә птә н, башҡ орттарҙ ың мифологик ҡ араштары буйынса, Тә ң ре йә шен уғ ы менә н атып табаҡ тай кү кте яра һ ә м шунан ғ ына йомортҡ а ярылып яң ы йә н эйә һ е донъяғ а тыуғ ан кеү ек, донъя ярала. Был мотив башҡ орт фольклорында бик яҡ шы һ аҡ ланғ ан. Мә ҫ ә лә н, Буҙ ансы батыр, Ҡ араса батыр, Етегә н батыр ә киә ттә рендә һ ә м башҡ аларҙ а, Йү герә к батыр йү гереү ярышында йоҡ лап китә һ ә м уны уятыу ө сө н батырҙ ың дуҫ ы уҡ менә н йү геректең башына кейҙ ерелгә н сү лмә кте (ҡ аҙ анды) яра ата. Шунан һ уң Йү герә к батыр уяна һ ә м хә ҙ ерге тел менә н ә йткә ндә, финишҡ а беренсе булып килеп етә. Бында уҡ атыу шул уҡ йә шен уҡ тың символы булһ а, ә йоҡ лап уяныуҙ ы ү леп һ ә м яң ынан терелеү, яң ынан йә шә й башлау, тип аң ларғ а кә рә к. Ошоларҙ ан сығ ып, һ абантуйҙ ағ ы кө ршә к ватыуҙ ы ла Таң ренең донъяны барлыҡ ҡ а килтергә н мә лдә уҡ тан атып ө р-яң ы донъяны барлыҡ ҡ а килтереү енең символик һ ынланышы, тип аң ларғ а була.

Һ абантуйҙ а бейек бағ ана (һ ырғ ауыл, һ ырғ ый тә ә йтә лә р – З. Ә. ) башына менеп бү лә к алып тө шө ү гә лә башҡ орт мифологияһ ынан аң латыу табырғ а була. Боронғ о ата-бабаларыбыҙ ҙ ың донъяуи ҡ араштары буйынса, донъяның ү ҙ егендә Донъя тирә ге, (Донъя аағ асы) ү ҫ ә имеш. Был ағ ас, был, яҡ ты донъяны теге (аҫ ҡ ы) һ ә м ү рге (кү к) донъяларын тоташтырып тора. Ағ астың тамыры - теге донъяла, ә башы ү рге, кү к донъяһ ы менә н тоташтырып тора. Был ағ астың тамырында бик ҙ ур бер йылан оялағ ан, ә иң ү рге осонда Сә мреғ ош оя ҡ орғ ан. Хә терегеҙ ҙ ә лер, Аҡ ъял батыр ә киә тендә батыр егет Сә мреғ оштың балаларын баяғ ы йыландан ҡ отҡ арғ ас, Сә мреғ ош батырҙ ы теге донъянан был, яҡ ты донъяғ а алып сығ а. Һ абантуйҙ ағ ы бейек, шыма һ ырғ ауыл ана шул донъя ү ҙ ә гендә ү ҫ еү се донъя ағ асының символылыр. Был бағ ананың һ ырғ ауыл, һ ырғ ый тигә н атамалары булыуы беҙ ҙ е тө рки донъяһ ына алып китә. Себерҙ ә йә шә ү се тө рки телле халыҡ тарҙ а серге ҡ уйыу тигә н йола бар. Был серге ат бә йлә й торғ ан бағ ана була һ ә м баяғ ы донъя терә ге, донъя ағ асының символы булып тора был халыҡ тарҙ а. Борон был бейек бағ анағ а (һ ырғ ауылғ а, һ ырғ ыйғ а) менеү ҙ е кү ккә олғ ашып унда Тә ң ренең ү ҙ е менә н кү решеп, унан бү лә к алып тө шө ү гә тиң лә гә ндә р. Ошоғ а оҡ шаш йола Урта Азияла йә шә ү се ү збә к, тажик суфыйҙ арында беҙ ҙ ең кө ндә ргә тиклем тотороҡ ло һ аҡ ланып килгә н. Ул суфыйҙ ар йылына бер тапҡ ыр Наурыҙ байрамында майҙ ан уртаһ ына бейек бағ ана ҡ уйып шуның осона яң ы кейем элеп ҡ уялар. Шул бағ ананың башына менеп, унда кейемдә рен яң ығ а алмаштырып, яң ырып тө шә лә р. Шул уҡ ваҡ ыт та, был бағ ананың башына менеү ҙ е улар кү ккә кү тә рә леп, унда Алланың ү ҙ е менә н осрашыу кеү егерә к ҡ абул итә лә р. Ошондай уҡ Донъя ағ асы башына ү рмә лә ү кеү ек йола боронғ о һ индтә рҙ ә лә булғ ан. Был бағ ана башына ү рмә лә ү ҙ е улар - Аллаһ ы Тә ғ ә лә нең ү ткә н юлынан ү теү, - тип аң латалар. Бындайыраҡ йолалар донъялағ ы кү п кенә халыҡ тарҙ ың мифологик ҡ араштарында булғ ан һ ә м ә ле лә кү птә рендә һ аҡ лана. Шуғ а кү рә, башҡ орттарҙ ың һ абантуй ваҡ ытында бейек бағ ана башына менеп унан бү лә к алып тө шө ү ҙ ә рен кү ктә ге Тә ң релә ре янына менеп, унан фатиха алып, яң ырып тө шө ү тип аң ларғ а кә рә к.

Һ абантуйҙ а йола буйынса ү тә лгә н һ ә р тамашаның бик тә тә рә н йө кмә ткеһ е бар һ ә м улар боронғ о замандарҙ а ниндә йҙ ә булһ а мә ғ ә нә менә н башҡ арылғ андар. Был боронғ о байрамыбыҙ ҙ ың тө п мә ғ ә нә һ е - Донъялар имен, тә ртиптә һ ә м ипле торһ он ө сө н тигә н телә ктә р. Тик ваҡ ыт ү теү менә н уларҙ ың мә ғ ә нә лә ре онотолоп бө ткә н һ ә м беҙ хә ҙ ер кү ң елле байрам булараҡ ҡ ына ҡ абул итә беҙ.

Башҡ орт фольклоры һ ә м этнографияһ ы материалдарынан сығ ып, һ абантуйҙ ы халҡ ыбыҙ ҙ ың иң борондан килгә н тө п бер байрамы тип ә йтә алабыҙ. Был байрамды боронғ о ваҡ ыттарҙ а башҡ орттоң ата-бабалары булғ ан сак, сармат, аландар, һ ундар ҙ а ү ткә рер булғ андар. Һ ә м шуларҙ ан беҙ ҙ ең кө ндә ргә тиклем килеп етә алғ ан. Тимә к, беҙ башҡ орттар ә ле ү рҙ ә һ анап киткә н халыҡ тарҙ ың туранан тура вариҫ тары булараҡ, был байрамды ү ҙ байрамыбыҙ тип байрам итә беҙ. Һ абантуйҙ ы бер ниндә й кү рше халыҡ тарҙ ан ү ҙ лә штермә гә нбеҙ, ә ата-бабаларыбыҙ ҙ ың тормош ихтыяждарынан тыуҙ ырылғ ан байрам булараҡ дауам итә беҙ.

Зә кирйә н Аминев.

Философия фә ндә ре кандидаты,

Башҡ ортостан фә ндә р академияһ ы

Гуманитар тикшереү ҙ ә р институтының

ғ илми хеҙ мә ткә ре.