Жас ерекшелігі бойынша оқыту

Белгілі бір шақ тық кезең ге тә н анатомиялық -физиологиялық жә не психологиялық ерекшеліктерді ә детте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондық тан педагогика жә не психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі ширақ тық ты, ө згерімпаздық ты айқ ындайды, тә рбиеленушінің жә не қ оршағ ан ортамен жасайтын қ арым-қ атынастар жү йесіне тә уелді болатынын атап кө рсетеді. Балалардың ө сіп-жетілуінің бір сатысынан екіншісіне кө шуі кездейсоқ емес. Ә р жастағ ы кезең ге тә н психологиялық ерекшеліктердің ү штасуын жиі байқ ауғ а болады.

Сана-сезімнің, дене кү ш-қ уаттарының дамуы адамдардың жас ерекшеліктеріне байланысты.

Жас ұ рпақ ты қ оғ амдық ө мірге жә не ең бекке араласуғ а дайындау міндетін іске асыруда, баланың жеке басын қ алыптастыруғ а ә сер ететін тә рбие, қ оғ амдық, ә леуметтік орта жә не тұ қ ым қ уалаушылық. перзент сү ю — ата-ананың бақ ыты, олардың қ оғ ам алдындағ ы табиғ и борышы. Ұ рпақ жалғ астыру — бү кіл тіршілік дү ниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғ ат-тан тыс ө мір сү рмейді, олай болса, оның табиғ и зақ ына орай дү ниеге ұ рпақ ә келеді. Адам ө зінің бағ а жетпес ұ рпағ ы ү шін бар жағ дайды жасайды.

Қ азіргі педагогика жә не психология ғ ылымдары балалар мен жеткіншектердің дамуындағ ы биологиялың фактордық рө лін айрық ша кө рсетеді. Педагогика ғ ылымы жас ерекшеліктерін анық тауғ а баланың дамуын ү немі қ озғ алыс ү рдісі ретінде қ арастыра отырып, бұ л қ озғ алыстан сан жағ ынан жинақ талу, сапа жағ ынан елеулі ө згерістер болатынын алғ а тартады. Мә селеге бұ лайша қ арау балалардың дене жә не психикалық дамуының бірқ атар кезең дерін белгілеуге мү мкіндік береді. Осының негізінде мектеп жасындағ ы балалар мен жасө спірімдердің ө сіп-жетілуін мынадай кезең дерге бө лу қ абылданды:

1) тө менгі сынып шағ ындағ ы кезең (7 жастан 11 жасқ а дейін);

2) негізгі мектеп шағ ындағ ы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқ а дейін);

3) орта мектеп шағ ындағ ы жасө спірімдік кезең (15 жастан 18 жасқ а дейін).

Соң ғ ы жылдары симпозиумда қ абылданғ ан жас кезең дерінің сызбасына жаң а туғ ан баладан бастап жасө спірімдік шақ қ а дейінгі ө згерістер кіреді. Олардың сатылары:

1. Жаң а туғ ан бала (туғ ан сә ттен бір-екі айғ а дейін)

2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылғ а дейін);

3. Ерте сә билік шақ (бір жастан ү ш жасқ а дейін);

4. Мектепке дейінгі балалық шақ (тө рт жастан 7 жасқ а дейін);

5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11, 12 жасқ а дейін);

6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқ а дейін);

7. Жасө спірім шақ (14, 5 жарым жастан, 17 жасқ а дейін) [15].

Тә рбие мен оқ ыту осы жас сатыларына сә йкес жү ргізілуі керек. Ө йткені, адам жасының табиғ и негізі — жас сатылары немесе биологиялық жетілу сатылары.

Ә рбір жас шағ ы психикалық дамудық ерекше сапалы кезең і болып табылады жә не бала дамуының осы кезең дегі жеке басының ө зіндік қ ұ рылымының жиынтығ ын қ ұ растыратын кө птеген ө згерістермен сипатталады. Осығ ан байланысты ә рбір педагог-маман орта мектеп оқ ушыларының жас кезең деріндегі ерекшеліктерге сергек те сезімтал кө зқ араспен қ арап, олардың жан дү ниесін тү сіне білуі шарт.

Мектепке дейінгі балалық шақ та, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығ ындағ ы ө зіне тә н ерекшеліктері, оның айналасындағ ы болып жатқ ан қ ұ былыстарды жіті аң ғ арып, кө ргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қ оятын зеректігін ала бө тен ескерген жө н. Ә рдайым қ озғ алыс ү стінде жетіле дамығ ан балалардың денесі мен салмағ ы да бір қ алыпты мө лшерді сақ тап ө сіп отырады.

4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қ абілеттері ерекшелене тү седі. Санамақ тарды ә жептә уір игеріп, аз жә не кө п сандарды, айдық, кү н, жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұ л жастағ ылардың ойыны, ә рбір ә рекеттері мазмұ нғ а айналып, белгілі бір мақ саттарды орындауғ а ұ мтылыс жасайды. Бұ л жастағ ы балалар топ-топ болып, ө зара бірігіп ойнағ анды жақ сы кө реді. Балабақ шаларының ө мірге қ анат қ ақ тырар жеткіншектері — 6 жастан ө тіп 7-ге толғ ан балалар екені ә ркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында баруы — негізінен биологиялық жә не физиологиялық заң дылық тарды басшылық қ а алудан деп тү сінген жө н. Дендері сау боп дү ниеге келген балалар, қ ашан да алғ ыр да зерек ү ғ ымталдығ ышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағ ы қ ұ былыстарды тез байқ ап қ абылдауғ а да бейімді. Жете тү сінген қ ұ былыстарын ө мір бойы ұ мытпайтындық тары да белгілі.

Тө менгі сынып оқ ушысын дамыту жә не тә рбиелеудің ерекшелігі Бастауыш мектеп жасындағ ы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың бұ рынғ ы дамуында жинақ талып, оны ө з кезегімен дамудық келесі сатысына кө шуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұ ғ алімі сынып оқ ушыларының ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағ ында қ алыптасқ ан ерекшеліктерден бө лек алып қ арай алмайды.

Мектептегі оқ ыту оның бү кіл ө міріне тү бегейлі, сапалы ө згерістер енгізеді. Алаң сыз балалық шақ аяқ талып, баланың ө мірінің іс-ә рекеттің жаң а тү рі — оқ у енеді. Оқ у міндетті іс болып табылғ андық тан, ол баладан белгілі бір жауапкершілікпен ең бек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың қ оғ амдағ ы жә не отбасындағ ы жағ дайын ө згертіп, оғ ан бірқ атар жаң а міндеттер жү ктейді. Осының бә рі баланың қ оғ амдағ ы жағ дайын ө згертіп, бұ л ө згерісті ол біртіндеп сезінеді. Тө менгі сынып оқ ушылары біртіндеп оқ у ісіне, мектептің сан-салалы ө міріне бауыр басып, ө здерінің тү сініктерін кең ейтіп, сө здік қ орын молайып, оқ уғ а, жазуғ а, санауғ а ү йренеді. Оқ ытудық алғ ашқ ы сатысында олардың ө мірлік тә жірибелері молая тү седі. Бірлесіп оқ у, жалпы оқ у тапсырмаларын шешу, мінез-қ ұ лық тың жаң а ережелері мен нормаларын игеру балалар арасында қ арым-қ атынастардың қ алыптасуына жағ дай туғ ызады. Тө менгі сынып оқ ушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқ алады. Бірінші сатыда ойлау ә рекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске тү сіреді. Екінші сатыда оқ ушылар заттар мен жағ дайларды сыртқ ы белгісі бойынша бағ алайды. Есейе келе ойлау сипаттары ө згереді. Оқ ушылар білуге ә уесқ ой болғ андық тан, олардың табиғ ат қ ұ былыстары, адамдардық ө мірі туралы сұ рақ тары кө бейеді. Шығ армашылық ойындар баланың ақ ыл-ойын дамытады.

Сезімдік кө ң іл-кү йінің кө терің кілігі — олардың маң ызды бір ерекшелігі. Оқ ушылар ересек адамдармен, ө зінің қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынаста болғ анды жақ сы кө реді.

Бұ л жастағ ы балалардың негізгі іс-ә рекеті — оқ у. Бастауыш сынып оқ ушылары ұ зақ уақ ыт бір қ алыпты отыра алмайтындық тан, сабақ та жазу мен оқ уды алмастырып, сергіту сә ттерін ө ткізіп, сыныптың ауасын тазартып, ү зіліс кезінде мектеп ауласында ойындар ұ йымдастыру керек.

Мұ ғ алім оқ ыту процесін жеке бө ліктерге бө ліп, оқ ушыларғ а жең іл тапсырмалар беріп, оларды бірте-бірте кү рделендіріп отырады. Оқ ыту процесі зейін мә дениетін тә рбиелеуге бағ ытталуы керек. Оқ уғ а жә не қ оғ амдық жұ мыстарғ а байланысты талаптарды жү йелі қ ойып, оның орындалуын бақ ылау, ө здік жұ мыстарды орындату, іс-ә рекетті тү рлендіру, ойындарды қ олдану, балалардың ең бегін жең ілдетіп, балағ а тапсырма орындаудық қ ажет екендігін тү сіндіру арқ ылы, мұ ғ алім оқ ушының оқ уғ а деген жауапкершілігін тә рбиелейді.

Бала форма, бояу, дыбыс арқ ылы ойлайды, сондық тан кө рнекілік ә дістері мен ойындарды жиі қ олдану пайдалы. Мектептегі, ү йдегі ең бек, дене жаттығ улары, ойындар баланың есте сақ тау қ абілетін дамытады.

Бастауыш мектеп оқ ушыларының оқ у мү мкіндіктерін зерттеп, оларды кү рделі бағ дарлама, оқ улық тармен оқ ыту ө те маң ызды іскерлік, атап айтсақ, ө з ойын ауызша, жазбаша тү рде беруге ү йретеді.

Бұ л жастағ ы балалармен тә рбие жұ мысын дұ рыс ұ йымдастыру ү шін мына ерекшелікті ескеру керек: сө з бен істің сә йкесті болуын талап ету, жө нсіз кінә лаудан жеркену сезімінің болуы, ү лкен адамдардың жіберген қ ателігін тез байқ ау, арманшыл-қ иялшыл, ұ йымшыл, сенімді серік іздеу, ө з мү мкіндіктерін асыра бағ алау, тү рлі спорт ойындарына ық ыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқ у тә рбие жұ мысында сынып жетекшілері, мұ ғ алімдер, ата-аналар ескеруі қ ажет.

Адамгершілік тә рбиесінде баланың кө нгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге бейімділігін пайдаланып, қ ателігін мойындауғ а ү йретуге болады. Мұ ғ алімнің оқ ушымен қ арым-қ атынасы, жайдары ізгі қ атынасқ а кө шуі, баланың ө зін тануына кө мектесуі адамгершілік сезімін тә рбиелейді. Ерекше кө ң іл аударатын мә селе — баланың мінез-қ ұ лқ ының кө пшіл де кең пейілді болуы.

Бұ л жастағ ы балалар ү шін ең бектің тә рбиелік мә ні зор. Балаларды бірте-бірте ең бекке баулу отбасында, ұ жымда жү ргізіледі. Ұ зақ уақ ыттың дене ең бегіне, кү ш тү сетін жұ мыстарғ а ә лі қ абілетсіз болатындығ ын ескеру керек. Ең бек іс-ә рекетімен жү йелі айналысу, оны бірте-бірте кү рделендіру, ө ндіріс орындарына экскурсияғ а апару, мамандық тармен таныстыру тұ лғ аның ә леуметтік қ ұ нды сапаларын қ алыптастыруғ а кө мектеседі. Тө менгі сыныпта ө зіне-ө зі қ ызмет етудің ә деттері мен дағ дылары қ алыптасады. Ү лкендердің ең бегін қ ұ рметтейді, адам ө міріндегі ең бектің рө лін тү сініп, дене ең бегіне даяр болады, дү ние туралы ұ ғ ымдар қ оры, қ ажетті іс-ә рекет икемділігі дамиды.

Мектептің ең негізгі міндеті — балағ а білім атаулының ә ліппесін ү йретумен қ оса, оның ө мірдегі ө з орынын табуына кө мектесу. Жеке тұ лғ аны қ алыптастыруда ең бастысы — ақ ыл-ой, адамгершілік, ең бек, эстетикалық, дене тә рбиесін ө зара байланыста кешенді жү ргізу.

Жеткіншек балаларды дамыту жә не тә рбиелеу ерекшелігі.

Жыныстық толысу тез жү реді:

— қ ыздарда — 11-13 жас;

— ер балаларда — 13-15 жас.

Қ анқ а сү йегі мен бұ лшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық аппараттың қ айта қ ұ рылуы мінез-қ ұ лқ ының ө згеруіне ә келіп соғ ады, сондыктан дене тә рбиесін дұ рыс ұ йымдастыру керек.

Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезең нің шектері шамамен орта мектептің V-VIII сыныбына сә йкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқ а дейінгі аралық ты қ амтиды. Жеткіншектік кезең нің баланың дамуындағ ы ерекше орны оның «ө тпелі», «бетбұ рыс», «қ иын», «сыналатын» кезең деген атауларында бейнеленген. Бұ л — ең тынымсыз, ең қ иын, ең қ ызба жас. Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маң ызды факторы -оның ө зінің ауқ ымды ә леуметтік белсенділігі, ол белгілі бір ү лгілер мен игіліктерді игеруге, ү лкендермен, жолдастарымен қ арым-қ атынас орнатуғ а бағ ытталады. Жеткіншектік кезең нің маң ыздылығ ы адамның жеке басының моральдық, ә леуметтік негіздерін қ олданып, қ алыптасуының жалпы бағ ытының белгіленуі. Бұ л кезең дегі дамудағ ы биологиялық жә не ә леуметтік жағ дайлардың рө лі туралы теориялық талас жарты ғ асырдан астам уақ ыттан бері болып келеді.

Жеткіншектер дамуындағ ы ерекшеліктер ә р тү рлі теорияларғ а негіз болды. Жеткіншектік шақ тың басында балалардың сырт пішіні, мінез-қ ұ лқ ы ересектерге ұ қ самайды. Олар кө п ойнап, кө п жү гіреді, алысып-жұ лысып тентектіктер жасайды, ә лі де бала бола жү ріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке басындағ ы басты жаң а қ ұ рылым ө зі туралы «енді бала емеспін, ересекпін » — деген тү сініктің пайда болып, ө зіне жұ рттың осы-лай деп қ арауын тілейді.

Мектеп пен оқ у жеткіншектердің ө мірінде ү лкен орын алады. Оқ у қ ызметіндегі ол қ ылық тардың сырттай кө ріну дә режесі ә р тү рлі болуы мү мкін. Жеткіншектер білімді, ә діл, мейірімді, сабақ тағ ы жұ мысты ұ йымдастыра білетін мұ ғ алімдерді бағ алайды. Мұ ғ алім міндеті — оқ у материалдарын қ айталау арқ ылы мағ ынаны есте сақ тауғ а ү йрету болып табылады.

Жеткіншектік шақ — болашақ туралы балалық армандардық орнына ө зінің мү мкіндіктері мен ө мір жағ дайларын ескере отырып, ол туралы ойлану басталатын, ө з ниеті, іс-ә рекетін жү зеге асыруғ а ұ мтылатын кезең екендігін ү немі қ аперде ұ стауымыз қ ажет.

Сананың дамуы баланың ө з бетімен тә уелсіз талаптануын тудырады. Олар ү йелменде, мектепте ең бек процесіне араласады, кү нделікті ө мірді бақ ылайды, ой-ө рісі кең иді. Бұ л жастағ ы бала намысқ ор келеді, ү лкендер бақ ылауын ә кімшілік шараларды ұ натпайды. Ү лкендерді озбырлық жасайды деп ойлайды. Кейде тү сініспеушілік осындайдан да туады. Ү лкендерге байланып олардың мінезінен шындық ты байқ ауғ а тырысуы ү лкендер мен балалар арасында тү сініспеушілік туғ ызады. Ү лкендердің ойланбай асығ ыс шешім қ абылдауы балағ а зиян келтіруі мү мкін. Бұ л жастағ ы балалар ө негелі адамдардық істерімен масаттанады. Осы тұ рғ ыдан баланың мінезін тә рбиелеу, ық ыласы мен қ абілетін дамыту, мұ қ таждары мен тілектерін қ амтамасызыз ету дұ рыс педагогикалық ойларғ а негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, тә рбие жұ мысын тиімді етіп ұ йымдастыру керек. Жеткіншіктер қ оғ амғ а пайдалы істерге ың ыласты, ұ жымшыл, жолдастық, достық сезімге бай, кітап оқ уғ а, кинофильмдерге кө руге ынталы, спортты ұ натады.

Жасө спірім шақ (15-17 жас)

Жасө спірімдік кезең нің кө птеген теориялары бар. Жасө спірімдік шақ бала мен ересектік шақ тың аралығ ы, баланың ересектерге тә уелділігімен сипатталады, ересектер баланың ө мірлік іс-ә рекетін мазмұ ны мен бағ ытын белгілейді.

Жасө спірімдік шақ тың аса маң ызды міндеттері — мамандық таң дау, ең бек пен қ оғ амдық -саяси қ ызметке даярлану, некелесуге, ө з отбасын қ ұ руғ а ә зірлену. Ө зара байланысты бұ л міндеттердің жү зеге асырылуы белгілі бір уақ ытты талап етеді.

Адамның жалпы ақ ыл-ой қ абілеті 15-16 жасқ а қ арай қ алыптасып болады. Сондық тан оның бала кездегідей шапшаң ө суі байқ алмайды, алайда ол одан ә рі жетіле береді. Жасө спірімдік шақ — жеке адамның толысуы мен қ алыптасуының аяқ талатын кезең і. Жыныстық толысуғ а байланысты ө з ағ засы мен сырт келбетіндегі ү лкен ө згерістер, ө мірлік іс-ә рекеттің кү рделенуі байқ алады. Сондық тан жасө спірімдік шақ ымырасыз келеді. Жасө спірімге ө зін кө рсетуге ұ мтылу, ө зін жан-жақ ты ашуғ а қ ұ штарлық тә н

Олар ө з мамандығ ын таң дап алуғ а тырысады. Мамандық қ а ық ыласының бірте-бірте қ алыптасуы тү рлі іс-ә рекеттеріне жауапкершілігін арттырады. Оларғ а іс-ә рекетті ө з бетінше орындауғ а мү мкіндік беріп, дұ рыс бақ ылау мен педагогикалық басшылық жасау керек.

Бұ л кезең де сезім, достың қ арым-қ атынастар дамиды. Мысалы: ғ ашық тың, ө зара сенім, қ айырымдылық, бірін-бірі сыйлау, кө мек кө рсету, іс-ә рекеттерін бірігіп орындау, жолдасының кемшілігін айтып, жоюғ а кө мектесу. Бұ л кү ндегі жастардың мінезінде тү рлі ө згерістер пайда болды. Мысалы, қ ыздар ө здерінің сыртқ ы киіміне, дене қ имылына кө ң іл бө леді. Ер балалар ә демі киініп жү руді ұ натады. Ә р тү рлі іс-ә рекеттерінің барысында осы ерекшеліктер еске алынады. Сонымен мектепке дейінгі балалық шақ тан жасө спірімдік шақ қ а дейін балалардың бейімділігін жә не қ абілетін, мінез-қ ұ лқ ы мен темпераментін мұ ғ алім-тә рбиеші, ата-ана ү немі еске алып, олардың дұ рыс дамуына, қ алыптасуына жү йелі тү рде ық пал етуі қ ажет.

Оқ ушылардың жас ерекшеліктеріне сә йкес білім беруде жасы кіші оқ ушыларды анық тап, жас ерекшелігіне сай тапсырмаларды беру кө зделеді. Тапсырма орындауда жең ілінен қ иынғ а қ арай жұ мыс жасағ анда оқ ушылардың сабақ тағ ы белсенді қ ызметін жоғ алмайды. Оқ ушымен жекелей жұ мыс жасауды кө біне дең гейлік тапсырмалар арқ ылы жү зеге асыруғ а болады. Осындай жұ мыстың барысында мұ ғ алім бағ ыт беруші, оқ ушылардың ө з бетімен тақ ырыпты мең геруіне жағ дай жасаушы болады. Ал оқ ушылар ізденуші, зерттеуші ретінде сабақ та алғ ан ақ парат мағ ынасын ө з бетінше жете тү сіне алады, ө ткен тақ ырыппен салыстыра отырып, қ орытынды жасай алатын дең гейге жетеді. Оқ ушылар кез-келген тапсырмағ а сыни тұ рғ ыдан қ арап, ө зіндік пікір айтуғ а, саналы шешім қ абылдауғ а дағ дыланадыОқ ушылардың жас ерекшеліктеріне сә йкес оқ ыту мен оқ у туралы ең маң ызды ақ парат оқ удың танымдық теориясымен анық талуы мү мкін. Маргарет Дональдсон сияқ ты кө птеген психологтар мен педагогтер Пиаженің дамыту мен оқ удағ ы «кезең дік тә сіліне» кү мә н тудырды, ө йткені 1950-ші жылдары Пиаже идеясы ә лі кең інен таралмағ ан болатын. Неврология саласындағ ы соң ғ ы зерттеулер кө рсеткендей, балалар да ересектер сияқ ты сондай неврологиялық қ ұ рылымдарғ а ие болатыны дә лелденген (Goswami and Bryant, 2010). Госвами мен Брайант ересектер мен балалардың ойлауы арасындағ ы айырмашылық тар олардағ ы нейрофизиологиялық ө згерістер тұ рғ ысынан емес, олардың тә жірибесінен болатын алшақ тық та екенін тү сіндіруге болады деп есептейді. Осы арқ ылы проблеманы шешу ү шін ә зірше оқ ушылар оқ уғ а «дайын» болғ анша кү те тұ ру керек деген қ алыптасқ ан пікірге деген сенімді шайқ алтты.