У зборніку (9 клас) “Юнацтва сінія арэлі”, 2001 г., стар. 39-76.

АНДРЭЙ ФЕДАРЭНКА

САЛДАТ

АПОВЕСЦЬ

Кастрычніцкім вечарам 1983 года ў глухім лесе адной з цэнтральных расійскіх абласцей, дзе размя- шчаліся склады Н-сай вайсковай часці (сама часць была ў горадзе, кіламетраў за пятнаццаць), адбывала- ся чарговая змена каравульных.

Калі салдаты новай змены выйшлі з цёплай кара- вулкі на халодны двор і адзін за адным патэпалі за развадзяшчым, з лесу пацягнула сырым восеньскім ветрам. Вецер прабег па іх, абмацаў, астудзіў патылі- цы, рукі, раздзьмухнуў крысы шынялёў — бы настыр- ны старшына, які хоча пераканацца, ці ўсё ў яго падначаленых як след, ці не задубеюць яны за гэтыя дзве гадзіны стаяння на пасту.

Радавы Лісіцкі, што ішоў адразу за развадзя- шчым, міжволі павярнуў галаву ў той бок, адкуль вецер, дэе плот, лес і ледзь бачная назіральная вы- шка. Потым моцна, аж пальцы хруснулі, сціснуў ложу аўтамата і раптам спалохаўся. Яму стала страш- на, што ён зусім малады, няма яшчэ дваццаці, а хут- ка трэба будзе памерці. Яму (як здалося — перад смерцю) убачыліся раптам твары бацькоў, сястры, настаўніка, Люды... I сам сабе ён убачыўся, Алёша Лісіцкі, які сядзіць за школьнай партаю і думаць не думае, што менш чым праз два гады апынецца за тысячы кіламетраў ад Беларусі, ад роднай вёскі, ад Люды... Апынецца, каб спачатку забіць людзей, а по- тым самому быць забітым.

«Запомяі: сёння, вось цяпер, твой адзіны шанс! » — сказаў, нібы скамандаваў сабе, Лісіцкі, усё яшчэ да болю ў пальцах сціскаючы аўтамат; паўтарыў сабе словы, якія так памагалі яму апошнімі бяссоннымі начамі, калі ён маліў Бога, каб той паслаў яму гэты вечар, спіну развадзяшчага ўперадзе, АКМ у рукі і два магазіны патронаў...

— Чэрці нярускія, — павярнуўшыся да Лісіцкага, ціха сказаў развадзяшчы — сяржант, сібірак Болтус,

маючы на ўвазе каравульнага. — Каб яшчэ, чурка, не смальнуў!..

Нібы ў адказ на яго словы каля бліжняга склада з цемры знянацку вырасла постаць, і пачуўся вокшч:

— Кто ндет, стоять на месте!

— Прыдурак, — ціха вылаяўся Болтус. А ўголас абазваўся: — Разводяшчий со сменой!

— Разводящий — ко мне, остальные — стой на месте!

Болтус пайшоў. Блізка быў слуп з ліхтаром, але каравульны, як таго патрабаваў статут, гучна, каб усе чулі, загадаў развадзяшчаму асвятліць ліхтарыкам твар. Болтус падпарадкаваўся. Туркмен, каверкаючы словы, пачаў дакладваць, што за час нясення ім службы па ахове такога і такога аб’екта нічога не адбылося; урэшце скончыў — «пост нумар чатыры здаў».

— Рядовой Лисицкий, приказываю заступить на пост номер четыре по охране... — і Болтус пералічыў аб’екты паста, своеасабліва, як умеюць толысі рускія, націскаючы на звонкія спалучэнні «ря», «ри», «ре»...

— Есть принять пост номер четыре... — Лісіцкі завучана, бы робат, паўтарыў назвы аб’екта тым строгім, не сваім, дзеравяна-салдафонскім голасам, які выпрацаваў у сябе за апошні тыдзень; голасам, якім на занятках адказваў параграфы вызубранага статута, адзываўся на каманды, якім пачаў гаварыць з іншымі салдатамі і нават сам з сабою ў думках; голасам, што так памог яму дабрацца да гэтага каравула.

Болтус кіўнуў задаволена, загадаў туркмену стаць ззаду ўсіх, і салдаты гужам, паўз склады, пацягнулі- ся да іншых пастоў. Лісіцкі глядзеў ім услед. Адышоўшы метраў на пяцьдзесят, у канцы складоў, дзе быў другі слуп з ліхтаром, чарада павярнула, і ўсе ўпяцёх апынуліся як на далоні — асветленыя, марудлівыя...

У Лісіцкага, аднаго з лепшых стралкоў роты, аж здрыгануліся калені, рука сашмаргнула з пляча аўтамат, а палец падняў «сабачку» засцерагальніка. Дужа прывабнай, на самай лепшай для стральбы адлегласці была мішэнь. Чыркнуць разы два, кароткімі, і ні адзін не ўцалее...

Салдаты завярнулі за склады, схаваліся, зніклі.

Лісіцкі шчоўкнуў «сабачку» назад, на нейтралку. Чорт з вамі, жывіце. Ды і не гэтыя былі яму патрэб- ны. Чым яны вінаватыя? Такія ж, як ён, задураныя... Болтус дык увогуле нармальны хлопец.

Як усё ж змяняе чалавека зброя ў руках! Як у ім адразу прачынаецца штосьці звярынае, першабытнае і разам з тым — найвышэйшае! Ты — уладар, звышча- лавек, няма табе роўні. Нездарма ў вернікаў за страш- ны грэх лічыцца нават дакранацца да зброі, да гэтага д’ябла. Лісіцкі пагладзіў рабрысты ражок, потым пацалаваў халодную, прапахлую потам і змазкаю ложу. I гэты нячутны, толькі ўяўны гук пацалунка, проста рух вуснамі, ізноў, як хвілін колькі таму, вярнуў яго ў школьныя гады, нагадаў Люду, якую яму ўжо ніколі не цалаваць. Ніколі!..

Ён напаўголаса абазваў сябе брудным, гадкім у ад- носінах да мужчын словам, якім за апошні тыдэень разоў колькі абазвалі яго «дзяды» і нават сёй-той з аднагодкаў, з яго прызыву. I памагло. Усе ўспамі- ны, уся настальгія зніклі без следу. Разнюніўся! Гэтае ж слова прыпаўзе за табою і ў вёску, гэтым жа сло- вам, магчыма, будуць абзываць цябе ў вочы і за вочы вясковыя сябры... Люда даведаецца. Ад гэтага слова табе ўжо нідзе не схавацца.

Спакойна, халоднай галавою Лісіцкі зноў хуценька перабраў дэталі абдуманага ўжо тысячу разоў плана. Яму моцна пашэнціла. Галоўнае, патрапіў у каравул і цяпер у руках АКМ. Другое — выпаў чацвёрты пост, самы далёкі ад каравулкі і КПП і самы блізкі да лесу. Па-трэцяе, Асееў і Підлужны сёння разам дзяжураць на КПП часці, а Салдатаў — дзяжурны Па роце... Трэба пачынаць.

Лісіцкі прыслухаўся, падышоў да цёмнага плота, што быў крокаў за дваццаць ад складоў, пайшоў паўз яго. Вось першая дзірка — дошка знізу выламаная; вось яшчэ дзірка, хоць два чалавекі разам пралазь... Успомнілася, як яшчэ ў вучэбцы Салдатаў расказваў: «Пойдзеце ў каравул, там ёсць такі чацвёрты пост, каля самага плота. Ідзеш каля тых дзірак у плоце і чакаеш, што вось-вось завостраны дроцік ці страла ў шыю ўвап’юцца». Дроцік ці страла... Ды тут лёгкую зенітку можна працягнуць на тэрыторыю і рабіць з гэтымі складамі што хочаш.

Лісіцкі вярнуўся на пост, зірнуў на гадзіннік. «Давай! » Зараз ён няспешна дойдзе да канца складоў, пазвоніць у каравулку, тады бягом назад, да дзіркі- лазу, тады ў лес, і паўз плот, каб не заблудзіцца, бягом у бок КПП, да дарогі. Потым уздоўж дарогі дабрацца да шашы — усё гэта зойме ад сілы паўгадзі- ны. На шашы выйсці на сярэдзіну, тармазнуць лю- бую, першую ж машыну (калі не спыніцца — страляць па калёсах! ), пад аўтаматам прымусіць шафёра гнаць на ўсіх газах у горад, да часці. Спакойна зайсці на КПП і кароткімі чэргамі прыстрэлідь Асеева і Під- лужнага (трэцяга не чапаць) і, калі ўдасца, забегчы ў казарму і тое ж зрабіць 3 дзяжурным Салдатавым. Потым застрэліцца самому.

Калі ж у часці даведаюцца пра яго ўцёкі раней, чым ён дабярэцца да горада (а пазнае ён лёгка, аб’яў- лена трывога ці не), тады давядзецца рабіць так. Часць у цэнтры горада, каля самага КПП тратуары, гуляюць людзі. Ён схопіць заложнікам любога прахо- жага, хто пад руку, лепш, вядома, жанчыну ці даі- ця, — і будзе трымаць пад аўтаматам да таго часу, пакуль не выйдуць Підлужны, Асееў ці Салдатаў. Хоць бы адзін з гэтых трох. Яны выйдуць, іх свае ж у спіны выштурхаюць, каму яны трэба. А там ён не прамахнецца.

Лісіцкі дайшоў да канца свайго паста, да таго самага слупа, дзе павярнуў развадзяшчы з каравуль- нымі. На слупе пад цынкавай накрыўкай, сагнутай у выглядзе таксафона, бялела кнопка званка і вісеў навушнік. Лісіцкі націснуў кнопку, адпусціў; пачуў- шы голас памочніка начальніка каравула, строга ад- рапартаваў у навушнік, што на яго чацвёртым пасту ўсё ў парадку. Зноў паазіраўся, пайшоў, потым пабег назад, да знаёмай дзіркі. Апусціўся на карачкі, па- лез, — раптам штосьці тузанула назад. Штык-нож чап- ляўся за абломкі верхніх дошак. Дурань, ну як на такое можна забывацца?! Забудзеш маленькую драбя- зу, а з-за яе ўсё паляціць к чорту... Пралез, хуценька адамкнуў штык-нож, размахнуўся, каб пшурлянуць яго ў лес, але пашкадаваў, схаваў у ножны.

Моцна пахла восеньскім сырым лесам. Вецер біў у твар, падсвістваў у вушах, быццам таксама радаваўся за чалавека, вольнага цяпер, як і ён сам, вецер. Лісіцкі бег паўз самы плот, прыціснуўшы да бакоў локці, рытмічна, бы на вучэбным кросе, удыхаў па- ветра носам і выпускаў ротам. Вось назіральная вышка, пустая ў цёмны час. Вунь агні КПП. Лісіц- кі спыніўся, аддыхаўся, пайшоў у лес у напрамку дарогі. Раптам з КПП данесліся галасы, завёўся матор машыны. Лісіцкі зноў пабег і хутка апынуў- ся пры самай дарозе, стаіўся за тоўстай ялінаю. Марудна калываючыся на ямах разбітай дарогі, све- цячы бліжнім святлом фараў то ўверх, то ўніз, з-за павароту паказаўся «ЗІЛ». Прывозілі каравульным вячэру.

Лісіцкі сцягнуў з галавы шапку, запіхнуў пад рэмень, паправіў аўтамат, падрыхтаваўся. Цяпер ім кіравала толькі інтуіцыя, яна падказвала, што трэба рабіць, яна ж давала надзею, што ўсё атрымаецца. Да горада яму, вядома, не дабрацца, а вось да шашы...

Машына параўнялася з елкаю, за якой стаяў Лі- сіцкі. Адсюль пачыналася раўнейшая дарога. Зла- віўшы момант, калі «ЗІЛ» амаль прыпыніўся — для перагазоўкі і ўключэння перадачы, — Лісіцкі, сагнуў- шыся, сігануў на дарогу, ухапіўся за задні борт, з самага краю, завешаны брызентам, падцягнуўся І ўпёрся нагамі ў запасное кола, прымацаванае з нізу кузава. Машына рванул з месца, пайшла, пайшла... Лісіцкі асцярожна зірнуў уверх. Ах, малайчына!

3 кузава за брызентам яго рук не відаць, нічога не ўбачыць і шафёр. Днявальны 1 салдат з нарада па кухні, якія прывозілі ежу (Лісіцкі ведаў іх, яны не цікавілі яго), маўчалі. Адзін, седзячы кая таго ж бо- ку, амаль ушчыльную да борта, за які ўчапіўся Лі- сіцкі, курыў, раз за разам выцягваючы руку з цыгарэ- таю за борт і збіваючы попел Лісіцкаму на плячо. «Штык-нож тырчэў бы над бортам і шапка, адразу заўважылі б! Вось што такое драбяза! » — ізноў пахва- ліў сябе ў думках Лісіцкі. '

Машына ехала даволі хутка. Лісіцкі вісеў, скур- чыўшыся, яго гайдала з боку ў бок. Пакрысе ён перастаў баяцца і ўжо не дужа стрымліваўся, калі яго падкідвала і маглі заўважыць з кузава ці калі заносі- ла набок і ў люстэрка мог убачыць шафёр. Кепска было хіба тое, што ён перастаў арыентавацца, яму здавалася, вось-вось павінна быць шаша, але машына ўеё ехала, вакол чарнеў усё той жа лес. Зацякалі не так рукі, як ногі, нязручна сагнутыя ў каленях.

Лісіцкі, зусім кінуўшы асцярогу, высунуўся, глянуў уперад і ўбачыў прасвет між дрэў. Гэта была пташа.

Ен хацеў саскокваць. У гэты момант «ЗІЛ* трася- нула на яме, пакаціліся, зазвінелі ў кузаве парожнія флягі, гучна вылаяўся на шафёра днявальны... У Лі- сіцкага расшчапіліся пальцы, яго падкінула ўверх, зацеклыя ногі не паспелі як след спрацаваць, і ён грымнуўся вобземлю. 3 гарачкі падхапіўся, абмацаў перш аўтамат, потым сябе, — здаецца, нічога, толькі сам увесь у гразі і гразёю забіла рулю. Паспрабаваў пайсці за машынаю, якая ўжо ўзбіралася на шашу, і, гучна войкнуўшы ад болю, прысеў. Адразу зрабілася млосна і захацелася піць. Нага!.. Умудрыўся падвяр- нуць ці зламаць нагу. Каля саменькай шашы.

Гэта было ўсё. Войкаючы, ён даклыпаў да бліжэй- шай елкі, зваліўся. Паспрабаваў сцягнуць бот, не змог ад болю. Паляжаў трохі на халоднай зямлі, счакаў, пакуль перастане калаціцца сэрца, пройдзе млоснасць, адламаў шурпатую яловую галінку, ста- ранна вычысціў, выкалупаў гразь з рулі. Стала хо- ладна галаве. Ен надзеў шапку, на адной назе прыў- стаў і, дзе трымаючыся за галіны і ствалы елак, дзе памагаючы сабе аўтаматам, абапіраючыся на яго, як на кавеньку, пацёгся да шашы.

Цяпер толькі адчай штурхаў яго ў спіну, гнаў уперад, патрабаваў хоць якога дзеяння... Як цяпер спыняць машыну? Страляць па колах? I што потым, калі машына спыніцца? Паўзці да яе? Так, паўзці! Не ляжаць жа пад хвояю і не чакаць, пакуль прыедуць і абложаць, бы ваўка!..

Метраў за трыццаць ад шашы ён спыніўся адды- хацца і раптам насцярожыўся. Яго чуйнае вуха вяско- вага хлопца ўлавіла знаёмыя гукі: скрып колаў, сту- кат іх аб карані, пырханне каня. Гукі набліжаліся. Нехта ехаў дарогаю паўз шашу ў горад.

— Стаяць! — хрыплым, злым голасам скамандаваў ён, калі воз параўняўся з ім, і шчоўкнуў затворам. Тады адразу ж, каб не ўпасці, ступіў бліжэй і сха- піўся за ручку драбіны.

У перадку воза ён разгледзеў жанчыну, у фуфай- цы, хустцы. Ззаду ў возе ляжалі некалысі поўных мяхоў.

— Хто такая? — усё так жа гучна, злосна сказаў ён. — Куды едзеш? Адкуль?

— Ты чё, сынок? — спалохана азвалася жанчы- на. — Солдатнк, Бог с тобой! — і яна затараторыла сваім мясцовым вымаўленнем, да якога за цэлы год службы ў гэтым краі ніяк не мог прывыкнуць Лісіцкі. — Местная я, нз Тейково, езднла вот в село овса взять, да кладовіцнка не было, вот н прнпозднн- лась...

: — Памаўчы! — абарваў яе Лісіцкі, мацаючы мяхі, раздумваючы, загадаць ёй скінуць іх зараз жа або не губляць на гэта часу.

Ён ведаў Тэйкава, маленькую вёсачку пры шашы, прыкладна пасярэдзіне паміж горадам і месцам, дзе яны цяпер стаялі.

— Так, — сказаў ён, — ты зараз паедзеш, як і еха- ла, лесам. Гоніш як мага. Ясна? — I, не чакаючы адказу, са стогнам уваліўся ў задок, пачаў зручней уладкоўвацца сярод мяхоў.

— Да ты чё, солдат? — жанчын ўсё не магла да- пяць, што ж адбываецца.

— Ясна?! - крыкнуў Лісіцкі і раптам, нечакана нават для сябе, ускінуў аўтамат і націснуў на курок.

Ахнула жанчына, ірвануў з месца спалоханы конь. Куля, нібы радуючыся вызваленню, весела ціўкнула ў вершаліне блізкай хвоі, зразаючы лапкі, збіваючы ігліцу. Сыры, густы лес прыглушыў стрэл, адразу растварыў яго сярод іншых сваіх гукаў,

Жанчына не азіралася. Воз трэсла, калывала з бо- ку ў бок. Лісіцкі ўсё ніяк не мог уладкаваць нагу, яна балела і не давала думаць. Праклятая нага! Ён рас- шпіліў на два верхнія гузікі шынель, пацёр мокрую, гарачую шыю пад гімнасцёркаю. Хацелася піць, аж язык зашэрх. Яго, Лісіцкага, магчыма спахапіліся ўжо, шукаюць каля складоў... Нічога, шукайце. Да горада ён паспее дабрацца, лесам, хоць да акраіны... А там — тралейбуснае кальцо, прыпынак, поўна лю- дзей...

— У цябе дзеці малыя ёсць? — груба спытаў ён (у крайнім выпадку, можа, давядзецца спыніцца ў гэ- тым Тэйкаве і ўзяць дзяцей жанчыны заложнікамі).

Не азіраючыся, жанчына ўсхліпнула:

— Няма ў мяне! Ні мужа, ні дзяцей, адна!

— Баішся смерці?

— Баюся, сынок!

— Што ж баішся, калі няма нікога?

— Таму і баюся! Бо і не жыла яшчэ! Адпусці... — узмалілася яна.

— А ты хоць здагадваешся, хто я?

. — Ох, здагадваюся, сынок!..

— Прыедзем у горад — адпушчу. Не бойся.

— Як... у горад?! — аж ускінулася яна. — Сынок, салдацік, паглядзі, конь мокры ўвесь, авёс жа...

- Памаўчы! — прыкрыкнуў ён. Потым дадаў, па- маўчаўшы: — Мне ўсё адно канец!

Яны ехалі доўга. Было відаць, як па шашы зрэдчас то ў горад, то з горада праносяцца светлыя плямы машын. Вакол быў усё той жа хваёвы густы лес; Лісіцкі ведаў, што лес не скончыцца да самага горада. Хоць гэта трохі супакойвала.

Бхалі моўчкі. Лісіцкі хацеў паглядзець, каторы цяпер час, але паленаваўся. Якая розніца, усё адно... Гімнасцёрка на шыі і на грудзях па-ранейшаму была мокрая ад потў; шыі і грудзям было горача, а спіне — холадна. Час ад часу яго праціналі дрыжыкі. Ён ляжаў бокам на мяккім мяху, воз гайдала, ледзь чутна скрыпелі колы, конь аднастайна чвякаў капы- тамі. Пахла мукою, аўсом, лесам, вёскаю... Лісіцкі ледзь не задрамаў.

Каб не заснуць, ён пачаў варушыць нагою, каб балела і не давала драмаць. Не, кепска так... Ён хацеў загадаць: «Падгані каня! » — і зноў паленаваўся. Жан- чына сядзіць, не варушыцца, не азіраецца... Баіцца. Правільна, яго трэба баяцца. Маці нагнулася над ім... Якая маці?!

Лісіцкі ўздрыгнуў, агледзеўся — усё тое ж ва- кол: лес, рып колаў, спіна ўперадзе... Бацька едзе на луг касіць, новенькая каса ляжыць упоперак во- за, ён, малы Алёша, сядзіць разам з маткаю зза- ду... Адкляпанае вострае лязо блішчыць зусім блізка, адбівае ранішняе сонца, і ён усё баіцца парэзацца, баіцца касы, прыціскаецца да маці... Вось бацька паварочваецца да іх, смяецца радасна, і яму, Лёшу, таксама робіцца спакойна і радасна, толькі хочац- ца, каб бацька здагадаўся і прыбраў далей касу... А той ніяк не здагадваецца, толысі ўсё смяецца, падсоўваецца бліжэй і ўсё гаворыць, гаворыць штось доўга-доўга, і так, што не разабраць ніводнага слова...

Лісіцкі ачомаўся ад цішыні — колы больш не ры- пелі — і адразу схапіўся за аўтамат. Воз стаяў каля нейкай цёмнай хаты, воддаль сям-там свяціліся агні іншых хат. Жанчына сядзела ў перадку, не варуша- чыся, і глядзела на яго.

Ён зразумеў, што яны ў вёсцы; пакуль ён спаў, жанчына пад’ехала да сваёй хаты, непадалёк ад ша- шы, і стаяла, чакала... Забыўшы пра нагу, Лісіцкі, каб саскочыць з воза, зрабіў на яе ўпор — і ўскрык- нуў, у вачах пазелянела. Нага аж хруснула; аж па- чуў, здалося, як церануліся адна аб адну абломкі костачак там, усярэдзіне... Зноў зрабілася млосна, як тады, на дарозе. Ён сабраў усе сілы і са стогнам пераваліўся цераз драбіны, паспрабаваў стаць і тут жа, каля воза, лёг на зямлю.

Жанчына па-ранейшаму моўчкі глядзела на яго. Ён ледзь не сказаў, ці можна ўрача, і схамянуўся. Урача!.. Вось табе і адпомсціў!..

Ён ніяк не чакаў, што акажацца слізняком. Ён, задумаўшы такое, за што расстрэльваюць (і выка- наўшы часткова): кінуў пост, дэзерціраваў, трымаў пад аўтаматам чалавека, намерваўся браць заложні- каў, хацеў забіваць людэей і сябе самога, — і вось цяпер так па-дзіцячаму змаладушнічаў! Цяпер ён баяўся толькі аднаго: што нага можа няправільна зрасціся і ён будзе кульгаць! Ён, прыціснуўшы- ся тварам да аўтамата, даў сабе волю і заплакаў злымі ціхімі слязьмі. Ах, як бязглузда, непатрэбна ўсё!..

Жанчына злезла з воза і асцярожна наблізілася да яго.

— Я зламаў нагу, — сказаў ён, выціраючы рука- вом шыняля нос і шчокі. — Баліць... Баліць страшна!..

У цёплай каравулцы тры “духі” мылі падлогу: двое намыльвалі шчоткамі, трэці сцягваў анучай ваду. Яшчэ двое сядзелі побач за сталом, унурыўшыся ў кніжкі статута. За суседнім сталом сяржант Болтус з развадзяшчым старой змены гулялі ў шашкі. Праз нізенькае акенца ў дзвярах насунраць было відаць, як сніць начальнік каравула, — проста за сталом, у фу- ражцы, паклаўшы галаву на рукі. На адным з тапча- ноў ляжаў, укруціўшыся з галавою ў шынель, адвяр- нуўшыся да сцяны, салдат старой змены. На другім сядзеў «дзед» Дзямідаў і не даваў “духам” вучыць статут.

— Цяпер ты, — казаў ён. — На якой мове гавораць у Аўстраліі?

— На аўстралійскай, — падумаўшы, адказваў «дух».

— Адставіць! Ты каму сказаў?

— Таварышу малодшаму сяржанту.

— Ну?

'— У Аўстраліі гавораць на аўстралійскай мове, таварыш малодшы сяржант.

— А ў Амерыцы, значыць на амерыканскай?

— Кінь, не чапай хлопцаў, — уступіўся Болтус, адрываючыся ад шашак.

— Не, Болтус, ты чуў? Каго набіраюць! Па дзесяць класаў скончылі. Ну, як такіх не «сна- шаць»!

Але дужага Болтуса паслухаўся, «духаў» больш не чапаў, узяў шахматную дошку, пачаў перабіраць на ёй знізу пальцамі, нібы браў акорды, і спяваць ціха:

Только вечер настаёт —

Кент в кустах чувнху жыёт.

А я жму свой автомат,

Потому что я солдат!

I лірычна цягнуў прыпеў:

День и ночь, ночь и день —

На плече моём ремень.

За спиною у меня

Спи, советская земля...

Шырока расчыніліся дзверы з двара, упусціўшы ў памяшканне перш свежага ветру, тады — устрыво- жанага памочніка начальніка каравула, які хадзіў правяраць пасты.

— Дзе Лісіцкі?! — крыкнуў ён Болтусу, падбег да акенца і забарабаніў у яго.

Начкаравула прачнуўся і адчыніў дзверы. Па- ыочнік заскочыў да яго, пачаў дакладваць. Болтус, Дзямідаў і стары развадзяшчы падняліся. Праз хві- лін колькі памочнік выглянуў у дзверы і крыкнуў дзіка:

— Трывога!!!

Салдаты, на хаду зрываючы з вешалак шынялі, выхоплівалі з піраміды аўтаматы і выбягалі на двор строіцца.

Праз дзесяць хвілін паведамленне пра ЧП выслухаў дзяжурны па палку.

Яшчэ праз дзесяць хвілін па трывозе быў падняты ўвесь полк. Па пляцы, бы мурашы, мітусіліся людзі, чуліся каманды, каля казармаў строіліся роты, узво- ды, аддзяленні. Яшчэ праз дваццаць хвілін з размя- шчэння часці выехалі адзін за адным тры крытыя брызентам «Уралы» і паляцелі, напаўняючы гулам вячэрні горад, не зважаючы на чырвоныя святлафо- ры, у напрамку лясных складоў.

Праз паўгадзіны ўзвод Лісіцкага быў зняты з усіх нарадаў — з кухні, КПП; замяняліся іншымі салдата- мі дзяжурныя і днявальныя.

У штабе перад камандзірам палка палкоўнікам Гардзеевым стаялі «смірна» зампаліт — капітан Ата- манчук, камандзір «дэзерцірскай» роты маёр Сілін, камандзір узвода лейтэнант Шаўчэнка, старшына ро- ты Быкаў. Трохі воддаль ад стала ў крэсле сядзеў начштаба падпалкоўнік Мішчук і гартаў папку з аса- бістай справаю радавога Аляксея Лісіцкага.

Гардзееў, выслухаўшы кароткія даклады, якія ні- чога не праяснілі, маўчаў. Начштаба загарнуў па- пку, кінуў на столік перад сабою, прамовіў:

— Адукацыя сярэдняя, характарыстыкі выдат- ныя, амаль год адслужыў... Вось-вось мог бы атры- маць лычкі малодшага сяржанта і з’ездзіць у адпачы- нак. Бацька, маці, сястра... Між іншым, добра стра- ляе з аўтамата, — дадаў ён.

Вольна, што вы выцягнуліся тут, — сказаў афі- цэрам Гардзееў. I паўтарыў за начштаба: — Добра страляе... Вось гэта і кепска.

За ўсю гісторыю палка было толысі два падобныя выпадкі. Гады тры назад з КПП тых жа лясных скла-

доў знік каравульны. Яго шукалі двое сутак, прачаса- лі ўвесь лес, а анайшлі пад вечар друтога дня за сто метраў ад КПП, — ён соладка спаў сабе на ігліды пад елкаю. «Дзяды* не давалі высыпадца, і небарака не прыдумаў нічога лепшага, як дачакадда каравула і ўволю «падавіць на масу*. Другі выпадак: гадоў дзесяць назад, улетку, салдат адпрасіўся ў горад сфатаграфавацца і не вярнуўся. Ён быў сіратою, дзет- домавец; трохі яго пашукалі і кінулі — няма, ну што ж рабіць?.. Аб’явіўся ён месяцы праз тры, брудны, барадаты, у лахманах, галодны. Увесь гэты час, як высветлілася, ён жыў непадалёк ад горада, у бе- тоннай, зарослай травою сухой трубе пад шашою. Карміўся здабычаю з вакольных агародаў, а ўво- сень, калі пахаладала, апусцелі агароды, пайшлі даж- джы і ў трубу пачала зацякаць вада, вырашыў здавацца. А чаму ўцякаў, хаваўся — і сам не змог сказаць.

— Можа, спіць дзе пад хвояю, — прачытаў думкі Гардзеева начштаба.

- Можа, і спіць, — Гардзееў пабарабаніў пальца- мі па стале, тады ўперыўся цяжкім паглядам у старшыну: — Калі вы разберацеся з тымі дзіркамі ў плоце?! — Памаўчаў, адказу не дачакаўся. — Можа, і спіць, — зноў паўтарыў ён. — Страляе добра... Аўта- мат і два магазіны патронаў, шэсцьдзесят штук... Карацей, так, таварышы-грамадзяне афіцэры-прапар- шчыкі, праз паўгадзіны, ні секундаю болып, стаіце тут як штыкі і дакладваеце: хто, што, дзе, як. Ясна?

Афіцэры і старшына адказалі «так точна! », пры- клалі далоні да фуражак і выйшлі.

Праз дзесяць хвілін у кабінеце зампаліта Атаман- чука назіралася падобная карціна; толькі цяпер за сталом сядзелі афіцэры і старшына Быкаў, а «смірна» стаялі чатыры ротныя «дзяды».

— Ну, жывёлы! — казаў Атаманчук, свідруючы вачыма кожнага з іх па чарзе. — Дагуляліся? Паце- шыліся? Вы ж у мяне паздыхаеце ў дысбаце, калі ён нешта ўтворыць!

«Дзяды» прызналіся ўва ўсім адразу (маўчаць сабе ж даражэй — вось-вось «дэмбель», перад якім любы «дзед* да начальства робіцца шаўковы).

Гісторыя была звычайная, якія адбываюцца амаль у кожнай часці, амаль з кожным новым прызывам, і ўсе, ад кампалка Гардзеева з зампалітам Атаманчу- ком да апошняга радавога ведалі пра гэта. «Дзяды» вучылі «духаў і «маладых»*. Разы два на тыдзень іх падымалі пасля адбою, строілі, і яны хорам павін- ны былі праспяваць: «Дембель стал на день короче, старнкам спокойной ночн! » Так адбылося і тыдзень на- зад: «духі* і «маладыя» праспявалі — раз, другі, трэ- ці, дзесяты, і тут «дзед» Дзямідаў пачуў, як нехта з разбуджаных «лімонаў» — з таго кутка, дзе быў ярус Підлужнага з Лісіцкім, — прадоўжыў: «Спіце, мілыя, мне ваш дэмбель да п... ы! » Такое не дара- валася. Дзямідаў падскочыў, ударам нагі падняў з ніжняга ложка Підлужнага і аб’явіў, што на цэлы тыдзень прызначае яго «дзяжурнай машынаю». Гэта азначала: калі «дзед» сярэдначы хацеў у прыбіраль- ню, ён крычаў: «Дзяжурная машына! » «Машына» падбягала, станавілася ракам, «дзед» садзіўся, ехаў у прыбіральню, такім жа чынам вяртаўся. Підлужны збялеў і пачаў прасіцца. Не так гэта цяжка было, як сорамна. Дзямідаў ударыў яго. Тады Підлужны ска- заў: «Гэта не я, а Лісіцкі! » Паднялі Лісіцкага. Той таксама сказаў: «Не я! » «Дзяды» параіліся і, таму што не былі ўпэўнены, хто ж з гэтых дваіх вінаваты, прыдумалі вось што. Абодвух завялі ў прыбіральню, Лісіцкага скруцілі, знялі яму штаны, а Підлужнага пачалі прымушаць ссільнічаць яго. У Шдлужнага нічога не атрымлівалася. Тады абодвух збілі на гор- кі яблык і адпусцілі, а назаўтра па роце, а потым і па палку, папаўзла чутка, што Підлужны з Лі- сіцкім...

— Вы ведаеце, што гэта падсуднае дзела? — спы- таў Атаманчук.

Яны стаялі, чатыры здаровыя хлопцы, мужчы- ны, унурыўшыся ў дол, разглядаючы мыскі навак- саваных ботаў. Кожны, відаць, успамінаў цяпер, як гэты ж Атаманчук пару тыдняў назад сабраў іх у гэтым жа кабінеце, прапанаваў сесці, дазволіў ку- рыць і мякка, па-бацькоўску, перасыдаючы ледзь не

кожнае слова мацюкамі, паўсчуваў: «Вы «дзяды», блін, ці хто? Распусцілі ўзвод! Хочаце самі «пахаць — на здароўе! Не хочаце — дык мне вас ву- чыць?.. »

— Людзі ў Афгане гінуць, такія ж хлопцы, — распякаў іх цяпер зампаліт, — а яяы, сукі, прыгрэліся тут! Балдзеюць! Ну, маліцеся Богу... Калі пгго, — клянуся, з вамі чатырма ўсё жыццё тое будуць ра- біць, што вы хацелі з Лісіцкім зрабіць!

Асееў раптам шмыгнуў носам. Усе, нават свае, зірнулі на яго з пагардаю.

— Салдаты! — аж плюнуў ротны. — Расстраляць бы вас перад строем ды таго злавіць і таксама расстра- ляць! Каб запомнілі!

— Салдатаў, пазаві Підлужнага, — распарадзіўся Атаманчук.

Салдатаў выскачыў за дзверы, уштурхнуў перад сабою збялелага, са страшнымі вачыма Підлужнага. Той стаў каля парога.

— Ты куды зайшоў? — прыкрыкнуў на яго рот- ны. — Што за выгляд? Ану, далажы па форме!

Підлужны не зварухнуўся, усё глядзеў перад са- бою сваімі страшнымі вачыма. Атаманчук махнуў рукою — хай, не да таго, абыдзецца без даклада.

— Ну што, сынок? — ласкава пачаў ён. — Дык хто сказаў: «Спіце, мілыя «дзяды? »

— Я, — прашаптаў Підлужны.

— I зваліў на сябра? Спалохаўся? Ты ведаеш, як гэта называецца? Сука — гэта называецца.

Підлужны раптам сціснуў кулакі і перавёў свой страшны пагляд на Атаманчука.

— Сам ты сука, — прашаптаў ён, замахнуўся і за- крычаў па ўкраінску: — Цілько пастаўце в каравула, цілько дайце автомата — я вам всім зроблю!

Афіцэры паўскоквалі. Першы апамятаўся ротны, скамандаваў «дзядам»:

— Узяць — што, вылупіліся?!

Салдатаў ударыў збоку Підлужнага ў сківіцу. Той упаў.

Асееў з Салдатавым наваліліся, прыціснулі яго да падлогі. Підлужны не супраціўляўся, толькі хрыпеў. На губах у яго выступіла пена. Атаманчук нагнуўся і зазірнуў яму ў вочы.

— У санчасць, — загадаў ён. — Істэрыка.

У санчасці, калі зусім супакоены ўколам, са звяза- нымі прасцінаю рукамі Підлужны ціха-мірна дазволіў сябе пакласці на ложак, да зампаліта падышлі Асееў з Салдатавым:

— Дазвольце звярнуцца, таварыш капітан?

— Ну?

— Што... нам цяпер рабіць?

Богу маліцца, — сур’ёзна адказаў Атаманчук.

Тры дні пошукаў нічога не далі.

Як на зло, праклятыя склады знаходзіліся ў такім месцы, што ў які бок ні ўцякай, усё добра. Да таго ж ніхто не ведаў планаў дэзерціра. Будзе спрабаваць выйсці ў горад, да часці? Ці вырашыць дабірацца дамоў, у Беларусь? Усё магчыма... Былі перакрыты шэсць асноўных дарог, што вялі ў горад, правяралася кожная машына. Круглыя суткі патруляваліся чыгу- начны і аўтобусны вакзалы, а таксама рачны вакзал у недалёкай Кінешме. Папярэджваліся ўсе шафё- ры-«дальнабойшчыкі» з Беларусі; на трасах — Мас- коўскай, Кастрама — Яраслаўль — Балагое — Віцебск, а таксама Горкі — Уладзімір — Мурам — Бранск былі выстаўлены пасты. У радыусе дваццаці кіламетраў ад складоў прачасалі, агледзелі, здавалася, кожнае дрэ- ва, кожную магчымую схованку. Апыталі сотні гара- джан і жыхароў блізкіх да горада вёсак. Аж тройчы прыязджалі ў Тэйкава да ўдавы Пятровай Марыі, якой акурат у той дэень, калі знік салдат, брыгадзір наказаў з’ездзіць падводаю ў суседняе сяло па авёс і камбікорм, бо кладаўшчык напіўся і не мог сам. Яна з радасцю згадзілася —-'у тым сяле жылі бацькі і мож- на было заадно праведаць іх — і вярталася ўвечары, галоўнае, тою ж дарогаю, амаль паўз склады. Жанчы- на бажылася, што нічога не бачыла, яна задрамала і нават не заўважыла, як апынулася дома. Разумны стары конь сам давёз, не першы ж раз на ім ездзяць у тое сяло і назад.

Узброены дэзерцір знік без следу. Нібыта бачылі нейкага салдата ў Кінешме каля лодачнай станцыі; адзін шафёр нібыта бачыў уночы падазронага чалаве- ка, які лесам паўз шашу ішоў да Горкага. Гэтыя скупыя звесткі толькі пацверджвалі — дэзерцір Лісіцкі будзе спрабаваць дабрацца да дому.

Пад вечар чацвёртага дня ў далёкай Беларусі, у невялікай палескай вёсцы каля хаты Лісіцкіх спы- ніўся ваенкомаўскі «газік», з якога выйшлі два чала- векі ў форме і адзін у цывільным. Гаспадары былі дома. Бацька Лісіцкага глядзеў тэлевізар, сястра ву- чыла ўрокі, у меншай хаце маці выбірала з разрэзана- га гарбуза зярняты і раскладала на засланай саломаю блясе.

Чалавек у цывільным папрасіў гаспадароў не хва- лявацца, растлумачыў, што іхні сын Аляксей часова прапаў з размяшчэння часці, але армія ёсць армія, бывае і не такое... Маці адразу ж пачала плакаць, бацька прыкрыкнуў на яе. Госці доўга не затрымліва- ліся. Чалавек у форме пагартаў Алёшаў школьны альбом, папрасіў паказаць яго пісьмы з войска. Чала- век у цывільным пацікавіўся ў бацькоў, як іхні сын вучыўся. Ці не паводзіў ён сябе часамі дзіўна — скажам, ці не сыходзіў з дому, калі на яго сварыліся? Ці не білі яго бацькі? I калі білі, дык як ён рэагаваў? Не, нічога такога. Вядома, усяляк бывала: бывае, і пасварышся, і стукнеш пад гарачую руку, на тое бацька... Ён тады зацінаўся, мог не гаварыць дзень, потым адыходзіў. Вучыўся, як і ўсе, вершы добра на памяць ведаў. Сын ёсць сын...

Госці папрасілі з сабою альбом і пісьмы.

Пабывалі яны яшчэ і ў некалькіх хатах. Нічога новага. Такі ж, як усе, хлопец, казалі аднавяскоўцы, у сады, праўда, лазіў, — а хто з малых не лазіць? Не піў, не курыў, вітаўся першы. I толысі ў апошняй хаце ад старой настаўніцы-пенсіянеркі госці нарэшце дабралі важных звестак. Спачатку яна пачала хваліць былога вучня (тыя ж «вершы на памяць добра знаў! »), пасля, зразумеўшы, што трэба гасцям, расказала. Лісіцкі гэты, аказваецца, быў ганарысты і стра- шэнны забіяка. 3 ім пабойваліся звязвацца нават старэйшыя хлопцы. Казалі, «яго пачнеш біць, ён прытомнасць страціць і ўсё адно, нават непрытомны, будзе кусацца! » Неяк у сёмым класе Лісіцкі чамусь- ці разгуляўся на ўроку, шумеў, валтузіўся з суседам па парце. Малады настаўнік не вытрымаў, ці то ўшчыкнуў яго, ці ўзяў за вуха. Лісіцкі, нядоўга думаючы, падскочыў і заляпіў росламу настаўніку аплявуху. На настаўніка не пабаяўся падняць руку! Той збялеў, але стрымаўся, толькі выйшаў з класа. Праз нейкі час вярнуўся і пры ўсіх папрасіў у вучня прабачэння.

— Дык ён, відаць, добрая цаца, — паківаў галавою чалавек у цывільным.

Яшчэ ў настаўніцы спыталі, як Лісіцкі ведаў за- межную мову, ці не вяла іхняя школа, па цяперашняй модзе, перапіскі з замежнымі аднагодкамі? Не, пера- піскі ніякай не вялі, а мову нямецкую Лісіцкі ведаў, як і ўсе, на ўзроўні вясковай школы.

Госці падзякавалі, сёе-тое запісалі, развіталіся і паехалі ў горад.

На другі дзень на школьным перапынку дзесяці- класніца Люда адшукала Лісіцкую і, чырванеючы, падала ёй пачак пісьмаў:

— Забяры. I яшчэ — калі Алёша... ну, знойдзецца, напішы, хай не піша мне болып.

На ўроку Лісіцкая крадком дастала адно пісьмо, прачытала: «Мілая мая дзяўчынка!.. » — і ледзь не расплакалася, не змагла чытаць далей. Яна шкадава- ла брата. Аніяк не верылася, што з ім магло здарыцца штосьці страшнае. 3 галавы не ішла сённяшняя ноч: дзяўчынка амаль не спала, баць'кі зусім не клаліся, маці то галасіла, то бралася сварыцца на бацьку, што крыўдзіў колісь сына, то прасіла рады, як цяпер быць... Бацька маўчаў і толькі курыў адну за адной папяросы.

Вяртаючыся са школы, дзяўчынка ўбачыла баць- ку, які выходэіў з будынка пошты. Моўчкі пайшлі разам. Дома, у болыпай хаце, стаяла дарожная сумка, шафа была расчыненая, на канапе, на ложку ляжала адзенне. Маці, супакоеная, нават павесялелая, збіра- лася некуды. Бацька паклаў на стол зберкніжку і гро- шы. Маці пачала пералічваць іх і раптам апусціла рукі: '

- Збіраюся, а сама думаю — трэба ж гасцінца не забыць... А тады — які гасцінец? Каму?..

Яна заплакала.

Тым жа вечарам бацька правёў яе, пасадзіў на рэйсавы аўтобус да райцэнтра, адкуль уночы быў цягнік на Маскву.

Хата і хлеў стаялі ў адзіноце, воддаль ад інтттых сядзіб, на ўзгорку, адкуль добра праглядалася амаль уся невялікая вёска і блізкая, за які кіламетр, шаша.

У хляве, у пустым цёмным катуху Лісіцкі жыў ужо пяты дзень. Ён не ведаў, чаго жыве тут, чаго чакае.

Побач, за сцяною, рохкала свіння, чухалася аб бярвенні, шастала саломаю. У загарадцы перад хля- вом перагаворваліся куры. Недзе на вёсцы брахаў сабака. Калі надакучвала ляжаць і слухаць, Лісіцкі падбіраўся да дзверцаў, прачыняў іх на шчыліну і дыхаў, глядзеў, прыжмурваючы вочы ад рэзкай белаты свежага багатага снегу. Надворак быў, як і ўсе тутэйшыя надворкі, без платоў. Ад хлява да хаты і да пакрыўленай нізенькай прыбіральні на агародзе — шырокія сцежкі, старанна вымеценыя (гаспадыня эна- рок два разы на дні падмятала, каб ён, клыпаючы ў прыбіральню і назад, не пакідаў слядоў). Замок на дзвярах хаты. Паазіраўшыся, падыхаўшы, Лісіцкі поўз назад у куток і валіўся на засланыя дзяругаю акалоткі.

— Ого! - гучна, так, што свіння пераставала рох- каць і прыслухоўвалася, час ад часу вырывалася ў яго. — Ну, радавы Лісіцкі! Ого!..

Пасля палудня, калі на двары ўжо цямнела, ён насцярожваўся, браў аўтамат і лавіў кожны падазро- ны гук. Урэшце крокі, бразганне замком, гучнае «кіс- кіс» — гаспадыня вярнулася з працы і давала яму знак, што яна адна, што сёння яму няма чаго баяцца. Завішчала галодная свіння, лачалі пералятаць цераз загарадку і бегчы да ганка куры. Весела, гучна раз- маўляючы з курамі, гаспадыня зайшла ў хату.

Пацягнула дымам з коміна. Праз нейкі час зноў крокі, да хлява. Лісіцкі выглянуў, гаспадыня ішла з двума вёдрамі. Перш выліла свінні ў карыта, тады асцярожна, нерашуча пастукала ў вушак дзвярэй катуха.

— Ды заходзь, — хрыпата, чужым голасам азваўся Лісіцкі. — Што стукаць?

У катуху пасля двара было зусім цёмна. Яна паставіла вёдры ля парога, прысела на коленцы.

— Я ліхтарык прынесла. У суседкі батарэйку па- прасіла.

Уключыўшы ліхтарык, не гледзячы на Лісіцкага, пачала выстаўляць з вядра прыкрыты ручніком чыгу- нок з гарачай бульбаю, яечню ў місцы, сала, хлеб, гляк з вадою. Уздыхнула:

— Шкада, малака няма...

— Малака! — раздражнёна перабіў Лісіцкі. Ён ля- жаў у сваім кутку, не варушачыся, з аўтаматам у руцэ, толькі вочы блішчэлі ў святле ліхтарыка. — Колькі разоў казаў, што не магу есці. Не трэба ні- чога.

— Можа, пазней захочаш? Хай пастаіць?

— Забірайце. Вось вада — добра, — падпоўз, узяў гляк, напіўся. —. Чаю б гарачага.

— Дык я прынясу. Я з мятаю завару!

— Пачакай, — спыніў ён яе, — выцерплю. — I, па- маўчаўшы, цаскардзіўся: — Спаць не магу, аж вочы рэжа. Хочацца — і не магу.

— Дык, можа, гарэлкі трохі?

Зараз толькі віна і гарэлкі не хапае. Сесці піць і закусваць бульбай з яечняю.

Яна бачыла, што сёння яму асабліва цяжка, не хочацца, каб яна ішла. Узяў бульбіну, падзьмухаў, пачаў жаваць, спытаў:

— Нічога новага?

Было новае, але яна вырашыла не казаць пакуль. Сёння на працы, перабіраючы бульбу ў калгасным хляве, яна выпадкова гіачула гамонку мужчын, насцярожылася, вычула — салдата, аказваецца, ужо не шукаюць, нават знялі пасты. Салдат, аказваецца, «тармазнуў» машыну-фургон і цяпер хутчэй за ўсё далёка. Пасля працы, калі пазычала батарэйку, яна знарок разгаварылася з суседкаю, у якой дачка пра- цавала буфетчьіцаю ў горадзё ў ваеннай часці. Су- седка выклала ўсе, што ведала: так і так, хлопца хацелі ссільнічаць, ён уцёк са зброяю, каб адпом- сціць, алё гіотым перадумаў і вырашыў, відаць, дабі- рацца на радзіму.

— Цябе не шукаюць ужо, —- усё ж не ўтрымалася яна. — Думаюць, ты далёка адсюль.

Як жа, не шукаюць! Ды толькі з-за гэтага (ён паказаў на аўтамат) яны яшчэ доўга спаць не бу- дуць! — заемяяўся зларадна.

Паклаў у чыгунок недаедзеную бульбу, ехапіўся за бот, сцягнуў, стогнучы, абмацаў нагу, паспрабаваў устаць і не змог:

— Не зрастаецца, пухне! Куды я з такой калод- каю?!

— Пачакай, рана яшчэ.

— I што чакаць? — крыкнуў ён са злосцю. — Што я вычакаю тут?!

— Цішэй, увечары чуваць усё.

Ён прыціх, зноў узяўся піць ваду. Жанчына сабра- лася ісці.

— Марыя, — папрасіў услед ён, ужо ціха, нібы выбачаўся за сваю злосць, — чаю прынясіце, калі ласка.

Уночы яна выйшла на двор. Асцярожна, каб снег не рыпнуў пад валёнкамі, ледзь пасоўваючы ногі, наблізілася да хлява, прыслухалася. Было ціха, сал- дат, відаць, спаў. Яна падалася назад і раптам, ужо каля ганка, пачула, як суха і холадна шчоўкнуў затвор.

Раніцою, у прыцемках, яна зноў панесла ў катух гарачую гарбату. Салдат сядзеў у кутку і пры святле ліхтарыка, схіліўшыся, абмацваў голую нагу.

— Здаецца, праходзіць, — сказаў ён неяк узрадавана, узбуджана. —А? Паглядзі, Марыя.

Яна таксама памацала, паглядзела. I праўда, пухліна нібыта спала. Нага каля костачкі з чорнай зрабілася сіне-жоўтай.

— А свярбіць!

— Зажывае... Ты цяпер менш трывож яе, менш мацай.

Марыя хуценька ўправілася з гаспадаркаю і, калі трохі развіднела, пайшла на ўчарашнюю работу.

У вялікім доўгім хляве з адчыненымі насцеж варо- тамі, каля цэлай гары прыкрытай зверху саломаю бульбы ўжо сядзелі таварышкі. Марыя ўзяла кош, прымасцілася побач, падаслаўшы пад калені старую фуфайку, і, механічна, думаючы пра сваё, амаль не гледзячы на рукі, пачала разам з усімі перабіраць бульбу: у адзін кош — семянную, для калгаса, у дру- гі — лепшую, болыпую, якую потым запакуюць у сет- кі і адправяць у горад. Звыкла выцірла заскарузлыя пальцы аб фуфайку, калі траплялася гнілая бульбіна.

Перабіралі моўчкі, зацята, хутка — за тыдзень працы было амаль усё перагаворана. Толькі суседка, скоса зірнуўшы на яе раз і другі, спытала:

— Што ты, выпіла з раніцы?

— А што?

— Вясёлая.

— Мне з маёй доляю толькі весяліцца, — уздыхнула Марыя, адразу ж, аднак, насцярожыўшыся, напу- скаючы на твар заўсёдную сваю заклапочанасць.

Увечары, калі вярталася з працы з кашом бясплат- най добрай бульбы, Марыя павагалася — ці не забег- чы яшчэ ў краму? Вырашыла не рызыкаваць, бо і так ужо тры дні запар купляла то батон, то каўбасу, то селядзец... Для вёскі гэта падазрона. Тым болып заўтра нядзеля, выхадны: лепш з’ездзіць у горад і там спакойна набраць, што трэба. Яна звярнула з бітай дарогі на сваю вузкую, у адзін след сцежку, якую добра было відаць у цемры на белым снезе.

I чамусьці каторы раз за гэтыя апошнія дні — з таго сырога, цёмнага вечара, калі яна прывезла дамоў дэзерціра і не «здала» яго, не паведаміла куды трэба, а схавала, прытуліла ў сябе, калі сама пачала жыць, хаваючы ад людзей свае думкі, -^- які раз ёй прыйшла на розум даўняя, школьных гадоў, гісто- рыя пра льва і сабачку. Як леў жыў у клетцы, і адной- чы яму ўкінулі туды жывога сабачку. Чакалі, што леў раздзярэ яго і з’есць, але той абнюхаў сабачку, пагудяў з ім, падзяліўся мясам са сваёй місы, і яны пасябравалі. Калі сабачку захацелі забраць, леў не даў. Чым канчалася тая гісторыя, Марыя не памя- тала.

Хто леў, хто сабачка?.. Чаму яна хавае і корміць яго?.. Што яна наогул ведае пра яго? Толькі імя — Аляксей і што родам аднекуль з Беларусі. Нічога болып. I толысі сэрца падказвае — гэтаму чалавеку кепска, яму трэба памагаць, ні пра што не распытваю- чы, не думаючы, чым гэта можа скончыцца...

У двары ўсё было ціха. Марыя найперш узяла венік і прайшлася ад хлява да прыбіральні, нізка нагінаючыся, —т ці не відаць слядоў? Тады ўжо ня-

спешна, гучна аббіваючы на ганку снег з валёнак, кашляючы, грукаючы дзвярыма, зайшла ў хату, пры- гатавала вячэру (дровы былі прынесены раней) і з двума вёдрамі накіравалася да хлява.

На гэты раз салдат не стаў аднеквацца. Падсвеч- ваючы ліхтарыкам, прагна накінуўся на бульбу з са- лам, заядаў яечняю... Марыя, седзячы збоку, глядзе- ла на яго схуднелы, зусім дзіцячы твар, на брудны падкаўнерык, што выглядаў з-пад шыняля і расшпіле- най на два гузікі іімнасцёркі, на тонкія рухавыя пальцы з чорнымі абадкамі адрослых пазногцяў... У яе раптам скаланулася ўсё ўсярэдзіне — трэба ж, дзіця дзіцём, а такое надумаўся, на такое адважыў- ся!..

— Дзякую, — сказаў ён, даеўшы апошнюю бульбі- ну. Выцер абедзве далоні аб шынель, зірнуў на жан- чыну і нечакана засмяяўся хрыплым смехам: — Выце- рыце сажу на шчацэ!

Гэта не сажа, — неахвотна адказала яна, дакра- наючыся да шчакі. Яна думала, ён даўно гэта заўва- жыў. — Пляма, радзімка.

— А-а. Прабачце. Як вас зваць, дарэчы, — на «ты* ці на «вы»?

— Як завецца, так і заві.

Колькі вам гадоў?

— Разы ў два болып, чым табе.

Ну і што? — зазлаваў ён чамусьці. — У нас на «вы» толькі з чужымі ці з настаўнікамі! А са сваімі, з блізкімі — на «ты». Дзядзька Іван, цётка Маня...

I зноў, як і ўчора, яна адчула, што яму хочацца, каб яна пабыла з ім, паслухала.

— Марыя, а вы даўно адна жывяце?

— Зараз скажу... Раз, два... пяты год.

— Развяліся?

— Не, памёр муж.

— Ад чаго?

— Забілі, — проста адказала яна.

— Як гэта?

— Так. Каламі з плота. У нас ніводнага свята, лічы, не бывае без бою. Пусцяць адзін аднаму кроў, а тады п’юць разам. А майго вось забілі.

— П’яны быў?

— Няўжо ж цвярозы.

— I дзяцей не было ў вас?

- Былі, дзяўчынкі-двайняткі. Аня і Ліда. Памер- лі ў адзін год ад шкарлятыны, задыхнуліся. Аня хварэла, Ліда — не, а як адна памерла, так і другая...

— Так і жывеш адна?

— Не бярэ ніхто, — усміхнулася яна. — 3 такой ме-» цінай...

— Што, сапраўды, ніхто не сватаўся?

— Ды не, прыходзілі... I цяпер яшчэ ходзяць, сватаюцца. Такія, як мой быў. Ну іх усіх. Як успом- ніш тое жыццё, дык лепш адной.

— А радня ёсць?

— Бацькі абое, сястра. Я ж тады ад бацькоў якраз ехала, калі ты мяне застрэліць хацеў.

Ён уздыхнуў, закашляўся — маўляў, што ўспамі- наць?..

— Застрэліў бы? — дапытвалася яна.

— Не ведаю, Марыя. У мяне бываюць такія заско- кі, што сам сябе не помню...

Памаўчаўшы, яна спытала:

— Што думаеш рабіць, калі нага зажыве?

Ён адразу ажыў, відаць, даўно хацелася па- дзяліцца з кімсьці, падсунуўся бліжэй, зашаптаў го- рача:

— Я, Марыя, вось што надумаў!.. Нага зажыве хутка, гэта драбяза... Я пакуль тут перабуду. Хай шукаюць ветру ў полі, — засмяяўся ён, злосна блі- скаючы вачыма, |» а я ў іх пад носам пераседжу! А потым, Марыя, хачу паспрабаваць прабрацца на радзіму, дахаты. Як ты. думаеш? Хоць бы бацькоў пабачыць, сястру... А там, чорт з імі, і здацца можна.

валШ I як ты думаеш дабірацца?

— Як пашэнціць. Дзе пехам, дзе на папутках. Людзі памогуць. Ты ж памагла? Людзі яны паўсюль людзі.

— Можа... цяпер здайся? — памаўчаўшы, урэшце наважылася яна прапанаваць тое, пра што ўвесь час думала.

— Ну, зараз! Разумееш ты! Мне пабачыць гэта трэба, вёску, хаты... Можа, апошні раз. — I звыкла, як чалавек закурвае цыгарэту, падцягнуў да сябе аўта- мат і механічна пачаў разбіраць яго. — Разумееш ты, — паўтарыў ён паблажліва, — у вас іншае ўсё. Ты была хоць раз на Беларусі, ведаеш, што там?

— Не. Блізка была, на Смаленшчыне, у брата стрыечнага ў гасцях. Потым яны пераехалі.

— Пераехалі? Шкада. А ў цябе яшчэ сваякі ці знаёмыя ёсць дзе-небудзь паблізу Беларусі?

— Няма больш.

— Смаленшчына? — ён за якія паўхвіліны няспеш- на разабраў, сабраў аўтамат, “утапіў” у прыклад пенал, прышчоўкнуў магазін, дзьмухнуў у ствол. — Смаленшчына — тая ж самая Беларусь. «Бульбашы» — чула такое слова? А то ў нас быў адзін сяржант, масквіч, дык думаў, што бульбашы гэта чуркі, з Сярэдняй Азіі. Я ніколі не крыўдаваў, калі бульбашом абзывалі. Украінцы, тыя крыўдуюць, калі хахла- мі дражняць... Або прыбалтаў — лабусамі... А ру- скіх — маскалямі, само сабою... “ Ён гаварыў, як п’я- ны, бязладна. — Смаленшчына, кажаш? *А помнішь, Алеша, дороги Смоленіцнны, как шли бесконечные, злые дожди? » I як там? «Какая-то русская женщина по-русски три раза меня обняла! « Вось я акурат і ёсць Алёша, а ты...

Ёй і страшнавата было ад гэтай яго раптоўнай узбуджанасці і словаахвотнасці, і радасна адначасова. Ясна было, што ён акрыяў, што цяпер яго можва і трэба ратаваць — паспрабаваць угаварыць здацца.

Ды раптам ён змоўк, спахмурнеў, тады спытаў, правёўшы далонню па шчацэ:

У вас, можа, памазок і брытва ёсць?

— Ёсць, ад мужа. Прынесці? I вады нагрэць?

— Прынясіце. I паркалю кавалак, калі можна, — на падкаўнерык. Іголка-нітка ў мяне ёсць.

Пакуль грэла ваду, кіпяціла станок і памазок, у Марыі не ішло з галавы сказанае ў мінулым часе: «быу сяржант» і «ніколі не крыўдаваў»...

«Я ўратую яго, угавару здацца! »—думала яна.

У горадзе Марыя вымылася ў лазні; выходзячы, яшчэ патапталася каля дзвярэй цырульні, што была тут жа, у гэтым будынку, але зайсці не адважылася. I ў вёсцы засмяюць, і так — лішняе. Дамоў, нагружа- ная пакупкамі, вярнулася рана, чатырох не было, між- тым ужо цямнела — які восеньскі дзень? Пераапранулася, адчуваючы ўва ўсім целе лёгкасць, маладую сілу, дзівячыся, ці пасля лазні гэта, ці ад таго, што яе хоць хтосьці чакае?

— Ну, як з’ездзіла? — сустрэў яе пытаннем сал- дат — паголены, з падшытым новым падкаўнерыкам. Адразу кінуўся да вядра, пачаў выцягваць пакуп- кі: — Так... каўбаса... пляшка, ого!

«Табе б цукерак, а не пляшку! » — ледзь не вырва- лася ў яе.

— А ў мяне... — адкусіўшы кус каўбасы, жуючы, пахваліўся ён, — нага яшчэ болып адлягла. Жоўтая стала. Я жывучы! Ну, узялі мяне? — папытаўся ён у некага, нібы пацыкаўся, і засмяяўся злосна. — Ся- дай і ты бяры! — запрасіў яе, — Ну, многа ў горадзе патрулёў? .

Я так дужа не прыглядалася... Як звычайна, здаецца.

— Хай шукаюць! — падцягнуў да сябе рэмень, што валяўся ў кутку, дастаў штык-нож, абрэзаў- скалупнуў бляшаную «касынку», з рыльца пляшкі.

Марыя падала чарачку. Наліў перш ёй, сам пры- клаўся да рыльца, каўтнуў трохі:

Не, не піў яе ніколі, — сказаў праз кашаль, — не навучыўся... Можа, і дарэмна, што не вучыўся. Вунь хлопцы, якія пілі і курылі, спакойныя былі, а я, ледзь што не па мне, у бойку... I не курыў ніколі.

— Дык гэта ж добра. А то дым чуваць было б. Ды і сена тут. Ды і купляць недзе трэба было б.

Ён адразу ж насцярожыўся, перастаў жаваць, на- тапырыўся, бы вожык:

А што «купляць»? Пры чым тут «купляць»? Я тут што, думаеш, надоўга?

— Алёша, Бог з табою — шчыра ўсклікнула яна. — Ды жыві, колькі хочаш!

— Я яшчэ каўбасы вазьму? — папрасіў ён, па сваёй звычцы ўмомант успыхнуўшы і гэтак жа хутка астыўшы. — Марыя, паслухай, гэта лухта, што я ўчора казаў... Мне трэба адпомсціць, інакш і рыпацца не варта было! Калі ўдасца, я зраблю гэта. Мне «вышку» могуць і не даць. А пятнаццаць гадоў адсяджу, у трыццаць чатыры выйду... Або ўцяку... Радзіму трэба паглядзець. Забіць іх, самому ўцячы, схавацца, перабыць дзе-небудзь — хоць бы ў цябе тут. А по- тым — на Беларусь!..

Яна слухала са страхам, закрыўшы далонню рот.

— Алёша, што ты кажаш?! Адумайся!

- Мне позна адумвацца, — прамовіў ён з нейкай адчайнай дзіцячай пахвальбою, але прамовіў не зусім упэўнена.

— Ты ж хворы, Алёша!

— Нічога, нага хутка зажыве.

— Ты інакш хворы!

Ён зразумеў, у вачах раптам бліснуў спалох:

— А што? 3 чаго ты ўзяла?

— Хіба ж можа ў маладога хлопца такое быць у галаве?!

— Я сам усё ведаю! — абарваў злосна, але адра- зу ж і згадзіўся, тут жа зноў загаварыў, як і ра- ней, бязладна і горача: — А можа, і праўда. Чорт з імі, хай жывуць... Пэцкацца яшчэ. Я, калі шчыра, мала пра іх і думаю. А думаю, ды і сняцца часта загоны нейкія, без канца-краю, і бульба на іх цвіце, усё сіве-белае, куды ні глянь... Вясною арэшнік зазе- лянее, і возера там у нас за хатаю... Потым, улетку, сена, грыбы... Мова — без «гэ» вашага звонкага! Які дурань раней быў, не цаніў... упасці б у траву, у сена свежае, закапацца з галавою і забыць пра ўсё на свеце...

— Нашто яны набіраюць вас, каб мучыць, такіх маладых і харошых?! — вырвалася ў яе.

Ён змоўк. Яна падсунулася бліжэй і нясмела паклала руку яму на галаву, пагладзіла. Ён не зварухнуўся. Падбадзёраная, яна прашаптала:

— А можа, ты хочаш, Алёша? Тое, што пляма — не глядзі, я закрыюся... Я як хочаш лягу. Я чыстая, у лазні была, і бялізна новая.

— Ты... што?! — адштурхнуў ён яе.

— Дурань, мне ж шкада цябе! — яна заплакала. — Я ж ведаю ўсё, цябе ж... не ссільнічалі, збіраліся тодькі...

— Памаўчы! У мяне Люда, Люда там, а ты! Разумееш ты, — і адвярнуўся. — Лухта ўсё, нікому я не адпомшчу, ні ў якую Беларусь не змагу дабрацца... Я смяротвік, я нежывы ўжо!

Ён лёг ніц. Яна пасядзела, зноў падсунулася, доў- га яе адважвалася, тады паклала яго галаву сабе на калені.

Ён маўчаў, не расплюшчваў вачэй. Яна падумала: хай бы нага ў яго не зрасталася і ён жыў бы тут. Доўга-доўга, эаўсёды. Яна б яго карміла, глядзела. Лажылася б з думкамі пра яго і прачыналася і ўдзень думала... Жыла б ім. А аўтамат можна было б схаваць, ці ўтапіць, навошта ён, гэты аўтамат?..

На КПП часці маці прысела з краечку лаўкі і, пакуль дзяжурны сяржант перш званіў некуды, а та-ды паслаў у штаб салдата, прыплюснула вочы. На-томленае цела гуло, балелі, адыходзілі ад марозу ногі, абутыя ў лёгкія, восеньскія боцікі. Перад вачыма мільгацелі, зліваючыся ў адзін яркі малюнак-эпізод доўгай дарогі, заснежаныя лясы і палі перад Маск-вою, сам горад, метро, перасадкі, скразнякі цягнікоў і электрычак і, галоўнае, твары, незлічонае мноства твараў — мужчынскіх і жаночых, старых і маладых, незнаёмых і такіх, што, здавалася, ужо бачыла некалі...

Схамянуўшыся, маці падумала, што нядобра вось так сядзець маўчком, звярнулася да сяржанта:

Як вам служыцца, сынок?

— Нармальна, — неахвотна азваўся той.

Урэшце паказаліся салдат і малады афіцэр. МятН хуценька паднялася. Яна чамусьці чакала ўбачыць самага галоўнага начальніка, таму здзівілася, што сяржант пры іх з’яўленні толькі лена прыўзняўся з табурэта і адразу ж сеў зноў.

— Лейтэнант Шаўчэнка, — абыякавым голасам адрэкамендаваўся афіцэр.

Маці без слоў, трывожна-запытальна глядзела на яго.

— Вашага сына мы не знайшлі, — сказаў ён.

У яе сціснулася сэрца. Усё дарэмна! Яшчэ калі ехалі сюды, вядома, не дужа чакала, што яе будуць сустракаць тут з музыкаю, на руках насіць, аднак у душы жыло спадзяванне, што яе прыезд патрэбен, што да яе кінуцца, пачнуць распытваць, самі расказ- ваць. Цяпер бачыла, разумела — каму яна трэба тут, хто з ёю будзе важдацца?..

— Сынок, я ж столькі ехала! — малілася яна. (Сяржант гмыкнуў на слове “сынок”. ) — Вы ж хоць раскажыце! Хоць ложак яго паглядзець...

- Ну, хадземце, — паціснуў плячыма Шаўчэнка, лёгка падняў яе немалую сумку і пайшоў першы. Маці патрусіла следам.

Па чыста падмеценым пляцы падышлі да двухпа- вярховай, старой пабудовы казармы, падняліся па сцёртых да бляску жалезных сходках на другі паверх. Днявальны ля тумбачкі выцягнуўся, казырнуў, лейтэ- нант не стаў яго слухаць. Правёў маці ў куток да акна, паказаў на акуратна засланы, такі, як і ўсе, ложак верхняга яруса.

— Вось тут. Сядайце. — А сам, калі маці апусціла- ся на табурэт з прадаўгаватай, выразанай для паль- цаў дзіркай пасярэдзіне, застаўся стаяць, нібы даючы зразумець, што ў яго поўна клопатаў і доўга тут быць ён не збіраецца.

— Як жа, раскажыце, з ім такое гора? — загавары- ла яна, выціраючы набрынялыя слязамі вочы.

— Прапаў з паста.

— Не мог ён уцячы! Мацярынскае ж сэрца чуе!..

Не дачакаўшыся адказу, спытала:

— А вы якім начальнікам яму будзеце?

— Узводным быў, — адказаў Шаўчэнка, робячы націск на «быў».

— Скажыце, а можна пагаварыць яшчэ з якім начальствам? — нясмела папрасіла яна.

— Калі ласка. Можна з зампалітам. Толькі... па- слухайце. Едзьце вы лепш назад, дамоў. Калі што выясніцца, вам паведамяць адразу.

— Сынок, хіба ў цябе няма сваёй маці? Я ж такую дарогу выцерпела, куды ж назад? Я ж хачу хоць што даведацца!..

Ён уздыхнуў:

— Ну, хадземце, спытаю.

На калідоры, ля першых злева ад тумбачкі дня- вальнага дзвярэй Шаўчэнка папрасіў яе пачакаць, сам пастукаў, увайшоў.

Атаманчук быў адзін, сядзеў за сталом, пісаў штосьці.

— Коля, там маці Лісіцкага прыехала, — без цы- рымоній пачаў узводны. — Пагаворыш з ёю?

— Пачакай. — Атаманчук дапісаў, што трэба бы- ло, тады, прабягаючы вачыма напісанае, прамовіў: — Прысядзь, паслухай... Маці — гэта добра, я пагавару з ёю, вядома, — урэшце падняў вочы на ўзводнага. — Ведаеш, што я ўспомніў? У нас некалі ў Прыморску знік лейтэнант. Праўда, без зброі. Мы ўвесь гарадок на вушы паставілі, з ног збіліся — граніца ж бліз- ка! — хоць ты што хочаш. Знік. I вось праз ты- дзень, ужо без ніякай надзеі, толькі для таго, каб начальству апраўдацца, што ўсе шанцы выкарыста- ны, даём абвесткі па мясцовым радыё і ў раённай газеце...

Ну, там граніца блізка. А нам хто дазволіць?

— Гардзееў дазволіць, вось хто! Ды з яго заслу- жанасцю і блатам Маскву можна навылет тараніць! Дык вось, даслухай: карацей, на другі ж дзень пасля абвестак нашага лейтэнанта спакойна «здаюць». Ён, галубок, аказалася, загуляў, “забухаў” і прытуліўся ў адной дамачкі, у самым цэнтры горада, пад носам у нас. А яна карміла, паіла яго і таму падобнае. I павер, мог бы так прасядзець у яе не тыдзень, а год! Калі б не нашы савецкія родныя «стукачы». Нашыя суседзі, Шаўчэнка, ніколі ў шапкі не спяць.

. — Рабі што хочаш, я ў гэтым нічога не разумею, — махнуў рукаю ўзводны.

— Тут разумець няма чаго — нехта з мясцовых яго хавае. Вось нутром чую, хоць расстраляй ты мяне тут — не мог ён прасачыцца. Слота, холад, цяпер снег, ён у форме, з аўтаматам... Тут! — цвёрда сказаў зам- паліт, прыціснуўшы кулаком паперы на стале. — Ад- но толькі не ясна — няўжо ніхто нічога не бачыў? Няўжо няма ніякай зачэпкі? Так жа не бывае... Ага, дзе маці, блізка дзе? —т спытаў ён.

— Стаіць пад дзвярыма.

— Пазаві.

Гэты невысокі, жвавенькі, уважны афіцэр спада- баўся маці куды болып за маўклівага, панурага, маладога ўзводнага. Ён яе і распытаў, як ёй таго хацелася, і выслухаў, і абнадзеіў (пацікавіўся, між іншым, ці няма ў іх радні з гэтых мясцін Расіі); суцяшальна, з разуменнем ківаў галавою на яе словы, што «мацярынскае сэрца чуе — недзе блізка ён! », і, было відаць, цалкам верыў ёй.

— Давайце так зробім, — сказаў, пагаварыўшы. — Тут на рагу, каля самай часці, гасцініца. Там, праў-

да, рэстаран, але акурат у доме насупраць, на пер- шым паверсе — танная сталоўка. Шаўчэнка вось пра- вядзе вас і ўладкуе. Пажывіце дзён колькі — можа, што і выясніцца.

— Дзякую, дзякую вам! — абнадзееная, усё паўтарала яна, з дакорам пазіраючы на Шаўчэнку.

Тым жа вечарам, пасля дазволу адпаведных орга- наў, па абласным канале тэлебачання прайшло паве- дамленне, што вядуцца пошукі ўзброенага салдата, таму мясцовае, асабліва прыгараднае насельніцтва павінна праявіць павышаную пільнасць.

Раніцаю абласная газета змясціла на апошняй старонцы аналагічную абвестку з фотакарткай Лісіцкага, з прыпіскаю ў канцы тлустым шрыфтам: «В рас- положеннн частн вестей об нсчезнувшем сыне ждет мать! »

Перачытаўшы шмат разоў гэтае «... ждёт мать! », Марыя нарэшце адарвалася ад газеты. У хаце былі прыцемкі. У грубцы агонь злосна і ўладна распраўляўся з дровамі, патрэскваў, пастрэльваў, мітусіўся светлымі ценямі па сценах і падлозе. Марыі зрабілася страшна. Яна падышла і хацела зачыніць дзверцы грубкі, але, прысеўшы, як заварожаная ўставілася на агонь, не змагла адвесці вочы.

Ёй расказвалі, што яна нарадзілася з плямаю на шчацэ, бо маці, цяжарная ёю, хадзіла глядзець па- жар. I яе, Марыі, дзяўчынкі-двайняткі памерлі «ад агню» — згарэлі ў тэмпературы шкарлятыны... I та- ды, калі мужа пабітага ўнеслі ў хату, яна таксама стаяла каля печы... I вось цяпер зноў гэты агонь і гэтая газета — прадвеснікі хуткага няшчасця...

Успомніўшы мужа, дзяўчынак, яна чамусьці зга- дала, як тады, калі яны былі яшчэ жывыя, у яе раптам прапала малако з аднае цыцкі, а за другую малыя біліся і адштурхоўвалі адна адну... Смешна было...

Салдат, калі Марыя са складзенай газетай у кішэні зайшла да яго, хадзіў з кутка да дзвярэй і назад амаль не кульгаючы. Адразу ж кінуўся да яе:

— Дзе аўтамат?!

— Ляжыць ён, Лёшачка... Не бойся, я аддам, калі паправішся — нашто ён табе цяпер? Перазімуй, перабудзь тут, а ўвесну знойдзем табе, можа, нават даку- менты якія, і зможаш дабрацца дадому...

— Дурніца! — крыкнуў ён і заскрыгатаў зубамі. — Дадумацца: напаіла, каб я заснуў, і забрала аўтамат! Калі я змагу хадзіць, ты... ты пашкадуеш аб гэтым.

Ёй разанула па жывым. Але стрымала слёзы, прысела, сказала суха, строга:

— Цябе зноў шукаюць. Тым больш аўтамат табе не патрэбен, каб сабе ж горш не нарабіў.

Ён ускінуўся спалохана:

— Шукаюць? Адкуль вядома?

Яна моўчкі працягнула яму газету. Ён ступіў да дзвярэй, упіўся ў яе вачыма, але ўсё адно не ўбачыў нічога, папрасіў:

— Падай ліхтарык, там, у кутку.

Пасвяціў, прачытаў.

— Маці? Матка тут! — аж ускрыкнуў. — Слухай, Маша, — кінуўся, прыабняў яе за плечы, — яна не ў часці, гэта хлусня, яна ў гасцініцы будзе, той, што каля пошты, — ведаеш? Ты знайдзі яе, Лісіцкая Алена Пятроўна, скажы, што я... Скажы... А, не трэба нічога! — I скамечыў газету, кінуў у куток. — Ты пры- нясеш аўтамат?! Ці я пайду... папаўзу адсюль!

— Не папаўзеш, — яна падабрала газету. - Нікуды ты без яго не дзенешся.

— Колькі ты мяне яшчэ будзеш мучыць?!

Каб адцягнуць час і супакоіць яго, яна сказала:

— Добра, заўтра раніцаю аддам. Я далёка схавала, баюся, не знайду цяпер у цемры.

— Сам вінаваты... — ён, праўда, пацішэў, сеў, прыхінуўшыся да сцяны, абхапіў галаву рукамі.

Раным-рана, не заходзячы да яго, Марыя прыбра- лася ў гарадское і выйшла да шашы. Доўга не стаяла, пашэнціла — першая ж машына, ваенны «ЗІЛ», пада- брала яе. Жанчына села, скоса пазіраючы на салдаці- ка за рулём. Той маўчаў увесь час, толькі на ўездзе ў горад спытаў, куды ёй трэба? Яна ледзь не адказа- ла: «У часць» — але апамяталася, папрасіла спыніць у цэнтры.

Ад цэнтра пехам пайшла ў той бок, куды паехаў «ЗІЛ». Вось пошта, дзе ён, яе Алёша, відаць, атрымліваў пераводы і пасылкі... Вось вароты КПП, у якія ўваходзіў... Прамтаварны магазін насупраць гасцініцы быў ужо адчынены. Яна зайшла — пакупнікоў ніводнага не было; купіла пачак лёзаў «Спадарожнік», памазок, зубную пасту, расчоску, склала ў сум- ку. “Хай бы ён так і жыў у мяне”, — думала ўвесь час. Ногі не хацелі вясці да гасцініцы, усё бунтавала ў ёй, крычала: «Не аддавай яго нікому! Ён памрэ, яго заб’юць, калі ты адпусціш яго! » Але не ісці нельга было. У гэтым вось доме, усяго за колькі крокаў адсюль, таксама, як і яна, пакутавала другая жан- чына.

Асцярога падказала Марыі, што ў гасцініцу адразу лепш не заходзіць, трэба нейкі час пакруціцца тут блізка. Бо, вядома, адміністратар папярэджаны, за- помніць таго, хто будзе цікавіцца гэтай жанчынаю... Можа, нават чалавек спецыяльны сядзіць збоку, пры- слухоўваецца і аглядае ўсіх і яе, Марыю, адразу ж арыштуюць?.. Не ўвесь жа час Алёшава маці будзе ў гасцініцы, выходзіць жа яна некуды. Трэба паспра- баваць дачакацца яе, пазнаць і пагаварыць.

Яна стала з краю тратуара, каля лаўкі, так, каб з акна вестыбюля не было яе відаць.

Чакала доўга, гадзіны дзве, пільна прыглядаючы- ся да ўсіх, хто заходзіў і выходзіў. Прытупвала, змерзлыя нават у рукавіцах рукі хавала ў рукавы паліто, але ў гасцініцу не ішла. Разы два, калі з гасці- ніцы выходзілі адзінокія жанчыны, яна ступала бліжэй і акліквала ціха: «Елена! » (Яна забылася, як па бацьку. ) Жанчыны не адзываліся. Ужо надумала зайсці, проста сказаць, што замерзла і просіць пастаяць пагрэцца, як перавяла вочы на другі бок вуліцы і ўбачыла: з КПП афіцэр выводзіць пад руку жанчыну, амаль бабульку. Давёў да прамтаварнага, сказаў ёй нешта, нахіляючыся, потым кіўнуў на гасцініцу і хутка пайшоў назад, да КПП, расціраючы пачырва- нелыя далоні.

Жанчына перайшла вуліцу, Марыя кінулася да яе:

— Елена!

Жанчына нібы не пачула, пачала падымацца па прыступках, што вялі да гасцінічных дзвярэй.

— Алена! — успомніла Марыя і вымавіла ўрэшце па-чужому, так, як Алёша вымаўляў.

Жанчына азірнулася. Марыя ўзяла яе за локаць, адвяла на сваё «закрытае» месца і сказала задыхаючыся:

— Ціха, ніяк не выдайце сябе. Я ведаю, дзе ваш сын. Ён жывы, жывы — самае галоўнае!..

Недзе праз гадзіну Марыя рэйсавым аўтобусам вярталася ў вёску і ўспамінала кожнае слова нядаў- няй размовы. На душы было неспакойна, трывожна. I ўсё ж Марыя ні на хвілю не раскайвалася, што адважылася на гэтую сустрэчу. Горш яна зрабіла для Алёшы і для сябе ці лепш — невядома, але і маўчаць яна не мела права. «Калі вы любіце яго, вы ўсё зразумееце, — пераконвала яе Марыя. — Ён ні ў чым не вінаваты. Вы проста павінны паверыць, што цяпер самае лепшае для яго калі вы будзеце маўчаць. Маўчыце тут, маўчыце дома, нікому ні слова! Маўчыце і чакайце, і тады ўсё наладзіцца, усё будзе добра, будзе ваш сын жывы, яшчэ і ўнукаў паняньчыце... » Жанчына ў адказ прымалася то горача дзякаваць, то плакала, прыгаворваючы словы, якія Марыя проста фізічна, ад таго, што мова чужая, разумела з пятага на дзесятае... Відаць, гэтак жа сама і жанчына разумела яе. Адзінае суцяшала, што жанчына цвёрда паклялася ёй маўчаць і з’ехаць адсюль сёння ж, у крайнім выпадку заўтра.

Дома Марыя адразу ж накіравалася ў хлеў, да салдата.

— Аўтамат! — сустрэў ён яе злым, звыклым ужо за апошнія суткі воклічам.

— Зараз прынясу, дай перадыхнуць, — яна прысела. — Алёша, прабач, я не магла інакш... Ды не бойся! — сказала паспешліва, убачыўшы, што ён уздрыг- нуў. — Я бачылася і гаварыла з тваёй маткаю.

— Сёння?! Дзе?! — падаўся ён да яе. — Як яна? Ну, кажы хутчэй!

|— Дачакалася яе каля гасцініцы і расказала ўсё. Яна такая радая была!.. Яна паклялася, што будзе маўчаць і паедзе дамоў.

- Хто ж цябе прасіў, — прамовіў ён без ніякай інтанацыі.

— Я не магла інакш, — паўтарыла яна вінавата. — Што ж цяпер рабіць, Алёша? Няўжо ты думаеш, яна можа...

Не думаю, а ведаю. Нічога страшнага. Нават лепш. Надакучыла ўжо. Ну, нясі, — загадаў ён такім голасам, што яна не пасмела на гэты раз аслухацца.

Кінулася ў хату, выцягнула з-пад ложка аўтамат, прынесла, працягнула, як дзіцяці цацку:

— Вось, вазьмі, Лёша, толькі не будзь такі... Усё ж добра будзе!.. Я веру ёй.

— Нашто ты звязалася са мною? — сказаў ён, аглядаючы аўтамат. Потым зірнуў ёй у вочы: — Ты, калі што, даруй мне, Маша... Я ж і забіць цябе мог тады.

— Ды што ты развітваешся?!

— Так... Усё з самага пачатку па-дурному было, так і скончыцца. Завезла б ты мяне, як сцямнее, куды. Не хачу цябе падстаўляць.

— Нікуды я цябе не адпушчу, сядзі тут!

— Буду сядзець, што ж рабіць. Далёка не зайду — па слядах знойдуць... Пойдзеш ты каня браць, каб у які дес адвезці, — тое ж самае, усё адно на цябе выйдуць. Прапала ты са мною! — сказаў ён, смеючы- ся, але было ў яго голасе і чыталася ў вачах штосьці адчайна-зацкаванае, безнадзейнае, як у тыя першыя дні, калі ён не спаў начамі і ўздрыгваў, і клацаў затворам ад кожнага падазронага гуку.

— Што ж вы адразу не прыйшлі?! — усклікнуў зампаліт Атаманчук, выслухаўшы маці Лісіцкага, якую пад вечар, у самым канцы работы, прывёў да яго ў кабінет лейтэнант Шаўчэнка. — Куды ў такую ноч паедзеш?

— Баялася адразу... Вы ж хаця, сыночкі, не зрабіце яму нічога!..

— Баяцца не трэба. Галоўнае, знайшоўся. Не плачце, не бойцеся — даслужыць ваш сын, як і ўсе, як паложана, арлом вернецца! — няўмела суцяшаў яе ўзбуджаны, вясёлы зампаліт. — Дык яшчэ раз апішыце тую жанчыну.

— Рукі ў яе, як у мяне, рабочыя... Жанчына такая...

— Успомніце, вось тут, на шчацэ, у яе нічога не было?

— Было, было — пляма такая чырвонаяі

Атаманчук запытальна зірнуў на ўкраінца Шаўчэнку, той пераклаў:

— Ну, родинка красная. Родимый знак.

— Усё, дзякуем, — сказаў Атаманчук. — Ідзіце ў гасцініцу, заўтра пабачыцеся з сынам. — I, не счакаўшы, пакуль за жанчынаю зачыняцца дзверы, па- вярнуўся да ўзводнага: — Я даўно здагадваўся! Даўно думаў на тую бабу з Тэйкава. Ехала адна, час цёмны... Адразу трэба было ператрэсці ў яе ўсё. Вось колькі заракаўся не верыць людзям, усё адно забудзешся, возьмеш ды і паверыш. Век жыві, век вучыся!..

Уранні, ледзь-ледзь на ўсходзе танюткай палоскай загарэўся пагодны лістападаўскі дзень, з шашы каля вёскі Тэйкава звярнулі і, не выбіраючы дарогі, па неглыбокім снезе папаўзлі да крайняй хаты два «Ура- лы» і два «газікі». Метраў за трыста ад хаты спыніліся, з «Уралаў» па камандзе «К машнне! » пачалі саскокваць і строіцца ўзброеныя салдаты. Адзін «газік» застаўся каля «Уралаў», другі пад’ехаў да самай хаты.

Марыя, якая не спала амаль усю ноч, прыслу- хоўвалася, не адыходзіла ад акна, неяк прапусціла ўсё гэта, не ўчула ні камандаў, ні гуку матораў. Яна сабралася па ваду, выйшла на ганак, і ў той жа мо- мант два чалавекі ў кажушках і ў цывільных шапках, узяўшыся невядома адкуль, з двух бакоў моцна схапі- лі яе за рукі. Яна ўскрыкнула. Грукнула аб ганак парожняе вядро, хтосьці адфутболіў яго з дарогі. Жанчыну ўпіхнулі ў хату.

— Дзе ён?! — прашыпеў у твар адзін.

Яна маўчала; павярнуўшы галаву, убачыла, што ў хату ўбеглі яшчэ двое, у форме.

— Адпусціце яе. Ён азваўся, у хляве.

Жанчыну адпусцілі. Яна памкнулася на двор, чалавек у кажушку затрымаў:

— Сядзь спакойна і сядзі. 3 табою яшчэ будзе размова.

У гэты час на двары капітан Атаманчук, прызна- чаны кіраваць усёй аперацыяй, стаіўшыся за сцяной хаты, аглядаў наваколле. Хата, хлеў, у хляве двое дзвярэй, каля адных — невысокая загародка, другія, адкуль азваўся Лісіцкі, адчыненыя насцеж... Паміж хатай і хлявом — двор, метраў пяцьдзесят голай пло- шчы... Капітан глядзеў і пераконваўся, што калі Лісіцкі ўздумае абараняцца, у яго пазіцыя — лепш не прыдумаеш. Акрамя таго, што двор голы, прастрэль- ваецца практычна ўсё поле вакол надворка. Хаця калі падабрацца з тыльнага, глухога боку хлява, паўз сцяну абагнуць яго, то апынешся каля самых дзвярэй катуха... На крайні выпадак можна будзе скарыстаць снайпераў, — калі ўдасца загаварыць яму зубы і ён высунецца... Атаманчук склаў далоні рупарам і закрычаў:

— Лісіцкі, адзавіся!

Прайшла хвіліна, і дзве, і тры, у адказ — ні гуку. Ад «Уралаў* пад сцяну да Атаманчука, прыгінаючыся, падбег Шаўчэнка:

— Ну, што рабіць?

— Акружаць трэба і падбірацца да дзвярэй. Інакш ніяк.

Шаўчэнка павярнуўся да «Уралаў» і махнуў рукою. Сярод салдатаў пачаўся рух, яны рассыпаліся ў няроўны ланцуг, кароткімі перабежкамі пачалі на- бліжацца да двара, прычым з тыльнага боку хлява дабраліся амаль да самай сцяны. I раптам кароткая аўтаматная чарга татахнула з дзвярэй. Салдаты пападалі ў снег, потым пачалі адпаўзаць, нават тыя за хлявом, што былі ў яўнай бяспецы. Атаманчук плюнуў, вылаяўся:

— Ну што, спаліць яго к чорту разам з гэтым хлявом? Ці снайпераў вызваць?

— Пачакай, — Шаўчэнка памяняўся з капітанам месцамі, высунуўся трохі з-за сцяны і крыкнуў: — Лісіцкі, не дуры! Твая маці прыехала, падумай пра яе!

У адказ нарэшце пачуўся голас — хоць і глугі, які ішоў аднекуль з сярэдзіны хлява, але які было чуваць гэтаксама нязвыкла і дзіка, як і нядаўнюю аўтамат- ную чаргу па сваіх:

— А, узводны! Што ж твае салдаты носам у снег закапаліся? Храновыя вы камандзіры, Шаўчэнка!

— Сволач, — сказаў Атаманчук. — Весела яму. Пачакай, яшчэ не так павесялішся.

— Не дуры! — зноў крыкнуў Шаўчэнка. — Выкідвай аўтамат і рэмень з падсумкам і выходзь!

— Хай выйдуць Асееў і Салдатаў — тады і я выйду!

— Іх няма, яны пад следствам!

— Прывязіце! Інакш трох пакладу! Ты ведаеш, як я страляю!

Атаманчук з Шаўчэнкам пераглянуліся.

— А то сам выходзь! — пацяшаўся Лісіцкі. — Страшна? Што ж вы там забіліся насамі ў снег? Выходзь хоць хто! Тады і я выйду!

Шаўчэнка раптам загнаў у кабуру «ТТ», рашуча, пругка падхапіўся і выйшаў з-за сцяны, трымаючы рукі ўгору на ўзроўні плячэй. «Назад! » — засіпеў ззаду Атаманчук, але ўзводны не павярнуўся, ма- рудна, як па лёдзе, пайшоў да хлява. Ён маўчаў, і з хлява не адзываліся.

— Стаяць! - пачулася, калі да дзвярэй засталося ўсяго крокаў дваццаць. Ён спыніўся. — Ну што, узводны? Зняць цябе зараз? Што пабялеў, як снег?

Атаманчук са свайго месца прыслухоўваўся, але Лісіцкі гаварыў цяпер ціха, і ні слова нельга было разабраць.

— Ідзі назад, Шаўчэнка, і сядзі за сцяною. Не даводзь да граху, у мяне на цябе зла няма. Ідзі! I паглядзіш, як я адзін ад вас усіх суткі буду адбівацца! Не верыш?

Шаўчэнка не крануўся з месца.

— Аляксей, — сказаў ён ціха, не адводзячы погляду ад цёмнага праёма дзвярэй, адкуль у любы момант магла вылецець смерць. — Аляксей, з кім ты сабраўся ваяваць? Ад каго адбівацца? Тваіх ворагаў тут няма. I ніхто табе іх не дасць. А гэтыя — чым яны вінаватыя?

— Невінаватыя? А я чым вінаваты?!

Ты кінуў пост, — цвёрда адказаў Шаўчэнка. Ён ужо апусціў рукі і патрошку, маленькімі крокамі, падыходзіў бліжэй. — Не страляй, здайся. Я гарантую табе ўсяго два гады дысбата...

- Усяго! - са злосным адчаем перадражніў Лісіцкі. — Ды праз два месяцы вы мяне там затаўчэце! Дык лепш ужо тут... Хоць нацешыцца напаследак... Стаяць! — крыкнуў ён зноў, падпусціўшы ўзводнага ўсяго крокаў на дзесяць.

Шаўчэнка злавіў вухам шчоўкат засцерагальніка, які перавялі на адзіночныя. Па інерцыі ён зрабіў яшчэ крок — толькі таму, што корпус быў пахілены ўперад і нага патрабавала апоры, — і ў гэты момант ляснуў стрэл. Узводны спатыкнуўся, марудна правёў рукою па грудзях, па лбе, нібы шукаючы навобмацак рану, каб закрыць яе... Раптам усклікнуў:

— Лісіцкі! — Кінуўся да хлява, ударам нагі шырэй расчыніў дзверы, сагнуўшыся, праслізнуў у катух.

Калі падбеглі Атаманчук з салдатамі, узводны паказаўся ў дзвярах. У руках ён трымаў аўтамат і рэмень з падсумкам і штык-нажом. Моўчкі перадаў гэта Атаманчуку, сам зняў шапку, выцер ёю змакрэлы лоб, прысеў на бервяно каля сцяны, закурыў.

Толькі-тодькі пачынаўся дзень, і сцяна хлява, нядаўна такая чужая, страшная, а цяпер, асветленая і абагрэтая сціплым восеньскім сонцам, з чалавекам пад ёю, што стомлена прыгорбіўся і мірна смаліў цыгарку, была самая звычайная, самая будзённая...

У зборніку (9 клас) “Юнацтва сінія арэлі”, 2001 г., стар. 39-76.