3- тақырып. Мемлекеттік қаржы

3- тақ ырып. Мемлекеттік қ аржы

1. Мемлекет қ аржысының мазмұ ны жә не қ ұ рамы

2. Мемлекеттік бюджет: тү сінігі, функциялары жә не оның мә ні

3. Жергілікті бюджет

4. Мемлекеттік қ азына ұ ғ ымы, мә ні жә не маң ызы

5. Мемлекеттік кредит жә не мемлекеттік борыш

Мемлекеттің қ аржысы – мемлекетке оның функцияларын орындау ү шін қ ажетті ақ шалай қ орларды жасау жә не бө лу жү йесіндегі экономикалық қ атынастардың жиынтығ ы. Алғ ашқ ы рет «мемлекеттің қ аржысы» термині Францияда 16 ғ асырда қ олданыла бастады. Мемлекет қ аржысының экономикалық мә ні мемлекеттің мемлекеттік компанияларының қ аржылық ресурстарын қ алыптастыру жә не алынғ ан қ аражаттарды олардың функцияларын орындауғ а пайдалану ү шін қ оғ амдық ө німнің қ ұ нын жә не ұ лттық байлық тың бір бө лігін бө лумен жә не қ айта бө лумен байланысты ақ шалай қ атынастарды білдіретіндігінде.

Мемлекеттің қ аржысы қ аржы жү йесінің дамуында маң ызды рө л атқ арады.

Мемлекет қ аржысының мә нділігі оның орындайтын функциялары арқ ылы да кө рініп, білінеді. Мемлекет қ аржысының жә не оның элементтерінің анық таушы функциялары бө лу, жоспарлау, ұ йымдастыру, ынталандыру, бақ ылау болып табылады.

Қ аржы теориясының бө лгіштік тұ жырымдамасына сә йкес мемлекеттің қ аржысы бө лгіштік жә не бақ ылау функцияларын орындайтыны белгілі.

Мемлекет қ аржысы ү шін кө п дә режеде бө лгіштік тұ жырымдаманың ә рекеті қ олайлы. Бұ л ретте мемлекет қ аржысының бө лгіштік функциясы орналастыру, қ айта бө лу жә не тұ рақ тандыру қ осалқ ы функцияларын атқ арады.

Мемлекеттің шығ ыстары кө лемінің ішкі ұ лттық ө німнің ө суімен салыстырғ анда озың қ ы қ арқ ынмен ө суі мемлекеттің қ аржыларына тә н сипат болып табылады. Бұ л қ ұ былыс ХІХ ғ асырдағ ы неміс экономисі Вагнердің заң ы – «Ө спелі мемлекеттік белсенділік заң ы» ретінде белгілі. Бұ л заң ғ а сә йкес ө неркә сіп саласы дамығ ан елдерде мемлекеттің шығ ындары ө ндіріс кө леміне қ арағ анда жылдамырақ ө суі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділіктің ө суін ү ш фактормен байланыстырады:

1) экономика дамуының нә тижесінде экономикалық ө мірдің кү рделенуімен жә не ең бек бө лінісінің терең деуімен; бұ л мемлекет тарапынан тиімді жә не ұ тымды экономиканы, қ ұ қ ық тә ртібін, заң қ ызметтерін кең ейтуді қ олдаудың қ ажеттігіне жеткізеді;

2) техника мен технология дамуы капиталдың ү лкен мө лшеріне қ ажеттілікті қ ажет етеді, бұ л капиталды майда фирмалардың алдында артық шылық тары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар қ амтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қ ызметін реттеу ү шін техникалық шарттар бойынша олар қ ұ рылатын ө ндірістерге қ атысуы тиіс;

3) кө рсетілетін қ ызметтерден болатын пайда экономикалық бағ алауғ а тө збейтін білім беру жә не денсаулық сақ тау сфераларында мемлекет белсенділікті кү шейтеді.

Сө йтіп, Вагнердің заң ы нарық тық шаруашылық тың белгілі бір шектеулілігін жә не экономикалық ү дерістерді мемлекеттік реттеудің қ ажеттігін дә лелдейді.

Мемлекет қ аржысының бө лгіштік механизмінің арқ асында мемлекеттің қ олына ақ шалай қ аражаттар шоғ ырланып, оларды жалпымемлекеттік қ ажеттіктерді қ анағ аттандыру мақ сатымен пайдаланады. Сө йтіп, мемлекеттің қ аржысы арқ ылы тө мендегідей шаралар жү зеге асырылады:

1) жоғ ары тиімді салалардың табыстарын рентабелділігі тө мен салаларғ а қ айта бө лу;

2) бюджет есебінен ө ндірістік емес мекемелерді ұ стау;

3) табыстарды халық тың тү рлі ә леуметтік топтары арасында қ айтабө лу;

4) табыстарды тү рлі аумақ тық қ ұ рылымдар арасында қ айта бө лу.

Мемлекеттің қ аржысы мен оның элементтерінің жай-кү йі–экономикалық тұ рақ тандырудың жә не ә леуметтік жү йені жетілдірудің негізгі кө рсеткіштерінің бірі.

Осығ ан байланысты мемлекеттің қ аржысын ең алдымен ұ лттық экономиканың жә не оның қ аржы жү йесінің дамуында тө мендегі бағ ытта жетекші рө л атқ арады:

1) экономиканы тұ рақ тандыру;

2) рыноктық қ айта қ ұ руғ а бейімделу;

3) инвестициялық белсенділікті ынталандыру.

Экономикалық жә не ә леуметтік сферағ а мемлекеттік басшылық тың дең гейіне қ арай мемлекеттің қ аржысы жалпымемлекеттік (республикалық, федералдық, ү кіметтік) жә не жергілікті (муниципалдық ) қ аржылар болып бө лінеді.

Мемлекеттің қ аржысы республикалық жә не жергілікті дең гейлерде ә рекет етеді жә не мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қ орларды, мемлекеттік кредитті, мемлекеттік жә не муниципалдық кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ аржыларын кіріктіреді.

Егер қ аржылық қ атынастарды топтастыру кезінде мемлекеттің экономика мен ә леуметтік ү дерістерге басшылық жасау дең гейіне сү йенетін болсақ, онда Қ азақ стан Республикасындағ ы мемлекет қ аржысының қ ұ рылымын шамамен мынадай тү рде кө рсетуге болады.

Функциялық арналымы бойынша мұ ндай сан алуан қ аржылық байланыстардың арқ асында мемлекет аумақ тық, сондай-ақ салалық аспектілерде кө птеген экономикалық жә не ә леуметтік ү дерістерге ық пал жасай алады.

Мемлекет қ аржысының барлық буындары ө зара байланысты жә не бірың ғ ай жү йені қ ұ райды. Мемлекеттің қ аржы қ ұ рылымында басты элементті екі дең гейдің ө зара байланысты бюджеттері – республикалық жә не жергілікті бюджеттер болып табылады.

Мемлекет қ аржысының оның элементтерінің ерекшелігі, олардың айқ ын мақ сатты бағ дарлануы болып табылады. Олар қ оғ амның жекелеген жіктерінің белгілі ә леуметтік-саяси мү дделерін қ орғ айды. Алайда ө зінің барлық аспектілерінде олар мемлекеттік міндеттерді шешуге бағ дарланғ ан.

Мемлекет қ аржысының жетекші буыны, сө зсіз, мемлекеттік бюджет болып табылады. Ө зінің материалдық мазмұ ны бойынша – бюджет мемлекеттің басты орталық тандырылғ ан қ аржылық ресурстары. Мемлекеттік бюджет сонымен бірге ұ лттық табысты қ айта бө лудің негізгі қ ұ ралы болып табылады. Бұ л буын арқ ылы ұ лттық табыстың 40%-ына дейін қ айта бө лінеді.

Бюджет – мемлекеттің қ ажетті атрибуты жә не оның егемендігінің негізі.

Қ азақ стан Республикасының Бюджеттік кодексінің 3-бабында бюджетке келесідей тү сінік берілген: «Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын қ аржылық қ амтамасыз етуге арналғ ан орталық тандырылғ ан ақ ша қ оры».

«Бюджет» ө з алдына ақ ша қ арым-қ атынас жү йесін қ ұ рады, яғ ни бюджеттік қ орды қ алыптастыру жә не пайдалану процесі жү реді.

Бюджеттік қ ор кө птеген қ оғ амдық қ ажеттілік шығ ындарды (ә леуметтік, қ орғ аныс, т. б. ) қ аржыландыруғ а арналғ ан.

Ақ ша қ аражаттары ресурстарын орталық тандырудың экономикалық жә не саяси мә ні ө те зор, себебі олар мемлекеттің жоспарланғ ан шараларын іске асырудың негізгі қ ұ ралы.

Мемлекеттік бюджет – ол республикалық жә не жергілікті бюджеттерді біріктіретін жә не бекітуге жатпайтын мемлекеттің орталық тандырылғ ан ақ ша қ оры. [1]

Шоғ ырландырылғ ан бюджет республикалық бюджетті, облыстардың, республикалық маң ызы бар қ ала, астана бюджеттерін жә не Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық қ орына бағ ытталатын тү сімдерді біріктіретін мемлекеттің ақ шалай қ аражаттарының орталық тандырылғ ан қ оры болып табылады.

Қ азақ стан Республикасында мынадай дең гейдегі бюджеттер:

республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маң ызы бар қ ала, астана бюджеті; ауданның (облыстық маң ызы бар қ аланың ) бюджеті бекітіледі, атқ арылады жә не дербес болып табылады

Бү гінгі кү нгі мемлекеттің бюджеті қ аржылық қ арым-қ атынастағ ы ә р тү рлі қ атысушылардың ә леуметтік-экономикалық мү дделерін қ алыптастыратын кү рделі қ ұ рал.

«Бюджет» ұ ғ ымына келесідей тү сініктеме беруге болады:

- бюджет ө з алдында жеке экономикалық категория;

- бюджет мемлекеттің ақ ша қ аражаттарының орталық тандырылғ ан қ оры;

- бюджет экономиканы реттеуге арналғ ан қ ұ рал (бюджеттік механизм арқ ылы);

- бюджет мемлекеттің негізгі қ аржы жоспары;

- бюджет барлық бюджеттік қ арым-қ атынасқ а қ атысушылар міндетті тү рде орындайтын заң.

Бюджет жү йесі дегеніміз экономикалық қ атынастар мен заң ды нормаларғ а негізделген бюджеттердің барлық тү рлерінің жиынтығ ы.

Қ азақ стан Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жү йесі Қ азақ стан Республикасының Ұ лтық қ орын кіріктірумен тү сіндіріледі.

Бюджет қ ұ рылысы – бұ л бюджет жү йесін қ ұ рудың қ ағ идаттары, оның буындарының ө зара байланысының ұ йымдық нысандары.

Бюджет жү йесінің қ ұ рамы елдің ұ лттық -мемлекеттік қ ұ рылымымен анық талады. Мемлекеттің федеративтік жә не унитарлық қ ұ рылымы болуы мү мкін.

Еліміздің бюджет жү йесін реформалау мемлекеттің қ аржы ресурстарын басқ арудың негізгі ережелері алғ ашқ ы рет қ арастырылғ ан, 1991 жылғ ы 17 желтоқ санда «Бюджет жү йесі туралы» Қ азақ стан Республикасының Заң ына негізделді.

Осы Заң да Қ азақ стан Республикасының бюджетін қ алыптастырудың негізгі қ ағ идаттары, бюджеттердің заң ды жә не жеке тұ лғ алармен салық, басқ а тө лемдерді тө леу жә не бюджет қ аражатын бө лу жө ніндегі ө зара қ атынастары белгіленді.

2005 жылы Қ азақ стан бюджет жү йесі қ ызметінің, бюджет қ аржысын қ ұ ру мен пайдаланудың механизмдері мен қ ағ идаттарын бекітетін, бюджетаралық жә не бюджеттік қ атынастарды реттейтін, қ аржылық рә сімдерді регламенттейтін Заң – Бюджет кодексі кү шіне енді.

2008 жылдың 4 желтоқ санында Қ азақ стан Республикасының жаң а бюджет Кодексі қ абылданды. Осы кодексте бюджеттік жоспарлаудың қ ағ идаттары тү бегейлі қ айта қ аралып, бюджет жү йесінің жаң а қ ағ идаттары айқ ындалғ ан.

Дә йектілік қ ағ идаты деп мемлекеттік органдардың бюджеттік қ атынастар сферасында бұ рын қ абылдағ ан шешімдерді сақ тауын айтады.

Нә тижелілік қ ағ идаты – мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында кө зделген тура жә не тү пкілікті нә тижелерге қ ол жеткізуге бағ дарланғ ан бюджетті ә зірлеу жә не атқ ару.

Сабақ тастық қ ағ идаты – ө ткен кезең дерде бекітілген ә леуметтік-эконо-микалық даму мен бюджеттік параметрлер, базалық шығ ыстар, болжамдарына, бюджеттік мониторинг қ орытындыларына, нә тижелерді бағ алауғ а негізделген республикалық жә не жергілікті бюджеттерді жоспарлау.

Бюджет жү йесін қ ұ рудың барлық қ ағ идаттары ө зара ү йлестірілген жә не бірін-бірі толық тырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында жә не Бюджеттік кодексте,

«Жергілікті ө кілді жә не атқ арушы органдар туралы»,

«Қ азақ стан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқ ару туралы» арнайы заң дарында жә не басқ а заң намалық актілерінде кө рсетілген.

Бюджет жү йесі реттеуші кіріс кө здерін пайдалану, мақ сатты жә не ө ң ірлік бюджет қ орларын қ ұ ру, оларды ішінара қ айта бө лу арқ ылы жү зеге асырылатын барлық дең гейлер бюджеттерінің ө зара іс-ә рекеттеріне негізделген.

Мемлекеттің орталық тандырылғ ан ақ шалай қ орын қ алыптастырумен жә не пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұ мыс жасауы ерекше экономикалық нысандар – бюджеттің тү сімдері мен шығ ыстары арқ ылы болып отырады.

Категориялардың екеуі де бюджеттің ө зі сияқ ты объективті жә не олардың ө зіне тә н қ оғ амдық арналымы болады. [2]

Тү сімдер мемлекетті қ ажетті ақ шалай қ аражаттармен қ амтамасыз етеді, ал шығ ыстар орталық тандырылғ ан ресурстарды жалпымемлекеттік қ ажеттіліктерге сә йкес бө леді.

Бюджеттің тү сімдері кірістер, бюджеттік кредиттерді ө теу сомалары, мемлекеттің қ аржылық активтерін сатудан тү сетін тү сімдер, қ арыздар болып табылады.

Бюджет қ ұ рылымы мынадай бө лімдерден тұ рады:
1) кірістер:
салық тық тү сімдер;
салық тық емес тү сімдер;
негізгі капиталды сатудан тү сетін тү сімдер;
трансферттер тү сімі;
2) шығ ындар;
3) таза бюджеттік кредиттеу:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді ө теу;
4) қ аржы активтерімен операциялар бойынша сальдо:
қ аржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қ аржы активтерін сатудан тү сетін тү сімдер;
5) бюджет тапшылығ ы (профициті);
6) бюджет тапшылығ ын қ аржыландыру (профицитін пайдалану):
қ арыздар тү сімі;
қ арыздарды ө теу;
бюджет қ аражатының пайдаланылатын қ алдық тары.

Бұ л ретте мемлекет белгілі бір жағ дайларда кірістерді қ алыптастырудың жә не шығ ыстарды жұ мсаудың қ олайлы нысандары мен ә дістерін пайдаланады.

Бюджеттік кірістер:

салық тық тү сімдер;

салық тық емес тү сімдер;

негізгі капиталды сатудан тү сетін тү сімдер;

трансферттер тү сімдері.

Қ Р мемлекеттік бюджет кірістері, млрд тең ге

Аталуы	2013 ж		2014 ж		2015 ж		2016 ж
Аталуы	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%, ү лес	тең ге	%, ү лес
Мемлекеттік бюджет кірістері, барлығ ы:	6 382, 4	100, 0	7 321, 3	100, 0	7 634, 8	100, 0	9 308, 5	100, 0

Қ азақ станның мемлекеттік бюджетінің қ ұ рылымындағ ы едә уір сә йкессіздігі - бюджет қ аражаттарын орталық сыздандыруды жетілдірудің қ ажеттігін білдіреді.

Сонымен қ атар, жергілікті бюджеттердің табыс дең гейі айтарлық тай ауытқ улармен жылдан жылғ а қ ысқ арып барады, бұ л жалпы басымды жобаларды жү зеге асыру ү шін аймақ тық бюджеттердің қ аржы қ ұ ралдарына қ атысты шектеулі екендігін білдіреді.

Бюджет шығ ыстарына қ атысты функциялық топтар елдің стратегиялық даму басымдық тарына сай келетін жә не ә рқ айсысының айқ ын мақ сатын кө рсететін елдің негізгі даму бағ ыттарын бейнелеп кө рсетеді.

Негізгі функциялық топтар бойынша шығ ыстар былай бө лінеді:

- жалпы сипаттағ ы мемлекеттік қ ызметтер,

қ орғ аныс,

- қ оғ амдық тә ртіп, қ ауіпсіздік, қ ұ қ ық тық, сот қ ылмыстық -атқ ару қ ызметі,

білім беру,

- денсаулық сақ тау,

- ә леуметтік кө мек жә не ә леуметтік қ амсыздандыру,

- тұ рғ ын ү й-коммуналдық шаруашылық, мә дениет,

- спорт, туризм жә не ақ параттық кең істік,

- отын-энергетика кешені жә не жер қ ойнауын пайдалану,

- борышқ а қ ызмет кө рсету, тө менгі бюджеттерге трансферттер.

Алда келе жатқ ан бес жылдық мерзім ішінде мемлекеттік бюджеттің шығ ындары басымды тү рде мына бағ ыттарғ а жұ мсалатын болады:

- ә леуметтік саланы дамыту жә не адами капиталғ а инвестиция бө лу;

- индустриалды-инновациялық даму мен «ілгерінді» жобаларды жү зеге асыру;

- аграрлық секторды дамытуғ а ық пал ету;

- страгиялық инфрақ ұ рылымды дамыту;

- экономикалық ө судің аймақ тық орталық тарын қ алыптастыру.

Мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық дамуының бес жылғ а жоспарлануы экономиканың дамуына ә сер ететін факторлар мен ү дерістерге сү йеніп жү зеге асырылады. Мұ ндай факторларғ а ә лемдік экономиканың даму ү дерістеріндегі ө згерістер, ә лемдік мұ най бағ асының дең гейі жә не дү ние жү зілік қ аржы нарығ ындағ ы жағ дайлар ә сер етеді. Дамушы елдер қ атарына кіретін мұ най ө ндіруші мемлекет ретінде Қ азақ стан ү шін мұ най бағ асының дең гейіне жалпы ішкі ө німнің (ЖІӨ ) кө лемі тікелей байланысты. Мысалы, 2016-2018 жылдарғ а арналғ ан републикалық бюджетке сә йкес, мұ най бағ асы 1 баррель 40-45 АҚ Ш долларына тең болатын болса, ЖІӨ кө лемі 2016 жылы -45, 5 трлн. тең ге, 2017 жылы -50 трлн. тең гені қ ұ раса, 2018 жылы -54, 9 трлн. тең гені қ ұ райды деп болжам жасалуда. Сә йкесінше, ЖІӨ кө лемі бюджеттің кіріс бө лігін қ амтамасыз етумен қ атар, шығ ыс міндеттемелерінің де орындалуын жү зеге асырады.

Жыл сайын ЖІӨ кө лемінің ө суімен қ атар, бюджет шығ ыстары да ө суде. Шығ ыстардың ө суі мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатының басымдығ ын кө рсете отырып, бюджеттің функционалды топтар мен арнайы бюджеттік бағ дарламаларғ а сә йкес бө лініп, атқ арылатындығ ын кө рсетеді. Мысалы, 2015-2017 жылдардың бюджетіне сә йкес, бюджет шығ ыстарының басым бө лігі ә леуметтік салаларғ а жұ мсалғ анын байқ ауғ а болады (2015 жылы - 23, 4%, 2016 жылы - 24, 5% жә не 2017 жылы-28, 5% қ ұ райды).

Республикалық бюджет шығ ыстарының мұ ндай бө лігі жә не оның жыл сайынғ ы артатындығ ы бюджеттің ә леуметтік бағ ыттығ ын кө рсетеді. Ү лес салмағ ы жағ ынан басымдығ ы жоғ ары шығ ындардың келесі тү рі трансферттер болып табылады. Оның ү лесі 2015 жылғ а 12, 5%-ды, 2017жылы 10, 5%-ды қ ұ рады. Бюджеттік субвенция тү ріндегі аймақ тарғ а бө лінетін трансферттер кө лемі 2016 жылы 904, 4 млрд. тең геден 836, 9 млрд. тең геге дейін, 2017 жылғ а 809, 7 млрд. тең геге дейін тө мендегенін байқ ауғ а болады. Жылда мемлекеттің білім, денсаулық сақ тау салаларын қ аржыландыруғ а бө летін қ аражаттың ү лесі жалпы шығ ындардың 15-16% қ ұ райды.

Кесте 1 -Ү ш жылдық бюджет шығ ыстарының функционалдық топтар бойынша ү лесі (2015-2017 жж. ), %

Шығ ын тү рлері	2015 жыл	2016 жыл	2017 жыл
Шығ ындар. барлығ ы:	100, 0	100, 0	100, 0
Оның ішінде:
-жалпы дең гейдегі мемлекеттік шығ ындар	6, 0	5, 7	4, 8
-қ орғ аныс	6, 2	6, 5	7, 0
-қ оғ амдық тә ртіп, қ ауіпсіздік, қ ұ қ ық тық, сот орындаушылық қ ызмет	6, 7	6, 5	6, 5
-білім беру	7, 4	8, 3	7, 8
-денсаулық сақ тау	9, 7	9, 4	9, 0
-ә леуметтік кө мек жә не ә леуметтік қ амсыздандыру	23, 4	24, 5	28, 5
-тұ рғ ын ү й-коммуналдық шаруашылық	3, 2	2, 7	2, 4
-мә дениет, спорт, туризм жә не ақ параттық кең істік	1, 7	1, 3	1, 3
-отын-энергетикалық кешен жә не жер қ ойнауын пайдалану	1, 1	1, 0	0, 9
-су, орман, балық, ауылшаруашылығ ы, ерекше қ орғ ауғ а арналғ ан табиғ и аймақ тар, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, жер қ атынастары	2, 2	1, 9	1, 8
- ө неркә сіп, елдімекен қ ұ рылысы жә не сә улет қ ызметі	0, 2	0, 2	0, 2
-транспорт жә не коммуникациялар	7, 8	7, 5	5, 2
-басқ а да шығ ындар	7, 7	9, 2	9, 7
-қ арызды ө теу	4, 2	4, 4	4, 4
-трансферттер	12, 5	10, 9	10, 5

Жалпы алғ анда, ә леуметтік қ амсыздандыру мен ә леуметтік кө мек, білім беру жә не денсаулық сақ тау салалары мемлекет шығ ыстарының негізгі бө лігін қ ұ райды жә не келесі жылдардың бюджет шығ ыстарында да осы бағ ыт сақ талғ ан. 2015-2017 жылдарғ а арналғ ан бюджетте 40, 5% -дан 45, 3 %-ғ а дейінгі ү лесті қ ұ райтын болса, қ алғ ан 50-55% ү лесі қ алғ ан 12 функционалды топқ а тиесілі. Экономика салаларынан транспорт жә не коммуникация саласын қ аржыландыру барлық шығ ыстың 7%-ын қ ұ райды.

Егер 2017 жылғ а арналғ ан республикалық бюджеттің ө згерісін қ арастыратын болсақ, 2016 жылмен салыстырғ анда 8 функционалдық топ шығ ындарының азаюы жоспарланғ анын байқ ауғ а болады.

Республикалық бюджет ү кімет қ олындағ ы ақ ша ресурстарының орталық танғ ан қ оры. Бұ л қ аражат мемлекеттік аппаратты, қ арулы кү штерді қ аржыландыруғ а жә не ә леуметтік-экономикалық қ ызметтерді атқ аруғ а жұ мсалады. Қ азіргі жағ дайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктурағ а ық пал етудің, дағ дарысқ а қ арсы шараларды жү зеге асырудың аса кү шті қ ұ ралы.

Сапалы мемлекеттік қ ызмет кө рсету, ұ лттық қ ауіпсіздік жә не қ оғ амдық тә ртіпті қ амтамасыз ету, денсаулық сақ тау жә не білім сферасын дамыту, ә леуметтік кө мек жә не ә леуметтік қ амтамасыздандыруды кө рсету жә не де экономиканың нақ ты секторының дамуын қ олдау сұ рақ тарын шешу бюджет қ аражаттарын мақ сатты пайдаланумен тікелей байланысты.

Жергілікті бюджеттердің қ алыптасуы мен тез дамуы олардың тә жірибеде дербестігімен сипатталады, табыстық база негізінен ө з қ аражаттары есебінен қ алыптасады.

Қ азақ станның бюджет жү йесінің қ алыптасуы мен бюджеттік саясаттың негізіне жататын кағ идаларды есепке алу ө те уақ ыт талабына сай жә не маң ызды мә селелердің бірі болып қ алуда. Осы ұ ғ ымдарғ а сә йкес, бізге мә лім болатындай Қ азақ станның қ азіргі жағ дайында бюджет қ ұ рылысы мен бюджет ү дерісі, бюджет жү йесін ұ йымдастырудың басқ а да қ ағ идаттарының болуын ескеруі тиіс, мысалы, қ аржылық кө мекке мұ қ таж ө ң ірлерге олардың бюджет қ аражатымен қ амтамасыз етілуін тең дестіру мақ сатында барлық бюджет дең гейлеріне тиімді жә не қ олайлы шарттарғ а негізделген бюджетаралық қ атынастардың айқ ындылығ ы қ ағ идаты[1].

Бү гінгі таң да, Қ азақ станда бюджеттер арасында табыс кө здерінің бө ліну ү дерісі уақ ыт талабына сай жү зеге асырылды деп айта алмаймыз, бірақ та бұ л салада бірталай шаралар жү ргізілді.

Қ азіргі еліміздегі бюджет саясатының негізгі кү рделі ә рі маң ызды мә селелерінің бірі бұ л ә р дең гейдегі бюджеттердің арасында жоспарланғ ан шығ ыстарды тиімді бө лу мә селесі табылады. Қ азіргі уақ ытта бюджет заң намасында шығ ындардың негізгі бағ ыттары бойынша бюджеттің барлық тү рлерін ө ң ірдің қ ажеттілігіне қ арай жергілікті ө зін-ө зі баскару органдары қ ұ қ ық тарының мү мкіндігімен сипатталады. Бірақ, бұ л заң намада қ арастырылғ ан норма ретінде бекітілген республиканың бюджет жү йесінің белгіленген салалар арасындағ ы шығ ындарды бө лу кағ идаттарын айқ ындау қ ажет.

Ө ң ірлер қ аржы жү йесін, маслихаттардың жә не жергілікті мемлекеттік билік органдарының бюджет кірістерін жергілікті аудандардың мү мкіндіктеріне сә йкестендіру, бюджеттік саясаттың қ азіргі заманғ ы қ олданатын шарасы, жоғ арғ ы жә не жергілікті билік мекемелерінің бюджеттік қ атынастардағ ы ө кілеттіктерін айқ ындау жө ніндегі талап практикалық жағ ынан мә нді, ә рі кезек кү ттірмейтін мерзімінде шешуді қ ажет етеді.

1-кесте – Қ Р мемлекеттік бюджет кірістеріндегі жергілікті бюджеттің ү лесі, млрд тең ге

Аталуы	2013 ж		2014 ж		2015 ж			2016 ж
Аталуы	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%, ү лес		тең ге	%, ү лес
Мемлекеттік бюджет кірістері, барлығ ы:	6 382, 4	100, 0	7 321, 3	100, 0	7 634, 8	100, 0		9 308, 5	100, 0
оның ішінде:
Жергілікті бюджет кірістері	3 284, 4	51, 5	3 752, 9	51, 3	3 667, 4	48, 0	4 352, 6		46, 8

Сонымен, 2014 жылғ ы мемлекеттік бюджет кірістері 7 634, 8 млрд тең ге болғ ан, ал жергілікті бюджет кірістерінің сомасы 3 752 млрд тең гені немесе ү лесі 51, 3 %-ды қ ұ рап отыр. 2015 жылы бұ л кө рсеткіш бойынша мемлекеттік бюджет кірістері 7 634 млрд тең гені қ ұ рап, оның ішінде жергілікті бюджеттің кірістері 3 667 млрд тенге немесе ү лесі 48, 0 %-ды алып отыр. Ал 2016 жылы мемлекеттік бюджет 9 308, 5 млрд тенгені қ ұ рағ ан, оның ішінде ө ң ірлік бюджеттің тү сімдері 4 352, 6 млрд тең ге немесе 46, 8 % болды. Соң ғ ы 4 жылдың келтірілген мә ліметтерден кө ргеніміздей жылдан жылғ а жергілікті бюджеттің кірістерінің жалпы соммасы ө скенін байқ аймыз. Демек мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы соммасы ө суінің негізгі себебі ол республикалық бюджет кірістерінің ө суі.

Қ Р мемлекеттік бюджет шығ ындарындағ ы жергілікті бюджеттің ү лесі, млрд тең ге

Аталуы	2013 ж		2014 ж		2015 ж			2016 ж
Аталуы	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%-ү лесі	тең ге	%, ү лес		тең ге	%, ү лес
Мемлекеттік бюджетшығ ындары	6 852, 7	100, 0	7 791, 9	100, 0	8 227, 1	100, 0		9 433, 7	100, 0
Оның ішінде:
Жергілікті бюджетшығ ындары	3 233, 4	47, 2	3 661, 2	47, 0	3 606, 8	43, 8	4 203, 3		44, 6

Жоғ арыдағ ы кестеде келтірілген жергілікті бюджет шығ ындарының жалпы соммасы ө скенмен, мемлекеттік бюджет кірістеріндегі ү лесі кемігенін кө реміз.

Мемлекеттің бюджет шығ ыстарының жалпы сомасының ө скендігін байқ аймыз, дегенмен жергілікті бюджет шығ ындарының ү лесі соң ғ ы жылдары тө мендеген. Республикадағ ы аумақ тардың ұ зақ мерзімге жоспарланғ ан стратегиялық шараларының негізгі талаптары сол аумақ тардың шаруашылық шараларын жергілікті билік органдарына жү ктеудің мерзімі жетті.

Бұ ғ ан мысал ретінде аумақ тардың даму дең гейінің ә р тү рлі болуы жә не салық тық ә леуеттері де бірдей емес.

Ө ң ірлердің негізгі алдарына қ ойылып отырғ ан мә селе бюджет кірістерін қ алыптастыру кө здерін алдын-ала айқ ындап, ал шығ ыстарын белгіленген қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а пайдалану. Шығ ындар бө лу кезінде тек ө кілетті органдардың шешімдері ғ ана негізге алынбай, қ оғ амдық ұ йымдардың қ атысуы уақ ыт талабы сияқ ты. Қ азіргі уақ ытта жергілікті билік органдарына берілетін дербестік жө нінде кө п айтылуда. Бұ л дербестік билік органдарына біріншіден жауапкершілік жү ктейді, екіншіден қ осымша қ аражат кө здерін қ арастыруғ а оларды мә жбү рлейді.

Ө ң ірлердің бюджет тү сімдерін қ арастырғ анда ө з ерекшеліктері болады. Бюджет кірістерінің ө суі ө ң ірлердің шаруашылық мә селелерін шешіп, рө лінің артуына негіз болады. Ә рине зерттеу барысында Атырау облысының бюжет кірістерінің негізгі кө зі салық тық тү сімдерден тұ рады. Бірақ облыста ү лкен мү мкіндіктер бар. Оғ ан мысал ретінде табиғ и байлық ты айтуғ а болады [3].

3-кесте –Атырау облысының 2013-2016 жылғ а бюджет кірістері, млн тең ге

№	Аталуы	2013 ж		2014ж		2015 ж		2016 ж
№	Аталуы	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)
1.	Кірістер	165 645		182 600		183 485		260 134
2.	Салық тық тү сімдер	131 206	79, 3	139 662	76, 3	155 700	84, 5	203 991	78, 4
3.	Салық тық емес тү сімдер	1 917	1, 16	2 496	1, 6	2 645	1, 7		1, 8
4.	Негізгі капиталды сатудан тү скен тү сімдер	1 156	0, 8		0, 4	1 717	0, 8		1, 3
5.	Трансферттік тү сімдер	31 365	18, 8	39 954	21, 7	23 422	12, 9		12, 1
Ескерту: [12] кө з негізінде авторлар қ ұ растырғ ан

Облыстың 2016 жылғ а жоспарланғ ан бюджет кірістері 260 134 млн. тең гені қ ұ рап, алдың ғ ы жылмен салыстырғ анда 80 млрд тең геге артығ ымен орындалғ ан.

4-кесте– Алматы облысының 2013-2016 жылғ а бюджет кірістері, млн тең ге

№	Аталуы	2013 ж		2014ж		2015 ж		2016 ж
№	Аталуы	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)	тең ге	Пайыз (%)

1.	Кірістер	293 846		358 688		324 896		390 437
2.	Салық тық тү сімдер	86 706	29, 5	113 340	31, 6	126 341	38, 9	132 131		33, 8
3.	Салық тық емес тү сімдер		0, 6		0, 8		1, 1			1, 0
4.	Негізгі капиталды сатудан тү скен тү сімдер		1, 3		1, 2		0, 6			0, 9
5.	Трансферттік тү сімдер	201 140	68, 5	238 214	66, 4	192 838	59, 4	250 608		64, 2
Ескерту: [12] кө з негізінде авторлар қ ұ растырғ ан

Соның ішінде салық тық тү сімдер соммасы 203 991 млн. тең ге қ ұ рап, ал трансферттер ү лесі 12, 1 пайызын қ ұ рады. Бюджет кірістеріндегі трансферттік тү сімдер 48 332 млн. тең ге бұ л нысаналы трансферттер сол жылы қ абылданғ ан облыс дең гейінде жү зеге асырылуы тиіс бағ дарламаларды қ аржыландыруғ а бө лінген болатын.

Қ азіргі еліміздегі бюджет саясатының негізгі кү рделі ә рі маң ызды мә селелерінің бірі бұ л ә р дең гейдегі бюджеттердің арасында жоспарланғ ан шығ ыстарды тиімді бө лу мә селесі табылады. Қ азіргі уақ ытта бюджет заң намасында шығ ындардың негізгі бағ ыттары бойынша бюджеттің барлық тү рлерін ө ң ірдің қ ажеттілігіне қ арай жергілікті ө зін-ө зі баскару органдары қ ұ қ ық тарының мү мкіндігімен сипатталады жә не бюджет кірістерін жергілікті дең гейдегі мү мкіндіктерге сә йкестендіру болып табылады. Ел экономикасында болып жатқ ан тү бегейлі ө згерістер жергілікті бюджет ресурстарын тиімді жұ мсау мә селелерін шешуде жаң а ә дістер мен тә сілдерді ұ тымды пайдалануды талап етеді.

Мемлекеттік қ азына қ аржылай жә не мемлекеттік қ ұ ндылық тардың жиынтығ ы деген ұ ғ ымды білдіреді, яғ ни қ азына бө лінбеген мү ліктің, ең алдымен, тиісті бюджеттегі мемлекеттік меншікті қ ұ райтын қ аражаттың шартты атауы.

Қ азына салық тармен, алымдармен, мемлекеттік бюджетке тө ленетін басқ а да тө лемдермен ұ дайы толық тырылып отырады. Мемлекет меншігіндегі мү лік екіге бө лінеді. Бірінші бө лігі шаруашылық жү ргізу немесе оперативтік басқ ару қ ұ қ ығ ындағ ы мемлекеттік кә сіпорындар мен мекемелерге бекітіліп беріледі.

Екінші бө лігі тікелей жергілікті басқ ару органдарының қ арамағ ында қ алдырылып, олардың қ азынасын қ ұ райды. Бұ л қ ұ рылымдар азаматтық айналысқ а тек мү ліктің екінші бө лігі негізінде ғ ана қ атыса алады. Жергілікті ө зін-ө зі басқ ару қ ұ рылымдары мү ліктік айналымда ө здеріне бекітіліп берілген мү лікті басқ ару қ ұ қ ығ ына ие дербес заң ды тұ лғ алар ретінде ә рекет ете алады. Осы мү ліктің бір бө лігімен, яғ ни ақ шалай қ аражатпен олар ө здерінің міндеттемелері бойынша жауап береді. Қ азына мү лкі, ең алдымен, тиісті бюджет қ аражаты осындай жергілікті ө зін-ө зі басқ ару қ ұ рылымдарының борыштары бойынша олардың дербес мү ліктік меншігінің базасын қ ұ райды.

Нарық тық экономика жағ дайында қ азына мемлекеттің қ аржы мү мкіндіктерін кө рсетеді, ал бұ л мү мкіндіктер жеке адамдар мен ұ йымдардың мү мкіндіктерінен гө рі шектеулі болады.

Қ азақ стан Республикасы Азаматтық кодексінде «мемлекеттік қ азына» ұ ғ ымы бө ліп кө рсетіледі.

Мемлекеттік қ азына республикалық жә не жергілікті қ азына болып бө лінеді. Республикалық қ азына мыналарды кіріктіреді:

1) республикалық бюджеттің қ аражаттары;

2) мемлекеттің алтын-валюталық қ аражаттары;

3) мемлекеттік меншіктің айрық ша қ ұ қ ығ ының мү лкі (жер, оның қ ойнауы, ө сімдік жә не жануар ә лемі, басқ а табиғ ат ресурстары);

4) республикалық меншікке жататын оқ шауландырылмағ ан мү лік. Мү лік иесі талап етпеген иесіз мү лік, тә ркіленген, мұ ралану қ ұ қ ығ ы бойынша мемлекетке берілген ө лген адамнан қ алғ ан мү лік (иесіз мү лік), мемлекетке – қ азынағ а ө ткізуге немесе беруге жататын кө мбелер, олжалар қ азыналық бола бастайды.

Жергілікті қ азына мыналарды кіріктіреді:

1) жергілікті бюджеттің қ аражаттары;

2) коммуналдық меншікке жататын оқ шауландырылмағ ан мү лік.

Меншікті пайдаланудың ұ қ сас сан алуан нысандары мемлекетке икемді жә не атаулы экономикалық жә не қ аржылық саясатты жү ргізуге, экономикалық жә не ә леуметтік ү дерістерге, оларды керекті арнағ а бағ ыттай отырып, ық пал етудің қ аржылық механизмін белсенді қ олдануғ а мү мкіндік береді.

Валюталық резервтер — белгілі бір мемлекеттің халық аралық есеп айырысуғ а, кездейсоқ жағ дайларғ а жә не валюта рыногын реттеуге арналғ ан, орталық банкінде не қ аржы мекемелерінде, сондай-ақ халық аралық валюталық -кредиттік ұ йымдардағ ы алтын мен шет ел валютасынан тұ ратын қ оры. Орталық банк пен қ азынашылық тың, т. б. мекемелердің қ олындағ ы шет ел валютасы елдің ресми валюта резервтерінің қ ұ рамына, ал халық аралық есеп айырысу қ ызметін атқ аратын коммерциялық банктердің шет ел валютасынан тұ ратын қ аржылары елдің жалпы валюта резервтерінің қ ұ рамына кіреді. Халық аралық валюта қ орына мү ше елдің қ ор капиталына алтын тү рінде берген сомасы да ресми валюта резервтерінің қ ұ рамына жатады. Халық аралық есеп айырысуда импорт кірісінен тө лемнің уақ ытша артуын ө теу ү шін ә р ел валюта резервтерін жасайды. Елге қ ажетті валюта резервтерінің мө лшері шет ел валютасының шығ ысы мен кірісі арасындағ ы айырмашылық мө лшеріне байланысты. Валюта резервтерінің болуы елдің халық аралық есеп айырысуда тө лем қ абілеттілігін білдіреді. Алтын-валюта резерві ұ лттық валюта тең генің тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету ү шін қ ұ рылады жә не пайдаланылады.

Алтын-валюта резервтері (АВР) қ ұ рамы мыналардан тұ рады:

- қ ұ йма алтыннан;

- Ұ лттық банктің шоттарындағ ы банкнота жә не монета тү ріндегі шетел валютасындағ ы қ аражат қ алдық тарынан;

- валюталық қ ұ ндылық тардан;

- шетел валютасындағ ы жә й жә не аудармалы вексельдерден;

- шетел ү кіметінің немесе халық аралық қ аржы ұ йымдарының шығ арғ ан бағ алы қ ағ аздарынан;

- басқ а да сыртқ ы активтерден.

· Алтын-валюта резервін ұ лғ айту жә не қ ұ рылымын ө згерту келесідей жолдармен жү зеге асырылады:

- монетарлық алтынды сатып алу;

- резиденттер мен резидент еместерден, Қ Р Ү кіметінен тең геге шетел валютасын сатып алу;

- депозиттік салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан тү сетін комиссиондық жә не басқ а да сыйақ ы (мү дде) тү ріндегі тү сімдер;

- Ұ лттық банктің монетерлық алтын, кү міс, платина жә не платина тобындағ ы басқ а да металлдармен жасалатын операцияларды жү ргізуден тү сетін валюталық тү сімдер;

- Ұ лттық банктің кең ес беру, ақ паратық - баспа жә не басқ а да қ ызметтерінен тү сетін шетел валюталарындағ ы тү сімдер.

Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұ мсалуы мынадай жолдармен іске асырылады:

- ақ ша-несие саясатын жү ргізу мақ сатында ішкі валюталық нарық та валютаны сату;

- ө німдердің (қ ызметтердің, жұ мыстардың ) импортына тө леу ү шін тенгені шетел валютасына конвертация жасау, оғ ан қ оса шетелде дипломаттық жә не басқ а да ө кіліттіліктерді ұ стауғ а жә не іссапар шығ ыстарына, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің жә не Қ Р Ұ лттық банктің сметасы есебінен сыртқ ы қ арыздарғ а қ ызмет кө рсету ү шін.

Қ Р Ұ Б-ның деректері бойынша, Ұ Б алтын-валюта резервтері жыл басынан бастап 2, 7 млрд. долларғ а ө сті. «Ұ лттық банктің алтын-валюта резервтері 2016 жылғ ы қ азанның соң ында 30, 5 млрд АҚ Ш долларын қ ұ рады. Таратылғ ан мә ліметтерге қ арағ анда, Ұ лттық қ ордың шетел валютасындағ ы активтері бір айда 3, 6%-ғ а тө мендеп (оның ішінде валюталық биржада 544, 3 млн АҚ Ш доллары сомасына конвертациялау операцияларын жү ргізу есебінен), жедел деректер бойынша 64, 5 млрд АҚ Ш долларын қ ұ рады. Елдің халық аралық резервтерінің жалпы сомасы 95 млрд. АҚ Ш долларына жетті.
Негізгі ө су алтындағ ы активтерді қ айта бағ алау, сондай-ақ Ү кіметтің шоттарына келіп тү сетін қ аражат есебінен орын алды. Валюта нарығ ында тұ рақ тандыруды атап ө ткен жө н. Ұ лттық Банк ө зінің валюта нарығ ына қ атысуын барынша азайтты жә не тең генің айырбастау бағ амы Қ азақ стан орталық банкінің қ атысуынсыз қ алыптасуда. Осы деректер бойынша, 2016 жылғ ы ақ пан – мамыр аралығ ында нетто-сату кө лемі шамамен 1 млрд. АҚ Ш долларын қ ұ рады. Шетел валютасындағ ы депозиттердің ү лесі 2016 жылғ ы қ аң тардағ ы ө зінің ең кө п 70% мә нінен 2016 жылғ ы мамырдың қ орытындысы бойынша 60%-ғ а дейін тө мендеді. Халық тың салымдары бойынша долларлану дең гейі қ аң тардағ ы 80, 4%-дан 70, 6%-ғ а дейін тө мендеді. Экономикағ а кредиттердің кө лемі жыл басынан бастап іс жү зінде ө згерген жоқ жә не 2016 жылғ ы мамырдың соң ында 12, 4 трлн. тең гені қ ұ рады. Кредиттеудің негізгі кө лемі ауылшаруашылығ ына, қ ұ рылысқ а жә не ө ң деу ө неркә сібіне бағ ытталғ ан. Жалпы, алтын-валюта резерві ә р мемлекеттің экономикалық қ ауіпсіздігінің қ ұ ралы болып есептеледі. Дағ дарыс басталып, ел қ арызы ө се бастағ ан жағ дайда, алтын-валюта резерві сол елдің резервтік қ оры ретінде пайдаланылады. Ал біздің алтын резервіміз Англияның Орталық банкінде орналасқ ан. Себебі, ә лемде тарихи дә стү рмен қ алыптасқ ан ең сенімді алтын нарығ ы осы елде. Бү гінде біздің халық аралық резервіміз 95 млрд. долларғ а жетті. Нарық тың жалпы ережесі бойынша ә р елдің алтын-валюталық резервінің кө лемі 3 айлық импортқ а тең болуы тиіс.

– Мысал ретінде, қ азір Қ ытай юаньді еркін айналымғ а жіберу арқ ылы экспорттан тү скен қ аржыны ішкі экономиканы дамытуғ а салу керек деген шешімге келді. АҚ Ш-тың мемлекеттік бағ алы қ ағ азына салуды тоқ тата бастады. Ресейдің де рубльді еркін айналымғ а жіберуінің себебі де осында жатыр. Себебі, отандық ө неркә сіп пен ө ндіріс ө німдеріне серпін беру ү шін осындай батыл қ адам керек. Ресейлік бұ л қ адам Қ азақ стан, Беларусия, Украина секілді елдердің тауарына тосқ ауыл жасауы да мү мкін. Бірақ ол дамығ ан елдер болмаса, Ресей, біз секілді елдерге ауырлау тиетіні белгілі. Ал енді біз неге экспорттан тү скен қ аржыны ішкі экономиканы дамытуғ а салмаймыз дегенге келетін болсақ, оғ ан кедергі болатын бірқ атар факторлар бар.

12 Следующая ⇒