Әлем картасындағы ғылыми технологиялар (биотехнология, биохимия, экоэнергетика, экология)

Экономика дегеніміз не? Ежелден экономикалық қ ұ былыстар қ ай мемлекетте болса да кездесіп отырғ ан. Себебі, экономика – мемлекеттік шаруашылық ты жү ргізу мен ұ йымдастырудың тә сілдері. Ол елдің байлығ ы мен материалдық ө ндірісі арқ ылы пайда болады. Экономика адамдардың барлық материалдық қ ажеттіліктерін қ амтамасыз етеді. Бұ л терминнің ө зі гректің «эйгос» - ү й шаруашылығ ы жә не «номос» - заң дегенді білдіреді, ал тура аудармасы – «ү й жұ мыстарын жү ргізу заң ы». Ә рбір қ оғ ам экономикалық жү йеде мынандай сұ рақ тарғ а жауап беруі тиіс 1. Нені ондіру керек? 2. Қ алай ө ндіру керек? 3. Кім ү шін ө ндіру керек? Экономика дұ рыс жолғ а қ ойылу ү шін осы мә селелерді шешу керек. Дегенмен, бұ л мә селені ә рбір экономикалық жү йе шешеді.

Экономика жү йелері. Экономикалық жү йенің мың адай тү рлері бар. Олар – дә стү рлі, жоспарлы жә не нарық тық экономикалар. Дә стү рлі экономика артта қ алғ ан технологияғ а, қ ол ең бегінің кө птеген тү рлеріне негізделген. Бұ л экономиканың тү рі бойынша жаң алық ең гізуге рұ қ сат етілмеген. Жоспарлы экономикада ө ндіріс қ ызметі тек жоспар арқ ылы ғ ана жү зеге асырылады. Нарық тық экономикада адамдар ө здері ө нім ө ндіріп, оны ө здері сатуғ а еркіндік алады. Ә рине, адам ү стеме пайда табуды ойлайды. Кә сіпкер кез-келген тауарды шығ аруғ а тырысады, оны мү мкіндігінше тө мен бағ амен сатуы керек. Осылай тауар бағ асы сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты болады. Сө йтіп, сатушы мен сатып алушының қ арым-қ атынаста болу мү мкіндігін нарық дейді. Нарық та негізгі қ озғ аушы кү ш – бә секе. Біздің елімізде нарық тық экономика қ арқ ынмен дамуда.

Бә секе. Бә секе деген не? Бә секе тауар ө ндірісі ү шін де, нарық тық экономика ү шін де бірінші заң. Неге солай? Біріншіден, ә р ө ндіріске ынталандыру керек. Осы ынталандыру кө зі, прогресс кө зі – бә секе болып табылады. Бұ л бә секенің бір жағ ы. Ал екінші жағ ы – бірлестік. Кейбір ә ріптестер қ аржысын, шикізатын ортағ а салып, жақ сырақ, сапалы ә демі, халық қ а ө те қ ажет тауарды шығ аруды ойлайды, сол мақ сатпен бірлеседі, рынокта ө з ө німдерімен бә секелесе алмайтын ө німді ө ндіруге тырысады. Сонымен бә секенің бір жағ ы кү рес, жарыс болса, екінші жағ ы бірлесу. Ө мірдің ө зі бә секе. Кейде адамдар ө мірі, тірлігі ү немі бір қ алыпта бола бермейді, дағ дырыс болады, қ иындық болады, банкротқ а ұ шырайды. Мұ ндай жағ дайда адамдар бір-біріне кө мекке келеді, бірлеседі. Қ азіргі ө ркениетті мемлекеттерде ә ділетті бә секе. Осы бә секеде бә секеннің екі жағ ы да бірге. Бұ л мемлекет ү шін жақ сы. Ә р ө ндіріс, мейлі ол жеке болсын, кооперативтік болсын, жаман ө нім берсін, жақ сы ө нім берсін, бә рі мемлекеттікі.

Ақ ша – ерекше тауар. Ақ ша - ертеден белгілі, ерекше тауар, ол, жалпы эквивалент рө лін атқ арады. Ө ткен мың жылдық тырда кө птеген халақ тарғ а ақ ша рө лін ә р тү рлі тауарлар атқ арғ ан болатын. Біртіндеп жалпы эквивалент рө лі алтынғ а берілді. Себебі, алтын сирек кездесетін ө те қ ұ нды металл ә рі мынадай қ асиеттері ескерілді: бағ алығ ы; сандық бө лімділігі;; сақ талымдылығ ы. Ерте заманнан қ азіргі кезең ге дейін жер бетінде 100 мың тоннағ а алтын қ азылып алыныпты. Заң ды тө лем қ ызметін атқ аратын ақ шаның тү рлеріне қ ағ аз ақ шалар жә не ұ сақ металл мә неттер жатады. Қ азақ елінің ақ ша бірлігі «тең ге» деп аталады. Бұ л ұ лттық валюта 1993 жылдың 15–қ арашасынан бастап айналымғ а енді. Тең ге тә уелсіз елдің тұ тқ асы, даму кө зі, басқ а елдермен тең елудің алғ ашқ ы факторларының бірі. Біздің тең генің 16 тү рлі кө зден таса қ орғ анысы бар. Қ ағ азы да ерекше. Оны ағ ылшындардың «Харрисон» фирмасында 4 ай мерзім ішінде ә зірлеп шығ арды.

Бағ а жү йесі. Бағ а – нарық тық экономиканы басқ арудың негізгі қ ұ ралы. Бағ а – тауар қ ұ нының ақ шалай кө рінісі. Нарық тық экономикада бағ аның ө суі мен тө мендеуі сұ раныс пен ұ сынысқ а байланысты. Сұ раныс дегеніміз – тұ тынушылардың тауарлар мен қ ызмет таурларын сатып алу мү мкіндігі. Ұ сыныс дегеніміз сатушылырдың тұ тынушыларғ а сататын тауарлар саны мен қ ызмет тү рлерінің жиынтығ ы. Бағ аның басты қ ызметі - ө лшем. Бағ аның тү рлері: кө терме сауда бағ асы, мемлекеттік бө лшек сауда бағ асы, еркін бағ а, мемлекеттік бағ а, келісім бағ а, экспорттық бағ а, монополиялық бағ а, дү ниежү зілік бағ а.

Басшының басқ ару стилі. Басшы не болмаса менеджер – қ ызметтің жасалуын басқ а біреулер арқ ылы қ амтамасыз етеді. Бұ л қ ызметі орындау ү шін басшығ а ресми ө кілеттік пен бірге билік қ ажет болады. Басшы жұ мысының стилі – оның басқ ару процесінде пайдаланатын тә сілдердің, амалдардың іс-ә рекеттерінің жиынтығ ы. Басшының стилі – бұ л шешім қ абылдау жә не қ ызметкерлерге тапсырма беру ә дісі. Басшының дербес жә не жалпы стилі болады. Ә рбір басшының дербес стилі бар, мұ ның ө зі оның іс-ә рекетінде кө рініп, басқ ару аппаратының жә не бү кіл ұ жымның жұ мысына елеулі ық пал етеді. Дербес стиль нақ ты қ ұ былыс – оны тү гелдей, егжей-тегжейлі қ айталауғ а болмайды.

Қ азақ станның жарқ ын болашағ ы – білімді ұ рпағ ында. Білімді, сауатты адамдар – бұ л ХХІ ғ асырда адамзат дамуының негізгі қ озғ аушы кү ші. Сондық тан кү ні ертең ғ алым, қ азақ стандық компаниялардың менеджері болатын студенттер мұ ны жақ сы тү сінуі тиіс. Кім дамымаса, алғ а қ арай жү рмесе, ө з орнын басқ ағ а, ә лдеқ айда бә секеге қ абілетті маманғ а беруіне тура келеді. Шын мә ніндегі бақ ытты кезең де ө мір сү ріп жатқ ан жастарғ а ө зін таныту ү шін мү мкіндіктер ө те кө п, бұ л туралы ағ а ұ рпақ жастық жылдарда армандай алмайтын. Бү гінгі кү н – талантты, жігерлі, ө зіне сенетін адамдардың, арманғ а бай жә не оларды жү зеге асыруғ а ерік-жігері бар адамдардың уақ ыты. Мемлекет жастар ү шін барлық жағ дайды жасап отыр. «Жастық шақ - бұ л тамаша нә рсе; оны рә суа ету қ ылмыс... », - деген екен Бернард Шоу. Тек оқ у, кү ш-қ уатың ды аямастан ең бек ету керек, сонда ғ ана ойлағ ан арманғ а жетуге болады. (Н. Ә. Назарбаевтың “Инновациялар мен оқ у-білімді жетілдіру арқ ылы білім экономикасына” атты лекциясынан алынды. Егемен Қ азақ стан, 27 мамыр, 2006 жыл).

Тә уелсіз Қ азақ станның жарқ ын бейнесі. Тә уелсіздік жолына бет бұ рғ ан халық тар бірінші кезекте ө здерінің саяси жуйелерін анық тап алуғ а ден қ оя бастады. 1990 жылы 24 сә уірде Республика Жоғ арғ ы Кең есі Қ азақ станның тұ ң ғ ыш Президенті етіп Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаевты сайлағ ан соң, Қ азақ станда саяси жә не экономикалық дербестігін тү бегейлі нығ айтуғ а бағ ытталғ ан белсенді қ адамдар басталды. Қ азақ стан 1992 жылы 3 наурызда Қ азақ стан Республикасы Біріккен Ұ лттар Ұ йымына мү ше болды. Елтаң ба, ту, елұ ран, сияқ ты мемлекеттік нышандар белгіленді. Тә уелсіздіктің ә р кү ні, ә р айы тарихи мә н-маң ызды айрық ша жауапты шешімдерге толы болды. Тә уелсіздік тұ сындағ ы Қ азақ станда ұ лтаралық келісім мен ынтымақ тың тамаша ү лгісі орнық ты. Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық университетінде 80-ге жуық ұ лт ө кілдері білім алуда. Қ азақ стан халық тарының татулығ ы мен ынтымағ ы еліміздің халық аралық абыройын арттырып, оғ ан деген сеніміне қ уат беріп отырғ аны сө зсіз. Бү гінгі таң да Қ азақ стан саяси жә не ә леуметтік ә ділеттіліктің, экономикалық еркіндіктің берік іргетасына негізделген Заң ның кү ші ү стем мемлекет болуғ а тү бегейлі бет бұ рғ ан. Бү кіл қ азақ стандық тар болашақ қ а қ арай ойдағ ындай алғ а басудың сенімді кепілі осы деп біледі.

Қ азақ стандағ ы білім беру жү йесі. Бү гінде Америка мен Батыс Еуропаның кө птеген елдерінде кредиттік оқ ыту жү йесі қ олданылады. Осы кредиттік оқ ытудың ережелері Қ азақ станда да жетілдіріліп келеді. Болон процесіне сә йкес, жоғ ары жә не жоғ ары оқ у орнынан кейінгі білімнің мынадай сатылары енгізілген:

1. бакалавриат (жоғ ары базалық кә сіби білім) - 4 жыл

2. магистратура (кә сіби жоғ ары білімнің екінші сатысы) – 2 (1) жыл

3. докторлық бағ дарлама (жоғ ары оқ у орнынан кейінгі кә сіби білім) - 3 жыл.

Оқ у жылы қ алыптасқ ан тә ртіп бойынша 32 аптадан турады, ал оның 30-ы теориялық білім беруге, 2-еуі қ орытынды бақ ылауғ а арналады. Оқ у орнын академиялық кезең дерге бө лу, практика мен демалыс мерзімінің ұ зақ тығ ын анық тау қ ұ қ ық жоғ ары оқ у орнының ө зіне берілген. Кү ндізгі оқ у формасы бойынша, студенттердің демалысы жылына екі реттен кем болмайды, ә рі қ ысқ армайды. Оқ у жылының басы – қ алыптасқ ан дә стү р бойынша – 1 қ ыркү йек, ал академиялық кезең семестр болып табылады.

Кредиттік оқ ыту жү йесіндегі артық шылық тар. Бакалавриатқ а тү су ү шін біртұ тас ұ лттық тесті сә тті тапсыру керек. Оқ у мерзімі – 4 жыл, оқ у пә ндерінің саны 40-тан кем болмайды. Бакалавриатта оқ уды аяқ таудың міндетті шарты – теориялық оқ у бойынша студенттің жинағ ан кредиті 128-ден кем болмауғ а тиіс. Бір семестр ішінде кү ндізгі оқ у бө лімінің ә рбір студенті 12-18 кредит жинауы керек. Студентке жоғ ары кә сіби білім қ ұ жатын (диплом) тапсыру жә не бакалавр академиялық дә режесін беру туралы мә селе мемлекеттік қ орытынды аттестацияның нә тижесі бойынша шешіледі. Барлық емтихандарды «А», «А-», «В+», «В» жә не «В-» бағ аларына тапсырғ ан, қ орытындысында ө ту балын 3, 25-тен кем жинамағ ан, сондай-ақ дипломдық жұ мысын «А», «А-» бағ асына қ орғ ағ ан немесе осындай бағ ағ а мемлекеттік емтихан тапсырғ ан студентке ү здік диплом беріледі.

Ғ ылым инновациялық экономиканың негізі Ғ ылым мен инновация қ атар жү ретін екі басымдық. Бизнесті ғ ылым мен инновацияғ а қ алай тарта алатындығ ымыз ашып кө рсетілетін арнайы бағ дарлама ә зірлеу керек. Қ азақ станда инноваторлар ү шін қ олайлы орта қ ұ ру қ ажет. Бұ л ү шін ә лемдік ү здік тә жірибелерді терең ірек зерттеп, еліміздің ерекшеліктеріне шақ тау керек. Инноваторлар ө з ә леуеттерін іске асыра алуы ү шін ел ішінде қ ажетті ортаны, ғ ылым мен бизнес-қ ауымдастық ты қ алай қ ұ ру керектігін ә лемдік тә жірибеден кө ре аламыз. Инновация - тез қ ұ былмалы дү ние. Бү гін жаң а кө рінген дү ние ертең тарихи жә дігерге айналып шығ а келеді. Технология атаулы бү гінде жылдам қ ауымдастық ты қ алуда. Сондық тан ұ зақ мерзімді ә леуеті зор технологияларғ а инвестиция салғ ан жө н.

Қ азақ стандық тардың ғ ылыми жаң алық тары «Қ азақ станның бә секеге барынша қ абілетті, дамығ ан 50 елдің қ атарына қ осылу мақ сатын орындау жолындағ ы басымдылық тың бірі – осы замаң ғ ы білім, ғ ылым мен инновацияны дамыту қ ажет». Сондық тан да Алматыны инновациялар мен жоғ арғ ы технологиялар орталығ ына айналдыру басты басымдылық тардың бірі ретінде жоспарғ а кірген. Алматыда инновациялық технологиялырды дамыту қ азіргі замандағ ы ә лемдік бә секелестіктен қ алып қ оймауғ а негіз болады. Осы орайа 2003 жылы 18 тамыздағ ы Қ азақ стан Президентінің «Ақ параттық технологиялар паркі» арнайы экономикалық аймағ ын қ ұ ру туралы Жарлығ ына сә йкес Алматы қ аласы Медеу аудынының аумағ ына кіретін Алатау кентінде Ақ параттық технологиялар паркі қ ұ рылды. Бү гінде Alatay Ht City деп аталатын жү рген бұ л арнайы экономикалық аймақ Алматыдан 25 шақ ырым жә не ә уежайдан 7 шақ ырым жерде орын тепті. Алматы қ аласы енді компьютер жә не нанотехнологиялар бойынша терең дей дами береді. Бұ л ретте қ олданбалы ғ ылымды ө ндіріс пен бизнеске жақ ындату мақ саты жү зеге асырылады. Сө йтіп біздің қ аламыз республикадағ ы IT – бағ ыттың ә рмен қ арай дамуына да даң ғ ыл жол ашпақ.

Ә лем картасындағ ы ғ ылыми технологиялар (биотехнология, биохимия, экоэнергетика, экология)

Биотехнология – дегеніміз кез келген ө німді жасап шығ аруда немесе кез келген технологиялық ө ндірісте сапалы ә рі таза ө нім алу ү шін тірі ағ заны қ олдану ү дерісі дегенді білдіреді. Заманауи ә лем мен дамығ ан экономикада бұ л ұ ғ ым таза экологияның, ө німді ө ндіруде табиғ атты, соң ғ ы ө німді тү рлі химиялық заттармен ластамайтын жолдармен алу ә дістері, ауыл шаруашылығ ы жә не тү рлі ө ндірістік ү дерісте ө німді алу барысында оғ ан химияны емес, табиғ атта кездесетін табиғ и ө німдерді қ олданудың синонимі десек те болады. Биотехнология – болашақ тың технологиясы. Оғ ан жарқ ын мысал ретінде қ алпына келтірілетін энергияны жатқ ызуғ а болады. Қ азіргі кү ні жер-жаһ ан 95-ші бензинді қ олдануғ а кө шті. Аталмыш бензиннің 10%-ын мұ найдан алынбайтын биоэтанол қ ұ райды. Ол ауаны ластайтын зиянды заттардан барынша таза ә рі мұ най ө німдеріне тә уелділікті азайтады. Бірақ қ азір ә лем ғ алымдары бұ дан бас тартуда. Ө йткені тағ амды отынғ а, жанар-жағ армайғ а қ олдану дұ рыс емес. Сондық тан тез арада биоэтанолды қ ұ рамында целлюлозасы кө п ө німдерден алуғ а ауысуда.