ПЕЧУЙ ЧЫВИГЕ (йомак)

1. ЙОШКАР КЕМ

Чывиге Печуй таче нигє деч ондак кынелын. Агытан ачаже кумшо гана мурымо черетшым мурен эртарыш веле, изи пачката эргыже аважым чыждырашат пиже:

- Авай! Авай! Кынел писынрак! Пазарыш вараш кодына!

- Ой, эргым, але ондак. Кече ачатын йєратыме пече ўмбакшат але шуын огыл.

- Авай, айда писынрак! Сай йолчиемым налын пытарат! - Печуй ок чакне.

- Ой, эргым, ондак манам. Але пазарын капкажымат почын огытыл. Шўргетым муш, терыс ораште ик-кок йылым кычал муын, эр кочкышым ыште. Вара пазарыш тарванена веле, - аваже эргыжым лыпландара.

Печуй аваж ден пырля пазарыш миен пурыш веле, пылышыжлан кычкырен ўжмє вик шоктыш:

- Йошкар кемым налза! Чапле кем! Шўштє гыч ургымо! Кызыт модо почеш тыгайым чият! Пытартыш мужыр кодын! Йошкар кем!!!

Печуй тетла нигємат ок уж, нимомат ок кол, вуйжо иктым веле шона: «Чапле йошкар кем! Шўштє гыч ургымо йошкар кем! » Вашкеракын аважым шулдыр-кидше гыч руалтыш, кемым ужалыше воктек шўдырен намиен шогалтыш. Йолчием, чынжымак, чапле, йошкарге-йошкарге! Кум парян, парня-влак коклаште чарым шупшын шындыме. А ше‰гелныже йытыра гына изи парня-па‰гам пижыктыме. Печуй кузе ончале, туге йєратен шындыш. «У-у-ух, ачамынат тыгай уке. Авамлан налыктемак. Изиш йол-лапамлан кугурак да. Ай, нимат огыл».

- Авай, ончо, кузе тиде йошкар тўс ош пун-капемлан келша! Тыгай йолчием пўтынь чывывўталан ик чывигынат уке. Айда налына! - эрге аважым сєрвала.

- Ой, эргым, ушет кайыш мо? Чыве-агытан тукым тыгай йєрдымє йолчиемым огеш чий. Качымарий лиймекет, оралте покшелне ковыртатен ошкыл колташет, тылат оргўч-таганан кўлеш. Адакшым, тыгай кем дене терыс ораште кузе йылым пургедаш тў‰алат, парня кокласе чора мешаяш тў‰алеш. Айда пазар вес лукыш каен ончалына, тылат йєршым кычал савырнена, - аваже эргыжым ўжеш.

- Авай, мылам моло огеш кўл, тидымак налына, - Печуй шкенжынымак тўя.

- Печуй эргым, пўтынь чывывўта калыкым єрыктарет. Ме тыгайым огына чий, тыгай йолчиемым вўдыштє ийын коштшо кайык-влак веле чият, - аваже чараш тєча.

- Тидым налына маньым гын, тидымак налына! Мый дечем вара чыланат чияш тў‰алыт, - ўскырт эрге йолым веле тава.

Авалан нигуш пураш, эргыжлан саде йошкар кемымак налашыже перна.

    Печуй чывывўташ миен пурыш веле, налме сатужым йолышкыжо чиенат шындыш да, койышланен, лоп-лоп-лоп ошкыл колтыш. Чыланат колышт манын, лўмын уло йўкын кычкырале:

- Ай, могай шокшо! Ай, могай йєнан! Тыгайым кугу олаласе чывывўташте веле чиен коштыт!

- Кє-кє-кє-кє кє тыгай кемым налын пуэн? - Агытан ачаже єрмыж дене мом ойлышашымат ок пале.

- Мый авамлан налыктенам. Ачай, ынде мыйынат тыйын гаяк йошкар кемем уло. Ончо, тыйын дечынат чаплырак, - Печуй моктана. Шкеже «Нигєданат тыгай уке, кєраныза» маншыла, о‰ым веле кадыртен шогалын.

- Ку-у-ру-у-ул! Печуй эргымын ушыжо каен, аважлан нимолан йєрдымє йолчиемым налыктен! - ача нигуш пураш єрын. «Аважланат шокшым пуышаш, кўлеш-оккўллан оксам пытара», - семынже шоналта.

Уло чывывўта калык, йўк-йўаным колын, Печуй йыр погына.

- Кє-кє-кє кє тушто? Мо-мо-мо мо лийын? - чыла вечынат йодыштыт. Шукерте огыл муно гыч лекше чывиге тўшка куржын тольо, да ше‰гечын нимат огеш кой.

- Авай, мыланна нимат ок кой, - изи пачката-влак чогыматат.

- Печуй, ка-ка-ка-кашташ кўзен шогал: сайынрак коят, чыланат ужыт! – изи-влакын авашт шотым муо.

Тыгай ой-ка‰аш Печуйланат келшыш. Пеленсе кашташ кўзаш тарваныш. Но мо тыгай? Нигузе, йол-лапам нєлталын, кўшкє тєршталташ ок лий. Те‰гече веле кашташ кўзен-волен модын кийыш. А таче йолеш пуйто кирам сакалтеныт, тугай неле. Толашен-толашен пўжалт пытыш, но шот тугак ок лек. «Чу, чарайола кўзышаш, а кемым кашта ўмбалне чияш лиеш», - Печуйын вуйышкыжо ушан ой толын пура. Но туштыжат чияш манаш веле. Кашта варажат кенета вичкыжем кайымыла чучеш: сайын шогаш ок лий. Кемжат ша‰гысе деч нелырак лие. Адакшым, йол-лапажлан изишлан веле огыл, а чотак кугурак улмаш. Туге гынат Печуйна кашта ўмбалне «енерал» гай кошташ тєча. Каштан ик мучашыж гыч вес мучашыш ошкылмыж годым, шижде, чапле йошкар кемже когынек йолжо гыч кудашалтеш да мужырге ўлыкє чо‰ешта. Чывывўта калык тиде о‰айым ончен воштылаш тў‰але:

- Ой-й, чапле кемет тыйынлык огыл аман, ха-ха-ха!

Печуйлан мо кодеш: писын кашта гыч волаш да угыч чиен шогалаш.

- Кудаш шу, мыйым ит вожылтаре! - ачажын чытышыже пытыш.

- Йошкар кемет йошкартара аман, - аваже шылтален пелешта. - Ойлышым вет: тыгай йолчиемым агытан-чыве тукым огеш чий. Кудашын, вўд воктек на‰гаен шынде, анят иктаж-кєлан кўлеш лиеш. Вес пазар марте ынде чарайола кошташет перна.

Вот вет, аван мутшым от колышт гын, воштылтышыш лектат вет.

                                    2. МУНО ОРОЛ

    Печуйна кугемын, озаватын окна ўмбалныже илыше кєгєрчен кугыт капым поген. Аваж-ачаж почешат ынде ок кошт. А аважын адак пўкташ шичмыж деч вара йєршынак шканже шке оза лие.

    Таче чывывўташте эр годсек шып. Кунам-тунам гына чыве-влак поче-поче муным мунчен лектыт, а пўктышє-влак йєршын манме гаяк пыжашышт гыч огыт тарване. Печуй, вўта омса воктеч орашы‰ам поктен куржшыжла, каналташ лекше аважым вашлие.

- Печуй эргым, мый писын гына йыра‰ мучаште шогышо терыс орам ончалаш миен толам. Тушто йыл уло але уке - пален налаш кўлеш. Таче-эрла пўктымє муно гыч тыйын изи шольо-шўжарет-влак лекташ тўналыт, нунылан йылан верым кычалын ямдылыман. А тый, мыйын миен толмешкем, муным оролен шого. Чывывўта ўмбаке Шыкырдик Шогертен толын шинчын кертеш, иган муным нумал кайыш гын, паша пытыш. Кум арня наре пўктен шинчымем арам лиеш. Тый нигушкат ит кай, пыжаш пеленак лий, - тыге ойлен, Печуйын аваже пакча ше‰гек ошкыльо.

«Ух-х-х, нине муно оратам! Нунын пелтык модаш каяш огеш лий. Уна, вўта ше‰гелне моло агытанаш чывиге-влак кузе талын модыт. Модышыжат пеш о‰ай вет: кє эн кужу да коя йылым муэш. Мый гын уже визытымат муынам лиеш ыле», - тыге шонен, Печуй пыжаш воктеке миен верланыш.

Чывывўта кєргыштє шып. Пеленсе пыжашыште пўктышє Чыве кокаят нерен шинча, коеш. Нимом ышташ да, Печуйна муным шотлаш пиже:

- Ик муно, кок муно, кум муно, ныл муно, вич муно, - визыт марте веле шотлен мошта да адак угыч тў‰алеш, - ик муно, кок муно …. Чылаже кок гана вич муно да эше кок муно. Иквереш ушена гын, мыняре лиеш? Ала-а-а… - Печуй тыгат шотла, тугат тєча - шотым ок му.

Муным «визыт марте» уэш-пачаш шотлен пытарыме. «Адак мом ышташ гын? Эх, жапшат эркын эрта вет», - тыге шонен, изи агытанна йокроклана. Жапым вашкерак эртараш манын, пыжашысе мамык да пун пырче дене модаш тў‰але, кудын дене ава муно-влакым петырен коден. Мамык-пунжо пушкыдо-пушкыдо, куштылго-куштылго.

- Та-а-ак, кудыжо писынрак камвозеш - пунжо але мамык пырчыже, чечас тергена, - Печуй иктын-иктын ўлыкє кышкаш тў‰але. Ой-й, о‰ай ве-е-ет! Вара мамык пырчым пуэн модмашыш кўсныш. - Уф-ф-ф, уф-ф-ф, - пуал колтен, кўшкє нєлталеш. Мамык пырче-влак ўчаш-ўчаш кўзен каят да вара э-э-эркын волат. Икмыняр жап тыге модмек, пыжашыш ончал колта - муно-влак чара кият!

- Ой, авам деч логалеш! - йўкын шоналтыш да писын пун ден мамык пырче-влакым мє‰геш пыжашыш нумал оптыш.

Адак, нимом ышташ да, пыжашысе муно-влакым тергаш пиже:

- Та-а-ак, кудыштыжо шўжарем, а кудыштыжо шольым? - Печуй палынеже. Мунышко пылышыжым пыштен ончыш - нимат умылаш ок лий, кытыр-котыр йўк веле шокта. Парняж дене муно шўмым тук-тук-тук пералта. Адак колыштеш. Тыге чыла муным терген лекте. Кенета муно кєргыштє тарванылмаш, чиоклымаш тў‰але. Теве ик муно печкалт кайыш, почешыже кокымшо, кумшо…. Печкалтме шелше гыч изи нарынче умша койо. Саде изи умша чарныде чиокла, муно шўмым чў‰ген, рожым кугемда. Муно шўмым кокыте шелын, икте почеш весе чывиге-влак лектынат шогальыч. Пыжаш пелен шогышо Печуйым ужын, куржын миен авырен нальыч.

- Авай! Авай! - ик веч шокта.

- Мый авада омыл, - изи агытанын шинча каралалте.

- Ачай! Ачай! - вес веч солна.

- Мый ачадат омыл.

- Кє лият?

- Мый изада лиям, - Печуй мом ойлаш шонен муо.

- Авай! Ачай! Изай! – иканаште кычкыраш тў‰альыч. Чыла вечат «…ай! …ай! …ай! » веле шокта, нимат умылаш ок лий.

Тыгай йўк-йўаным колын, пошкудо пыжашыште пўктен шинчыше Чыве кока помыжалте, «Мом толашат? » манын, вуйым нєлтен ончаш пиже. Нигунам уждымо сўретым ужеш: кызыт гына муно гыч лекше чывиге ората шкешт деч изишлан веле кугурак агытанаш чывиге йыр «Авай! Ачай! » манын кычкырен тєрштылыт. Омывуя сайын умылыде, «Кыт-кыде-е-ет! Пошкудемын чывигышт-влакым самырык агытан поген налнеже! » манын шоналта да, «Куржшаш! Шижтаршаш! » ой дене чывывўта гыч лектын чоша.

Печуй лўшкымашым чарашлан йолварнявуеш шогале, йўкшым кўжгемден, пе‰гыдын кычкырале:

- Шы-ы-ып лийза-а-а!

Тыгай пе‰гыде йўкым колын, чывиге полко шыпланыш. «Кунам авамже толеш гын? Нинын ден ушемак кая», - Печуй мом ышташ ок пале. Тиде жапыште вўта ўмбалне «Шыкырдик! » шоктыш. Печуй умлыш - тиде муным нумалше Шыкырдик Шогертен!

- Чыланат пыжашыш пызнен вочса! «Шыкырдик» манмым колда мо? Палыза - тиде мемнан тушманна, Шыкырдик Шогертен, кычкыра. Тыгай йўкым колыда гын, вигак, кушко кертыда, тушко шылза! - Печуй «Уна, мый мом палем» маншыла туныктен ойла.

Тиде жапыште адак «Шыкырдик! » шоктыш. Чывывўта кєргыштє тугай шып лие, єр-р-рат! «А-а-а, уна кузе тендам шыпландараш лиеш улмаш», - шоналтыш Печуй.

- Мыйын кочмем шуэш, - чывывўта кєргысє тымыкым вичкыж йўк курльє.

- Мыйынат мўшкырем шужен, - весе ушныш.

- Мый йўнем, - кумшо нечке йўкым лукто.

«Тыгай изи улмем годым авам мом пукшен да мом йўктен вара? - Печуй пеш шона. - Пукшаш-йўкташ пыжаш деч ордыжкє на‰гаяш лўдыкшє. А-а-а, шонен муым».

- Шочмо пыжашысе мамык - тиде тылада кочкыш-йўыш. Мамык пырчым налын, умшашкыда пыштыза да шыпланыза. Тетла, авана толмеш, кочмо-йўмє нерген ида шоно.

- Уна тиде мыйын йолем тошкале, - адак кишланыме йўк шоктыш.

- А тый ит шўкедыл, - ваштарешыже солныш.

- Ай-й-й, мыйымат ишат, - кумшо шорташ ямде.

Тыгай годым мом ышташ, Печуй ынде пеш пала.

- Шыкырдик! - лўдыктен кычкырале тудо. Чывывўта кєргыштє адак шып. Но шукеш огыл, шўкедылмаш тў‰але веле.

- Та-а-ак, чыланат пыжаш воктен шогалза! Мый палынем: мыняр шольым да мыняр шўжарем уло. Агытанаш чывиге-влак пурлашыла шогалза, а чываш-влак - шолашкыла. Ик, кок, кум, ныл, вич, эше ик, кок - тиде агытанаш-влак. Ик, кок, кум, ныл, вич - тиде чываш-влак, - Печуй шотлен нале да иктешлыш, - шольым-влак шукырак улыт. Ынде чываш-влак пыжашыш пурен шичса, а агытанаш чывиге-влак дене чын агытан гай кошташ тунемына. Пыжаш йыр шогалына да, Агытан ачана кузе ошкеда, меат тугак кошташ тў‰алына.

Чывиге-влакым пыжаш йыр шогалтыш да строй дене ошкедыкташ тў‰але:

- Ать-ва, ать-ва, ать-ва!

Лач тиде жапыште Печуйын аваже, тудак изи чывиге-влакынат авашт, да пошкудо пыжашысе Чыве кока чывывўташ шўлешт-шўлешт пурен шогальыч.

- Авай! - Печуй куанен кычкырале.

- Авай! Авай! Авай! - почешыже изи пачката-влак тєрштыл-тєрштыл чогыматаш тў‰альыч.

- Уй-й-й! - изи пачката иге-влакым ужын, ава єрє. - Таче лекташ тў‰алыт манын шонышым вет, шонышым. Ой, Печукем, тау, ик игымат йомдарен отыл. Могай тый чолга улат.

- Авай, мемнам изай модыш дене модыктыш, - ик веч шокта.

- Эше Шыкырдик Шогертен деч аралалташ туныктыш, - шокта вес веч.

- А эсе, а эсе тудо мыйанна мамык пыйысым пуксыс, - эн изи капан чывигат вараш ынеж код, изажым мокталтынеже.

- Ну, мый йыл кычалаш куржым, - Печуй шикш-пурак чывывўта гыч чошыш.

- Мемнам модыкташ адак то-о-ол, иза-а-ай! - почешыже кычкырат.

                        3. ОСАЛ ПАША

Печуйын ачаже пече ўмбак чо‰ештен кўзыш, кок шулдыржымат лоп! лоп! пералтыш, вуйым кўшкє шуен, оралтым темен, чаплын гына муралтен колтыш:

- Ку-у-ука-а-а-аре-е-еку-у-у!!!

«Мурымемым чыланат колда мо? » маншыла, йыр кугешнен ончале. «Ну, ыштышаш пашамым кызытеш пытарышым» шоналтен, мє‰геш мландыш чо‰ештен волыш.

Теве мыняр кече Агытан ачажын тыге мурымыжым Печу кєранен онча. Тачат ачажын пече ўмбак чо‰ештен кўзымыжым ужын, модмо пашам шуэн, сайынрак ужаш манын, оралте покшек лектын шогале. «Эх, кунам кугем шуам гын. Тунам вара мыят ачам семынак пече ўмбач шергылтарем ыле. Мо пече ўмбач веле, вўта ўмбакак кўзем. Йолварнявуйыш шогалам, вуйым кече марте шуялтем, шулдыремым лоп! лоп! пералтем да, оралтым веле огыл, пўтынь тўням темен муралтен колтем. Чу, мом кугеммым да мойын вучаш, мурашлан кызытак тунемаш тў‰алам», - шоналтен, Печуй вўта ше‰гек, шып верыш, куржо. Кугу лопшудо йымак шогалын, «Кушеч тў‰алаш гын? » манын, пыртак шоналтыш да кўлешан пашажлан пиже веле.

- Та-а-ак, эн ондак йолварнявуйыш чын шогалаш тунемман, - шканже шке ойла. Манаш веле: йолварнявуйыш шогалаш! Тыгат-тугат толашен, эркын шот лекташ тў‰але. Эше мыняр шкенжым тыге индыра ыле, пиалешыже, агытанаш чывиге-влакын Печуйым ўжын кычкырыме йўкышт солныш.

- Печу-у-уй, куш йомынат?

«Ай, тачеш сита-ла», - шоналтен, моло чывиге-влак дек куржо.

Арня наре толашен, Печуй ачажын койышым, эсогыл, кекерекшымат тудын гай шерын оварташ тунемын шуо. Ынде кугеммым веле вучаш кодеш. Мыняр вуча ыле ала…

    Ик поро кечын Печуй ден йолташыже-влак савар пелен почкалтыш коклаште пуракым кышкылт модыт ыле. Кенета пече вес велне умылаш лийдыме йўк-йўан тарваныш. Мо тыгай манын, чыланат пече шелшыш шинчам тушкалтышт. А тушто нигунам уждымо сўрет почылто: Печуймыт деч ик вуйлан кугурак кок самырык агытан вашла шогалыныт да тавада‰ тєрштылыт. «Ынде мо лиеш, ынде мо лиеш? » манын, Печуй, шинчам пыч ыштыде, нуным онча. Кенета иктыже кора‰е да, о-о-ой, йолварнявуйыш шогалын, «Э-э-эк-э-э-э! » муралтыме гай кычкырале! Почешыже весыжат шўйысє пыстылжым овартыш, йолташыжым эртараш тєчен, вуйжым шуялтен, «Э-э-э-э-эк! » муралтен колтыш. Печуй єрмыж дене изиш гына волен ыш шич! «Кузе тыге лийын кертеш? Пошкудо чывывўтасе агытанаш чывиге-влак мураш тўналыныт? А ме… а мый… Чу, тыге огыл. А ме кунам мураш тунемаш тў‰алына? »

- Авай, пошкудо чывывўтасе самырык агытан-влак мураш тў‰алыныт, а мыйын кунам йўкем почылтеш?

- Нуно качымарий улыт, - ава умылтара.

- Молан нуно качымарий улыт, а мый алят уке?

- Нуно муно гыч тый дечет ондакрак лектыныт, садлан.

- Мый кунам качымарий лиям? - Печуй шканже шке сыраш тў‰але: «Эх, мо манын муно кєргыштє тынар шуко мутаен киенам? Ондакрак лекташ тєчыман ыле улмаш».

- Теве вўта ше‰гелсе олмапушто кечыше олма чевергаш тў‰алеш - тунам тыйынат чын качымарийын гай йўкет почылтеш, - аваже «Куана, уке? » манын ончалын, эргыжлан каласыш.

- Уй-й-й, саде олмаже кунам эше чеверга-а-а, - Печуйын кумыл волыш.

Тиддеч вара Печуй кажне кечын олмам тергаш тў‰але: чевергаш шона але уке? Ик кече миен онча - уке. Вес кече - уке. Кумшо кече - олма тугаяк ужарге кеча.

- Те чевергаш шонеда але уке? Мыняр тендам вучаш лиеш? Мый писынрак качымарий лийнем, а те чевергашат ода шоно. Эх, тендам.

- Шыкырдик, - кенета вуй ўмбалныже, олмапу укшышто, Шыкырдик Шогертенын йўкшє шоктыш. - Мо шонем, мынярымше кече олмапу йымалне тыйым ужам. Олман чевергымыжым вучет аман. Кунамсек чывиге полко чевер олмам йєраташ тў‰алын?

- Мый тый денет ом кутыро. Тый пыжаш гыч авамын муныжым эре шолышташ ва‰ет, - Печуй савырнен каяш тарваныш.

- Ынет кутыро - ит кутыро. Олман чевергымыжым молан вучыметым мый тугакшат палем: йўкын кутырметым кольым. Качымарий лияш вашкет, эшежым мурашлан йўкет почылтмым вучет - вот молан. Шыкырдик! Кай, кай. А мый палем, кузе тылат полшаш, - Шыкырдик Шогертен, шинчажым чузийын ыштен, пеш йырымла.

Каяш тарваныше Печуй шогале. «Авам Шыкырдиклан ўшаныман огыл манын, эре ойла ыле. Каяш, але каяш огыл? Ай, йєра-ла, колышт ончышаш: мом ойла», - шоналтен, самырык агытан йодо:

- Ну, кузе полшен кертат?

- Кажне кечын ик кўчымє муным йўаш кўлеш, вара вик йўкет почылтеш, - Шыкырдик Шогертен, олмапун ўлыл укшышкыжо шинчын, йўкшым иземден пелештыш.

- Кўчымє муным йўаш манат? Авамын пыжашыж гыч шолыштыктынет? - Печуй тунар сырыш, кекерекшат йошкаргыш.

- А мо тый шонет: пошкудо чывывўтасе самырык агытан-влакын йўкышт кушеч? - ола-вула кайык чоялана. - Нунат кажне кечын ик кўчымє муно гычын йўыт - вот молан.

- Ой-ой-ой, ўшандарен кертымак манын, шонет чай, - Печуй вуйым веле рўза.

«Ох, ўскырт, нигузе савыралаш ок лий вет а. Ну, чыте, чечас пытартыш мутемым луктын пыштем», - шоналтен, Шыкырдик йўкшым эше чотрак иземден пелештыш:

- Тый кузе шонет: Агытан ачатын молан йўкшє тынар виян да эшежым яндар? Тудо кажне эрдене кўчымє муным йўэш - вот молан.

- Ондалет! Ачам тыгай осал пашам ок ыште!

- От ўшане - шке палет. Шо‰го агытан-качымарий марте, мурен кертде, йўк деч посна кошт ынде. Мый тылат палашет веле ойлышым, - чоя кайык чо‰ештен кайшыла койо. Пуше‰ге йыр савырнен, вуйым сакен шогышо Печуй дек уэш тольо.

- Кызытак вўташ каен, ик муным кондо: кузе чын йўаш кўлеш, мый тылат ончыктем, - ола-вула кайыкын шўвылвўдшат тольо. «Ну, ик паша лие, окмакет чўнгале коеш. Мыйын шоямым вик нелын колтыш. Ынде почешыже шекланаш веле кодеш: кушто чыве-влакын пыжашышт шинча. От пале, икмыняр муныштым веле шолышт шуктышым, пыжашыштым чоя верыш кусаренытат. Но мый садак чоярак улам», - Шогертен тунар куанен, тунар куанен.

    Печуй эркын чывывўта декыла ошкеда. «Мом ышташ? Мом ышташ? » вуйжо иктымак шона. Ойгырен кайшыжла, огешат тогдае, кузе почешыже Шыкырдик Шогертен шолып кўта. Вўта омса воктелан Печуй шогале, «Иктаж-кє уло, уке» маншыла, кок векыла ончале да пурен кайыш. Чывывўта кєргыштє шып - нигє уке. Чыве-влак ша‰гак мунчен каеныт, а пўктышє кызыт уке. Печуй шудо дене чоян петырыме пыжаш воктек толын шогале. «Налаш але налаш огыл? Тиде вет авамын мунчымо муныжо. Муно йоммым авам пален налеш гын, ойгыраш тў‰алеш. Адакшым, озаватат авамым да моло чыве-влакым «Йолагай-влак, муным мунчаш єрканеда! » манын вурсаш ту‰алеш. Вес могырым, кўчымє муным йўам гын, йўкем писынрак почылтеш. Тиде чывывўташте чыла иге-влак деч эн ончыч мый мураш тў‰алам. Ох, мом ышташ? Шолышташ але уке? Ой, огым-ла. Таче ом тўкє», - тыге шоналтен, вўта гыч мє‰геш лекте.

Шыкырдик Шогертенлан тидак веле кўлеш. Вўта рож гыч Печуйын куштырак шогылтмыжым, да кушечрак лекмыжым шекланен шуктыш. Писын чывывўташ пурен, ик муным пыжашешак шўтен йўын колтыш. Кокымшынат яра шўмжє веле кодо. Кумшынат. Нылымшыжым йо‰ылыш ўлыкє камвозыктыш. Визымше муным руалтен, вўта гыч чошыш.

    Кас велеш муно-влакым поген налаш манын, вўташ озавате пурыш. Икмыняр жап гыч чыве-влакым вурсаш тў‰але:

- Йолагай-влак! Муно адак уке! Муным мунчаш тептерда уке гын, шыжылан чыладамат шокшо подыш чыкем!

Пўтынь чывывўта калык шып лие. Мо тыгай? Пыжаш гыч муно куш лийын? Агытан чылаштымат тўткын ончале. Печуй шижынат ыш шукто, кузе умшаж гыч лекте:

- Мый… мый огыл, мый тўкен омыл. Мый налын омыл, - уэш-пачаш ойлаш тєча. Шкеже тунар йошкарген, тунар йошкарген, кекерекше дечат йошкаргырак лийын шогалын.

Аваже вик умылыш: эргыже ала-мом пала.

- Эргым, тол-ян лишкырак. Ойло: молан муным налшаш улат ыле? - Печуйым пўтырал кучыш.

Тудыжлан нигуш пураш: чыла ойлен пуашыже вереште. Колышт налмек, аваже вурсаш да монь ыш тў‰ал, но, чылан колышт манын, пе‰гыдын каласыш:

- Шыкырдик Шогертен - мемнан тушманна кокла гыч иктыже, тудо пыжаш гыч мунынам шолыштеш. Печуйым ондален, чоя вереш шылтен шындыме пыжашнам пален налын. Эше шолышташ таратен. Эргым, - Печуй дек савырныш, - кўчымє муным йўдеат, мурашлан теве йўкет почылтеш. Але марте ик агытан-качымарийынат йўкшє почылтде кодын огыл. Кажне пашан шке жапше.

    Кече почеш кече эрта. Печуй тудын ден лийше йєрдымє паша нерген мондашат тў‰алын ыле. Ик кечын, йылым кычалын, терыс ора дек куржын миен шогале гын, ой-й-й, онча: ола-вула тўсан пун-пыстыл-влак поча‰ кият. Пешак палымыла койыт. «Ух, тиде вет Шыкырдик Шогертенын! Теве тылат кузе кўлеш! Тетла осал пашатым от ыште! » Печуй куанымыж дене тєршталтыш. Йолварнявуешыже шогалын, шўйысє пун-пыстыл шўшажым овартыш. Вуйжым мыняр лиеш, тунар кўшкє шуен, уло пакчам темен муралтенат колтыш:

- Э-э-э-эк-эк-э-э-э!

Кузе тыге лие, шкежат шижын ыш шукто. Шўмыштыжє куанымаш, кугешнымаш иквереш варналте.

- Ура-а-а! Мый ынде качымарий ула-а-ам! Колыда! - кычкырен, вўта декыла куржо.

                            4. ТАНАСЫМАШ

«Эх-ох-ой, шо‰гемалтеш, аман. Теве ўмаште веле нинын гай мыят тавада‰ тєрштылам ыле. А ынде то вучыдымын йўкем оралген кая, то мурымем годым мутшым монден кудалтем. Адакшым, те‰гече, пошкудо агытан дене кучедалшемла, почыштем ик пыстылемым йомдарышым. Ситыдымыжлан, кекерекемат шєрынгаяш тў‰алын, - оралте покшелне качымарий агытан-влакын тєрштыл кучедалмыштым ончен, Агытан ача шоналтыш. - Мыйым алмашташ эргым-влак кокла гыч кудыжо келшен толеш вара? » - ача Печуйым, Печукым да Печам шымлен ончале.

- Эргым-влак, толзя-ян воктекем. Шушаш шошым тиде чывывўтан атаман-вуйлатышыжлан озавате векат вес агытаным шогалта. Мый ынде шо‰гемынам, тазалыкемат начаремын. Чыве полкын атаманже тендан кокла гыч ала-кудыжо иктыже лийшаш.

- Тиде мый! Мый! - Печуй куанымыж ден тєршталтенак колтыш. - Мый самырык, чолга, ушан улам!

- Уке! Тиде мый! - Печукат макым ынеж пу.

- Мыят атаман лийын се‰ем! - Печат ынеж кора‰.

- Чуза, шыпланыза! Чывывўта калык дене командоватлаш - паша куштылгыжак огыл.

- Эй-й-й, мо тушто нелыже! Мый тугакшат командоватлен кертам: ать-ва, ать-ва, ма-а-арш, сто-о-ой! - Печуй «Тьфи, мый чыла палем, чыла кертам» маншыла, о‰ым веле кадыртен шогале.

- Паша кычкырмаште огыл, а колыштарымаште. Печуй, пеш кертат гын, ончыкто, кузе чыве-влакым, поктен, уремыш на‰гает.

Печуй пуйто тидымак веле вучен, чыве-влак ончык тєршталтен куржын мийыш.

- Уремыш марш! Чыланат уремыш каена-а-а! - кычкырен, шулдыр-кидым рўзен покташ тў‰але.

Пўтынь чыве полко: аваже, кока-шамыч, иге-влак - шинчам пыч-пыч ыштен ончат, верышт гыч тарванашат огыт шоно.

- Во-о-от, ужыда, кычкырен, шот ок лек. Весе: агытан-вуйлатыше кастене пытартыш кашташ шичшаш, а эрдене эн ондак кынелшаш. Йўдымжат шижын малышаш. А пелйўд деч вара мурымо черетым мален кодышаш огыл, уке гын, пошкудо агытан-влак ончылно намыс лиеш.

- Уй-й-й, мый йўдым ала-мыняр гана помыжалтам, - Печук моктанынеже.

- Конешне, туна-а-ар нерым шупшат - шке йўкешет шке помыжалтат, - пеленже шинчыше иге-влак Печукым шєрын ончальыч.

- Кумшо: кунам озавате пырче-шўрашым оралте покшелан оптал пуа, агытан-вуйлатыше ончен веле шогышаш. Кунам-тунам гына шотшылан пырчым чў‰галмыла ыштышаш.

- ™-ў-ўй, пырчыжым чў‰галмыла веле ышташ тў‰алат гын, йол-лапам шуен возат-ыс, - Печа тўрвыжым овартыш.

- А опкынланен, шкендын нерген веле шонет гын, чыве-влакет йол-лапаштым шуялтат, - Агытан ача Печам келесырын ончале. - Нылымше: тўрлє пырыс-пий, осал кайык-влак деч пўтынь чыве полкым арален шогыман. Адакшым, пошкудо агытанымат жапыштыже поктен колтыман.

- Э-э-э, пошкудо агытан деч ме огына лўд-ла. Уна, пече рож гыч эре сдачым пуэна, - кум качымарий, кертмышт дене моктанен, иканаште пелештыш.

- Ну, чыла паледа, чыла кертыда гын, кудыдам чыве командирлан шогалташ келшен толеш? - Агытан ача эргыже-влакым онча.

- Мый командир лиям! - Печуй кычкыра.

- Мый! Мый! - Печукат вараш ынеж код.

- Мый командирлан келшен толам! - Печат вуйлатыше лийнеже.

«Печ-печ»-шамыч тєршталтышт, куржын миен, икте-весе дек чывытан гай пижын шинчыч, дўвўр кучедалашат тў‰альыч.

- Чуза, шыпланыза! Тыге кучедалын, шот ок лий. Мемнан чывывўтасе иге-влак кокла гыч келшышым она му гын, чыве командирлан пошкудо вўта гыч кондена, - ача лўмынак лўдыктен каласыш.

«Ух, тиде омыта гай йолан самырык агытанымак ойла огыл чай? Толын гына ончыжо - мый тудлан ончыктем! Пун-пыстылжым йылтак кўрын пытарем! » - Печуй шыдын шоналтыш.

Ох, саде омыта йолан качымарийлан Печуй кузе-е-е сыра-а-а. Вуйысо кекерекше вўр гай йошкаргымешке сыра. Сырыдежат ок лий. А тиде «агытан сарже» теве кушеч тў‰але. Печуй да икта‰аш йолташыже-влак вўта ше‰гелсе почкалтыш коклаште модаш йєратат. Йєратыде! Тушто чыла шотыштат йєнлє: почкалтыш шудо кужу - тўрлє осал кайык деч писын шылаш лиеш; почкалтыш тў‰ыштє рок-пуракше моткочак пушкыдо - ўчаш-ўчаш йўштылаш да эшежым кышкылт модаш тиддеч сай верым от му. А эшежым озавате почкалтыш пеленак терыс орам ышташ тў‰алын. Вот тиде «узьмакыш» пошкудо чывывўтасе самырык агытан толаш тунем шинчын! Могай пече рож гыч вонча - нигє ок пале. Икечын Печуй почкалтыш ора воктек миен шогале, онча - пуракыште агытан поча‰еш. «Тиде Печа тырша аман» шоналтыш. Йєра ласкан йўштылалтеш ыле гын. Уке вет! «Печа» манмет уждымыла ну поча‰еш, ну поча‰еш - пуракым савар деч кўш нєлта. Ситыдымыжлан, пеленже улшо Печуй ўмбаке шулдыр-кидше дене пуракым вушт! да вушт! шыжыктылаш тў‰але. «Ну, Печа, керта-а-ат. Чечас мыят тыгак тў‰алам» манын шоналтен шуктыш веле, саде поча‰ше агытан, кынелын, могыржым чытырыктен-рўзалтен колтыш. Печуй вик умылыш - тиде йєршын Печа огыл! Нунын дек ўждымє уна толын! Печуймыт тєраш пошкудо чывывўтасе агытан! Печуй сайынрак ончале гын, ой-й-й, йолжо-о, йолжо-о! Чылт омыта!

- Ух, тыйым! Мемнан пакчашкына йодде пуренат! Пуракыштына поча‰ат! Мемнан йылнам шолыштнет! Чыте, теве кекерекетым шєрын колтена! Эй, чыланат тышке! - кычкырен, Печуй ўждымє уна ўмбак керылте. Ну, саде омыта йоллан логале ве-е-ет!

- Нечеве, шкендын пуракыштет поча‰!. Адакшым, терыс йылна шканнат шагал. Ишь могай! Икте йодде толеш, весым пурто - тыште бесплатный пазар мо! - Печуй, Печук, Печа пеш сыреныт, унам «сайын гына сийлен» ужатышт. Пытартышлан, пече рож гыч мушкындыштым рўзен лўдыктен ешарышт:

- Адак толат - пун-пыстылетым икте кодде кўрын колтена!.

Саде «кавалерист» тетла толаш огеш тошт, шонышт. Уке-е-е, Печуймытын модмо верышт келшенак шинчын, витне. Эрлашыжым эрден эрак толын шогалын! Адак «агытан сарым» ышташ перныш.

«Агытан ача коли саде омыта йолымак чыве командирлан шогалташ ойла? Уке-е-е, тиде нигунам ок лий», - шона Печуй. Кенета вуйышкыжо ушан ой толын пурыш:

- Кєлан шушаш шошым чывывўта вуйлатыше лияш - тек вўта калык шке ойырен налеш.

- Кузе? Кузе? - чыланат палынешт.

- Туге. Чыве командирлан лияш шонышо-влак коклаште та‰асымаш-ўчашымашым эртарыман. Тыге нигєланат єпке ок лий, - Печуй шонымыжым луктын каласыш.

- Тиде сай шонымаш. Чын, вуйлатыше лўмым сулен налман. Тачысе кече гыч чывывўта оралтыште качымарий агытан-влак коклаште та‰асымашым тў‰алына. Кє се‰а, тудо шушаш шошым вўта оза лиеш. Ну, мо, тў‰алына веле.

Пўтынь чывывўта калык, икте коде, оралтыш погыныш. Муным мунчаш шичше чыве-влакат, пашаштым шуэн, вўта гыч куржын лектыч.

Кум агытан-качымарий кудывече покшелне салтак гай ры‰ шога. Кекерекышт - шерын овартен шындыме, оргўчышт - пўсемдыме, пылыште‰гешт - чолгыжмеш нўжын шынжыме, почышт – єтыклымє, шинчашт ко‰гасе тулшолгым гай йўла. ™чашен-та‰асаш ямде улыт!

- Икымше та‰асымашна тыгай: мурымо мастарлыкым ончыктымаш, - Агытан ача увертарыш.

«Эй-й-й, тидым чыла дечат сайын кертам. Таклан мо кугу лопшудо йымалне тунем кийышым», - куанен шоналтыш Печуй да оралте покшелне шогышо суртозан пу пўчмє стан воктекше миен шогале. Стан ўмбак куштылгын чо‰ештен кўзыш. «Чывывўта калык ончылно тыге икымше гана мурем – мурышаш мутемым монден колтышаш огыл адак», - манын шоналтыш. Йолварнявуйыш шогале, шўйысє пун-пыстыл оражым овартыш, мыняр кертмыж наре вуйжым кўш шуен, оралтым темен муралтен колтыш:

- Кеке-э-эк-э-э-эк!!!

Пеш келыштарыш коеш. Чываш чывиге-влак шулдыр-кидыштым рўзен, да «Печуй, пеш кертат!!! » манын, Печуйым куандарат. Тудыжын кумыл - кашташте. Печа ден Печукат «Меат кертына» маншыла, Печуй почеш черет дене муралтен пуышт. Стан ўмбалне шогымышт годым йол-лапашт чытырыш гынат, мурымышт чыве калыклан келшыш. Но та‰асымаш - та‰асымашак, ала-кє се‰ышаш. Тиде мурымаште Печуй се‰ышыш лекте.

- Кокымшо та‰асымашна тыгай: кє эн ондак кугу йылым муын конда.

«Печ-печ»-влак кумытынат вик пакчашкыла чошышт. «Терыс ораште йыл шуко, но тыгыде. Чу, пакча мучаште тошто терыс ора изишак лийшаш. Тушто пургед ончышаш», - манын шонен, Печуй пакча мучашыш куржо. Печа чоярак, коеш. «Мом ала-кушко шумеш жапым эртарен куржталаш - вўта пеленак куштыраште кычалшаш» манын, шке пашажлан пиже. А Печук эше ушанрак. «Те‰гече тышке кугу йыл пурен кайыш, руалтен шым шукто» манын, пакча капка пелен кийше о‰ам веле шўкале. Печук ден Печа коктын иканаште, кугу йылым сакалтен, оралте покшек толын шогальыч, йылыштым шуен пыштышт. Печуй ты гана кокымшо лие.

- Кумшо, пытартыш, та‰асымашна кум кече гыч лиеш. Кум кече коклаште те кушташ тунем шуктышаш улыда, - увертарыш Агытан ача.

«Уй-й-й, кум кече коклаште кунам кушташ тунем шуктет, окмак? Кузе куштен ончыктыман: рушла, марла? Адакшым умша гармонь дене шоктыман мо? Уна, озаватын Микале лўман эргыже тўрлє йўк дене мурышо яшлыкым сакален коштеш. Эше саде тўрлє йўк почеш могыржым ала-кузеат кадыртылеш. Тьфу, куштем шона чай. А йолташыже-влаклан келша, коеш. Икечын кечат шинчын огыл ыле, капка ончылно мочоло лўшкышт: то тўрлє йўкын мурат, то шўшкат, то яшлыкын мурымыж почеш кадыргылыт. Пытартышлан, озаватын эргыжлан «Микале Джексон, гарьым пу-у-у!!! » манын кычкырен кийышт. Чу, Микалын кадыргылмыже молылан келша гын, ала мыламат тудын гай кушташ тунемшаш? » - тыге Печуй кашташте мален колтымешкыже шонкалыш. Йўдым омым ужеш: пуйто тудо Печуй Джексон улеш. Йошкар кекерек олмеш вуйыштыжо шем-кудыр оржа. Ўмбалныже йылгыжше шемалге - йошкар вургем, йолыштыжо таганан йошкар кем. Пуйто тудо оралте покшелне шогышо суртозан пу пўчмє станже ўмбалне улеш. Оралте тич чывывўта калык, пошкудо гычат ончаш толыныт. Чыланат шўшкат, шулдыр-кидыштым рўзат, кычкырат. Чыла вечат «Пе-ечу-уй Дже-ексо-он!!! Пе-ечу-уй Дже-ексо-он!!! » веле шокта. Эн лишне улшо шукерте огыл муно гыч лекше чывигат тєрштыл-тєрштыл кычкыра: «Пейуй-й-й ийа-а-ай!!! Гай-й-йым пу-у-у!!! Гай-й-йым!!! » Печуй тўрлє йўк дене мурышо яшлыкым чўкта да кушташ тў‰алеш: йолжо дене ончыкыла ошкеда, а шкеже ше‰гекыла кая. Пуйто тудын капше лулеге деч посна: ала кишке, ала ужава гай, нушкын-тєрген, ше‰гек-ончык кая. То унчыливуя шогалын, йолжым кўшкє кышкылтеш, то пєрдшымардеж гай ик верыште тєрга. То …. Лач тиде жапыште Агытан ача пелйўд эртыме нерген увертарен муралтыш.

Печуйын ласкалык пытыш. Вуйыштыжо эре икте - Печуй Джексон, Печуй Джексон, Печуй …. «Йєра, озаватын Микале эргыжын кадыргылын куштымыжым сайынак ончышаш да тунемаш тў‰алшаш веле», - тыгай пунчалым шканже ышта.

А мо шонеда, Печа ден Печукат ласкалыкым йомдареныт. «Вуйым кеч кўэш кыре, садак ушан ой толын ок пуро. Ох, чыве атаман лияш куштылгак огыл улмаш. Сўанмарий лийын, сўан куштымашым ончыкташ гын веле? А мо, шулдыр-кидыш изи лупшым нал да чўчкен-чўчкен рўзен веле шого - теве тылат куштымаш! » - Печа шона.

Печукын йєршеш вес шонымаш: «Чыве вуйлатышылан молан куштен мошташыже кўлеш? Тў‰жє - атаман чыве-влакым кидыште пе‰гыдын кучен кертшаш! Мо, чыве калык ончылно кушташ тў‰алам мо? Куштышо агытаным кє ужын, окмак! Низаштат ом кушто». Изишак лыпланымеке, вес семынрак шоналта: «А мо, чыве вуйлатыше чыла ыштен моштышаш. Очыни, куштенат кертшаш. Чу, шукерте огыл суртоза пєртєнчыл мучаште «Асса-а! Асса-а! » манын, йолварнявуйыш шогалын куштен кийыш. Озаватылан келшыш коеш, пеш куанен ончен шогыш вет. Мыят тугак кычкырен кушталтен пуышаш мо-ли».

Кум кече шижде эртен кайыш. Теве пытартыш та‰асымаш тў‰але. Печуй, Печук, Печа шке мастарлыкыштым ончыкташлаш изин-кугун вучен шогат. Печуй омыштыжо ужмыж семынак чиен шогалын. Печа сўанмарий лийын. А Печук кє лийын кушта ала? Вўта пусак гыч шемемше регенчым кўрын налын, єрыш олмеш пижыктен шынден. Вуйыштыжо - лопка картуз. Да-а-а, таче мо лие-е-еш? Векат, вўта калык уждымыжым ужеш…

Чынак, вўта калык уждымыжым ужо. Джексон Печуйын унчыливуя тєрштылмыж годым кудыр-шем оржаже кудашалт возо. Асса Печук, станыш чо‰ештен кўзышыжла, пел єрышыжым йомдарен ылят, да куш пурет, тугак кушташыже логале. Сўанмарий Печа лупшыжым икымше гана лупшалмаштыжак кидше гыч мучыштарыш, да мом ыштет, яракидым рўзашыже перныш. Тыге кумытынат куштен пытарышт. Кумытынат икымше лийыч.

Чумыр та‰асымашым иктешлымек, пале лие: кумытынат икнаре йўкым погеныт. Мом ышташ? Кудыжлан икымше верым пуаш? Агытан ача шонен муо. Вўта калык ончыко лектын шогалын увертарыш:

- Пытартыш гана йўклена. Чылаландат ик шыда‰ пырче гыч кучыктена. Кажне качымарий-агытанын койыш-шоктышыжым ончен, те тудын лўмжым возыман кўмыжыш шыда‰ пырчыдам пыштыза. Кудо кўмыжыштє пырче шукырак, тудлан «Шыже агытан» сулло лўмым пуэна.

Кузе шонеда: кєн кўмыжыштыжє пырчыже шукырак ыле? Конешне, Печуйын!!!

- Ур-ра-а-а!!! Мый «Шыже агытан» ула-а-ам!!! - Печуйын кумыл кашташте. - Шушаш шошым пўтынь чывывўталан оза лиям!!! Эх, саде шошо манмыже веле писынрак толжо ыле.

                  5. ЧЫВЕ ГЕНЕРАЛ

Печуй ынде - «ерой». Тудым пошкудо чывывўташте веле огыл, пошкудын пошкудыжын вўташтыжат палат.

«Тыгай чапланыше «Шыже агытанын» лўмжат чапле лийшаш. Мо Печуй да монь. Печуй лўмым кеч-могай агытанат нумал кертеш. А ончыкылык чыве генералын лўмжє ойыртемалтшаш. Теве мутлан, Агытанов Печуй. А мо, мый ынде йылым чумедыл коштшо агытан омыл, а вес ийлан урлык кайык улам. Во! Садлан мыйын лўмем изи чывигын гай лийшаш огыл, а чын чыве генералын гай. Тек мыйым чыланат Агытанов Печуй Агытанович манышт», - ик поро кечын Печуй, э-э-э-э Печуй Агытанович вўта омса пелен шонкален шогылтеш. Лач тиде жапыште Печан кычкырымыже шоктыш:

- Печуй-й-й! Кушто коштат? Суртоза ден эргыже шоган йыра‰ыш терысым шупшыктат! Айда писынрак, озаватылан шараш полшена-а-а!

- Мый ынде Печуй омыл, а Печуй Агытанович улам. Терысым да монь чумедыл куржталаш мыланем келшен ок тол. Вот тыге!

- Уй-й-й, Печуй Агытанович лияшлан эше пєръе‰жак отыл! Пеш кўлат, мый пакчаш куржым! - Печа шикш-пурак чошыш.

Печуй шкетын шоген кодо. Вўташ пурыш - нигє уке, оралтыш лекте - шып. «Ух, нигєн ончылно ковыртаташ, нигєлан ушан ойым ойлаш», - шона. А изипече вечла весела йўк-йўан шокта. Печуйын пеш куржын колтымыжо шуэш, пеш палымыже шуэш - мо тушто. Чытыш-чытыш, чытышыже пытыш. «Ай, керек-ла, мыят тушко кайышаш, уке гын мый дечем посна чыла терысым шарен пытарат», - шоналтен, йўк-йўан шоктымышкыла чошыш.

- Ончыза, Печуй Агытанович толеш! - Печа йолташыжым ужын кычкырале.

- Печуй Агытановичлан корным пуыза! - Печукат мыскылаш полша.

- Так-так-та-а-ак, тый ынде Печуй Агытанович лийыч да? - Агытан ача Печуйым келесырын ончале. - Тыгай лўмым нумалашлан чын пєръе‰ лийман.

- А чын пєръе‰ лияшлан мом ыштыман? - Печуй палынеже.

- Эре сай пашам веле ыштыман. Эрдене кашта гыч волымо годым чыве-влакын чо‰ештен волымыштым вучыман, чылан волен пытат, вара иже тый волет. А кастене кашташ шичме годым чылалан шинчаш полшыман, шулдыр-кидышт гыч кучен, тошкалтыш дене кўзыктыман. Але озаватын ўжын кычкырымыжым колын, чылам тошкен куржман огыл, а эн ше‰гечын толман.

- Терыс оражымат шарашлан кугуракшым йолташетлан пуышаш улат, а шканет изижат йєра, - Печа ешарыш да шып гына «Хи-хи-хи» воштылале.

- А эшежым, кучедалын модмо годым се‰ышаш отыл, - Печукат муо, мом ойлаш, да са‰гасе мугыльжым кучен ончале.

«Уй-й-й, модын кучедалме годым эре се‰алтман гын, керек-ла, кызытшак чын пєръе‰ ом лий-ла», - шоналтыш Печуй.

- Ай, йєра-ла, кызытеш Печуйак лиям, чын пєръе‰лан але кушкын шуын омыл, - йўкым иземден, Печуй пелештыш.

Лач тиде жапыште суртоза ден эргыже пытартыш изорва терысым конден оптальыч.

- Ура-а-а! Терыс орам шараш ончыко-о-о! - Печуй, шўкедылын, чылам эртарен, ончыко куржо. Да-а-а, генерал йотке але шу-у-уко «терысым шарыман».

Кече почеш кече эрта, арня почеш арня. Вўта ше‰гелне кушшо олмапушто олмажат кунамак чевергыш. Паре‰ге пакчат ярсыш: чывывўта калыклан кече мучко поча‰ашлан мочоло вер почылто. Но арня йўр йўрмылан кєра Печуй йолташыж-влак дене пырля вўта омса деч торашке каяш огыт тошт: мо, ночко чыве лиймеш нєрен пыташ мо? Уна кочкашат озавате вўта кєргеш веле оптал пуа.

- Ук-ко-ко, тиде чонеш витарыше шыже кечым, - Печуйын аваже мынярымше кече охлен ойла. - Писынракын игече тєрланашет.

Таче Печуй шинчам веле почо - вўтан вудака окнаж гоч кечыйол чўчка! «Ура-а-а! Кече онча! » - кычкырен, вўта гыч куржын лекте. Ух-х-х, игечыже могай лывырге! Кечыже кузе шинчам йымыктара! «Шошо толын шуын аман!!! » - Печуйын вуйышкыжо шонымаш волгенчыла толын пурыш.

- Шошо толын!!! Шошо!!! - пылышым кушкедшаш гай оралтым темен кычкырале.

- Кє-кє-кє толын? Мо-мо-мо толын? - тышечат-тушечат йодмо гыч шокта.

- Шошо толын!!! Ура-а-а! Тачысе кече гыч мый ынде чыве генерал ула-а-ам!!! - Печуй куш пураш ок пале - тунар куанен.

- Ка-ка-кай, ушет кайыш мо? Ачатым ит сырыкте - Печуйын аваже мом ойлашат ок пале. - Кызыт могай шошо? Окмак! Шошо марте эше чатлама йўштє телым илен лекман.

- Тидыже шошо огыл гын, мо вара? - Печуйын кумыл волыш.

- Тиде - Куван ке‰еж.

- Ада-а-ак ке‰е-е-еж? Кушко тынар ке‰ежше? Иктыже кызыт веле эртыш. Мый шошым вучем.

- Тиде вес тўрлє ке‰еж. Шыжым йўран игече деч вара сай кече шога гын, озавате «О-о-ой, Куван ке‰еж тольо аман» манын ойла, - ава умылтара.

- Э-э-э, ава-кова-влакын ке‰ежышт аман. А ача-коча-влакын кунам лиеш? - Печуй палнеже.

- Тидыжым ачат деч йод, - ава савырнен веле ошкыльо.

«Чатлама йўштє теле манмымат йєршын шым умло», - палаш шонен, ачажым кычал кайыш.

- Ача-коча-влакын ке‰ежыштым ом пале, но теле мо тугай - пеш сайын палем. Теле - тиде тугай жап, кунам мланде савар марте ош мамык пун-пыстыл дене леведалтеш, - ача умылтара.

- Ура-а-а, мланде савар марте пун-пыстыл дене леведалтеш! Уй-й-й, а тунар пун-пыстылже кушеч? Авамын пыжашыштыже тынар уке, - Печуй єрын.

- Телым ош пун-пыстыл кўшыч, кава гыч, чарныде йога.

- А молан телым чатлама йўштє маныт? - Печуй пешак палынеже.

- Саде ош пун-пыстылже пеш кылмыкта, поснак йол-лапам да кекерекым чывыштылеш, - ача пакчашкыла ошкыльо.

«Кылмыкта манеш. Пун-пыстыл нигунам ок кылмыкте. Тудо кунам я йол-лапам да эшежым кекерекым чывыштылын? Нигунам. Авамын пыжашысе пун-пыстылже пушкыдо-пушкыдо, шокшо-шокшо. Йєра, теве теле манмыже шуэш, чыла шке терген ончем», - тыге шонен, Печуй ачаж почеш тарваныш.

Игече кажне кечын йўштырак да йўштырак лияш тў‰але. Озавате чывывўта омсамат ынде варарак почеш да ондакрак петыра. Кочкашат вўта кєргеш веле шында. Теве тачак тугак.

- Ох, ындыжым телыже толешак ала-мо, - Печуйын аваже пыстыл-ужгажым овартыш, кашта гыч волымо олмеш сайынрак веле пурен шинче.

«А мо авамже кечывал кечын кашташте шинча? Кекерекшат вестўрлеммыла коеш. Черланен гын веле? » - Печуй шона. Лач тиде жапыште Чыве кокан йўкшє шоктыш:

- Пошкудем, мыняр туртын шинчет, тунар кылмет. Кап-кылетым тарватылаш кўлеш.

«Авамлан куржталаш кўлеш, вара вигак тєрлана ыле. Кузе тидым ыштыкташ? Эх, йыл лийже ыле», - Печуй шона. Кенета шке семынже шыргыжале, Печук ден Печам єрдыжкє ўжын на‰гайыш. Шыве-шыве мутланымеке, Печуй олым падырашым руалтыш да вўта мучко куржталаш тў‰але. Печа ден Печук - почешыже.

- Печуй йылым муын! Кучыза! Кучыза! - Печа кычкыра.

- Руалтыза! Руалтыза! - Печукат полша.

Чыве-влаклан тиде сигнал манмет гай лие: чыланат «Мылам! Мылам! » манын, Печуй почеш шўкелыл-шўкедыл куржталаш тў‰альыч. Печуйын аважат, «йыл» мутым колын, кашта гыч чо‰ештен волыш, моло семынак йылым руалтен налашак шонен, поктылаш пиже. Паша пўжалтмеш ситыш. «Йыл» нигєланат ыш логал гынат, чыланат куржталын ырышт. Печуйын аважат чулымрак тошкышташ тў‰але: тєрланыш, коеш.

Уремыште, векат, йўштє - таче озавате вўта омсамат ыш поч. «Кава гыч ош пун-пыстыл йога але уке? » манын, Печуй вўта омса йымалсе шелшыш шинчам тушкалтыш. «Уке», - шоналтен кора‰е. Изиш лиймек, омса вес велне гўдў-гўдў йўк тарваныш. Печуй ден Печа омса шелшыште иканаште лийыч: иктыже колыштеш, весыже онча. Печуйлан сайын коеш: оралте покшелне озавате ден пошкудо вате шогат, пеш кутырат. Озавате, кидше ден эре оралте вес векыла ончыктен, ала-мом ойла. Печуй тугела ончале гы-ы-ын, ой-й-й, кок ала-мо тугай шога! Чыве? Чыве огытыл. Агытан? Агытанлат огыт кой. Иктыже, кугуракше-кояракше, почшым овартен-шарен, шулдыржым мландыште шўдырен, умшаж ден «Кчух! » да «Кчух! » лўйкален, ик верыште пєрдеш. Шўйысє согаштыже ший оксаже мыня-я-яр, шотленат от пытаре. Эшежым са‰гасе па‰гаже то кужемеш, то иземеш. Весыже, изиракше, тыматлырак ала-мо, кылме мландыште шканже о‰айым муын витне, вуйжым пєрдыктыл, йол йымакше пеш онча.

- Печа, озавате ден пошкудо вате мо нерген кутырат? - Печуй пеш палнеже.

- Ала-могай чыве нерген ойлат. Чу, шып але. Э-э-э, озавате «Ньомыччывым налынам» манеш. «Пий гай осал улыт, кудывечыш нигємат огыт пурто» манеш, - Печа мом колмыжым ойла.

- Могай адак тыгай чыве? Коли мемнам пытарен, озавате у урлык чывым ончаш тў‰алеш? - Печуйын кумыл волыш.

- Анят, пий олмеш кудывечыште ашнаш налыныт, - Печа мом ойлаш шонен муо.

- Так-та-а-ак, озавате тугеже ньомыччыве ден ньомычагытаным конден. Эх, палаш ыле, молан? - Печуй йўкынак шона.

Лач тиде жапыште чывывўта омса почылто - омса волгыдышто коктын шогат! Кок кугу ората! Вўта кєргыштє «О-о-о! » да «О-о-о! » шоктыш, да адак чыланат шып лийыч. Уна-влакат шып улыт. Печуй нигунам уждымым умшам карен онча: «Уй-й-й, тиде ньомычагытанже кучедалашак тў‰алеш гын, тыгай оратам се‰аш йє-є-єсє лиеш. Такшым, сырышыла огеш кой. Уна, шинчажат шыдынжак огеш ончо. А мо нимомат огыт ойло? Э-э-э…» ала-мом умлымыла, Печуй Печалан шып ойлаш тў‰але:

- Нинет ньомой улыт, витне, садлан ньомыч маныт, хи-хи-хи.

Тидым ойлен шуктыш веле, саде ньомычагытанже почшым овартыш, шулдыржым волтыш, ший окса оратажым чевертыш да са‰гасе кугыварня гай па‰гажым рўзен-рўзен, вўтам темен кычкырал колтыш:

- Гульдур-гульдур-гульдур-р-р!!!

Мом ойлымыжым вўта калык ыш умло, но пылышыштым петырен, чыланат лоп! волен шинчыч. «Вот тиде йўк гын, йўк, мыламат тыгаяк кўлеш», - Печуй єрын-кєранен шоналтыш.

- Кутырен моштет-ыс, тугеже молан тендам ньомыч маныт? - йодшо лие.

- Могай эше ньомыч да монь? Мемнам немыччыве маныт. А те мемнам Кўрка манза да йєра. Мый Ача Кўрка улам, а тиде пелашем, - лие вашмут.

Вўта калык ушым нале коеш: тышечат-тушечат йодышым пуэдаш тў‰альыч.

- Те тышке унала толын улыда але вес паша дене? - Чыве кока, вуйышкыжо мо толын пурыш, тудым луктын пыштыш.

- Озавате урлыкым вашталтынеже коеш, те у урлык чыве улыда мо? - вес йодыш шоктыш.

- Ме йєршын чыве тукым огынал. Ме кўрка тукым улына, туге вет, ачаже? - Ава Кўрка умылтараш тєча.

- Тендам озавате могай пашалан конден: муным мунчаш але-е-е…

- Кўрка-влакым муным мунчашлан огыл ашнат, а шыллан, - Ава кўрка келгын шўлалтыш.

- Э-э-э, тугеже мемнам поктен лукташ огыл толында, - куанен Чыве кока.

- Мунчыза муныдам мыняр шонеда, - куандарыш Ача Кўрка.

- Озавате, пий гай осал улыда, манеш. Тугеже ырлен-оптенат кертыда? - палнеже Печа.

- Оптенат огына керт, ырленат огына мошто. Но сырыктат гын, макым огына пу: йол ден удырен-тошкена, шулдыр ден лупшен-кырена, умша ден пурлын-чў‰гена. Туге вет, ачаже? - Ава Кўрка вўта калыкым, кугешнен, йыр ончале.

Тудыжо «туге» маншыла, вўта пырдыжым чытырыктен, «Гульдур-гульдур-гульдур-р-р!!! » манын, йот йылме дене вашмутым пуыш.

Вўта калык мом шоналтыш - пале огыл. Но Печуй, тыгайым колмек, кум йолтошкалтышлан ше‰геке чакныш. «Ну, всё, толын шуна коеш, сай илыш пытыш. Ынде шочмо вўташтына йолварнявуй дене веле кошташ тў‰алына, кўлеш гын эше вўта пусакыште салтак гай ры‰ шогаш перна», - лўдын шоналтыш.

Тиде кастене чыве-агытан-влак чыланат ондакак веран-верышкышт кўзен шинчыч. Кўрка еш, кушкырак шичшаш манын, вўта кєргым ик гана савырныш, кашта йымак толын шогале. Чыве-влак «Коли тиде ората кашташ шичнеже? » манын, шоналтен веле шуктышт, Ача Кўрка шулдыржым лоп! лоп! пералтыш, тыманмеш кашташтат лие. Ты жапыштак кашта рў-ўшт! шоктыш. Нигє нимомат умыленат ыш шукто - чыланат пурса гай ўлыкє йоген камвозыч. Мо тў‰але-е-е! Икте кудах-тах-тах! Весе кыт-кыдет! Кумшо гульдур-гульдур! Чывывўта, шулдыржо лиеш ыле гын, шкежат чо‰ештен кая ыле чай. Йўк-йўаным колын, озавате куржын тольо. «Мо адак лие?! Тыге кучедалын кияш тў‰алыда гын, чылаландат шокшо подым ончыктем! - Тодылалтше кашта варам ужо. - Ух, тендам! Каштам кўрыштмеш толашенда. Ида лўшкє! Келшен илымыда огеш шу гын, мый палем, мом ышташ! » - лўдыктен кодыш.

Эрлашыжым суртоза у кашта варам, кўжгыракым, кырен шындыш. Ко-кы-тым!

Эркын-эркын кўрка еш дек чыланат тунем шуыч. А мо тунемаш огыл! Тунемат! Шокшо подыш ынет логал гын, тунемат. Такшым, Ача Кўркан кап оратаже веле шучкын коеш, шкеже, от сырыкте гын, тыматле. А Аваже гын йєршын эпле характеран, адакат, от сырыкте гын. Тыге илыш вўта кєргыштє икшырымын каяш тў‰але: нигє нигєм ок шыгыремде, нигє нигє ден ок кучедал.

    Таче Печуй эрдене помыжалте, онча: вўта омса шелше гыч пешак волгыдын коеш. «Мо тыгай? » манын куржын мийыш, шелшыш шинчажым тушкалтыш. Єрма-а-аш! Мланде ош мамык пун-пыстыл дене леведалтын! «Уна, теле манмет могай улма-а-аш! - Печуй Агытан ачан ойлымыжым шарналтыш. - Эше ачам ойлен ыле, пуйто саде пун-пыстылже йол-лапам да кекерекым чывыштылеш. Та-а-ак, терген ончышаш». Лач тиде жапыште озавате омсам почо: вўта калыклан кочкаш конден. Кочметат керек, Печуй омса вишыш тєрштыш. Лектын шогале гы-ы-ын! Ой-ой-ой!!! Саде ош пун-пыстылже Печуйын йол-лапажым шўдє, уке, тўжем име дене шуркалаш тў‰але!

- Ко-ко-колем! - нигуш пураш єрмыж дене кычкырале.

Йўкым колын, оралтыш Печа ден Печук куржын лектыч гы-ы-ын…

- Ко-ко-короу-у-ул! - ик верыштак тєрштыл шоген, Печа йолташыжлан кычкыраш полшаш пиже.

- Ко-ко-кора‰за-а-а! - Печук кузе куржын лекте, тугак пикш гай мє‰геш чошыш.

Тыге йўштє дене палыме лийме икымше кечыштак Печуймытын кумылышт теле дек йўкшыш. «Да-а-а, тиде тылат аван пыжашысе пун-пыстылет огыл. Тыгай нимолан йєрдымє пун тєшакыште модмыжат огеш шу. Эх, писынрак шокшо кечыже толашет. Ох-хо-хох, молан седе йўштыжє толын гын? Тиде теле манмыже тыге шуйнаш тў‰алеш гын, йылын тамжым веле огыл, мо тудо тугайжымат мондет, - Печуй кашташте шонкален шинча. - Шоно, ит шоно - нимом ышташ ок лий. Вуйысо кекерекым кўрын пытарет гынат, садак телыжым поктен колтен от се‰е. Чу, авам дечын йодшаш».

- Авай, телыже писын эртыже манын, мом ыштыман?

- Эй, эргым, теле нерген шоныман огыл, вара шижынат от шукто, кузе эртен кая, - аважын вашмутшо лие.

«Ит шоно теве, шкак вуйыш пура. Шылын модшаш мо-ли», - Печуй шонен муо, мом ышташ.

- Эй, чыланат тышке толза! - кашта гыч волен кычкырале. - Шылын модаш тў‰алына! Кє шотлаш тў‰алеш?

- Мый, - Печа ончыко лекте. - Мый шотлеммутым палем, - шотлаш тў‰але, - Тине минем йєратет гын, минят тиньем йєратем.

                      Тинь миньым от йєрате гын, минят тиньым ом йєрате.

- Уй-й-й, ме тыгай шотлеммут почеш модаш вожылына, - самырык чыве-влак кора‰ кайышт.

Тыге модаш шонышыжо кумытын веле кодыч: Печуй, Печук, Печа.

- Ай, керек-ла, кумытын модаш о‰ай огыл. Адакшым, шылашыжат нигуш, шыгыр, - Печ-Печ-влакын кумыл волыш.

    Кужу йыл гай шуйнылын, ик кече почеш весе эрта. Чывывўта калык, кашташте шинченак, жапым эртара. Пеле пычкемыш вўташте тетла мом ыштет? Озавате оралтыш ок лук. Лукташ шона гынат, садак нигєат ок лек. Кекерекым йўштылан налыкташ мо? Ала кас, ала йўд, ала эр - южгунамже палаш-умылашат ок лий. Тыге а‰ыргылын, Печуй кече шотымат йомдарыш. Пытартышлан, йєршын ў‰ышеме. «Ай, пеш кўлеш, шошо манмыже толеш ли, огеш ли - мылам садиктак. Мо кўлешемлан вучем? » - шонымашкат шуо. Эше тыге мыняр шуйна ыле ала-а-а? Ик поро кечын шинча тыге Печуй вўта пырдыж пелен. Пырдыж вес велне умылаш лийдыме йўк шокташ тў‰але. Агытанна пылышым шогалтыш, пеш колыштеш: «Чып». Изиш лиймек, адак: «Чып». «Чу, мо тыгай? - Печуй ылыже. - Йўр йўрмє годым тыге тўрволак гыч вўд чыпча ыле». Эше сайынрак колышташ манын, пылышым пырдыж пеленак тушкалтыш. «О‰ай-й-й, пєрткайыкынат йўкшє весеммыла шокта. Эх, палаш ыле: мо тушто». Печуй ыш чыте, озаватын вўта омсам почмыжым вучаш миен шогале. Пиалешыже, тудыжо тольо веле. Кузе омсам почо, туге Печуйна кудывечыш тєрштыш. «О-о-о, - шинчаже каралалте, - мо тыгай? Йєршын умылаш ок лий. Каваже канде-канде! Кечыже туге онча - шинчам йымыктара! Чывывўтасе тўрволак гыч вўд йога! »

- Эргым, теве шошо манметат толынат шуо, - воктекше лишемше аваже куанен пелештыш.

Печуйын «Ура-а-а!!! Шо-о-шо-о-о то-о-олы-ы-ын!!! » манын, туге чот кычкыралмыже шуо, но, шкежат єрє, тидым ыш ыште. «Мо, кычкырен кияш мый изи улам мо? » - шоналтыш. Вуйжым рўзалтен, кекерекшым овартыш, почысо пыстыл-влакшым сайын шере, мыняр керте, тунар о‰жым нєлтале да, койышланен, мє‰геш вўта кєргыш пурен кайыш.

    Шошо шке пашажым ыштенак ышта: лумымыт нарынча‰дыш, кайык-влакымат шокшо эл гыч поктен кондыш, пуше‰гылаште лышташнерымат овартыш, вўтамбач лумымат волтен шуыш.

Теве озавате чывывўта омсам комдык почын шындыш. Чыве кўтў кышкалме гай вўта гыч куржын лекте. Почешышт, о-ой-й! Печуй Агытанович кугешнен ошкеда-а-а! Печуйна сўретысе гай: кекерек - шерын овартен шындыме, оргўч - пўсемдыме, пылыште‰ге - йылгыжмеш нўжын эрыктыме, поч - єтыклымє, шинчаже - ко‰гасе тулшолгым гай йўла. Да-а-а, чылт чыве генерал. «Чыланат улыда мо? » маншыла, чыве кўтўжым ончале да, чылаштымат погалтен, пакчашкыла ошкыльо. Почешышт Кўрка пелашыжым вўдалтен лекте. Нунат, йот йылме дене вычыл-вычыл ала-мом йомаклен, пакча капка ше‰гелан йомыч.

Йомак - умбак, мый - тембак.