ЙЫЛАН ҠОҺОРО

Хикә йә

Наҙ гө л йә йге сә хрә не тә ү кү ргә ндә й ғ ә жә п ҡ ылды: Урал тауҙ ары ҡ уйыны шундай хозур. Талғ ын ғ ына елдә хуш еҫ ле ү лә н, сә скә лә р тибрә лә. Араһ ында ҡ ыҙ арып бешкә н ер елә ктә ре кү ренә. Кү бә лә ктә р, бал ҡ орттары сә скә лә ргә ҡ уна, иң кештә р геү лә й, һ абаҡ тарғ а, ботаҡ тарғ а бө жә ктә р, ҡ арышлауыҡ тар ү рмә лә й, ҡ ырмыҫ ҡ алар ү ҙ юлынан ҡ айҙ алыр ашығ а, ергә ҡ орғ ан ояларынан ҡ ошсоҡ тар фырылдап осоп сығ а...

Ү ҙ енә бер асыш яһ ағ андай, Наҙ гө л уйланды: ”Был фани донъяла кө ндә лек ығ ы-зығ ынан, мә шә ҡ ә ттә рҙ ә н бушамағ ан ә ҙ ә ми заттар йортонан башҡ а тә биғ ә т, тереклек йорт-иле лә бар. Был ил ү ҙ хә стә рлектә ре менә н мә шғ ү л. Беҙ уны яҡ шылап кү реп, белеп, нығ ыраҡ тө шө нө п кенә етмә йбеҙ икә н. Улай ғ ына тү гел, был мө ғ жизә ле, тылсымлы, нә зә кә тле донъяғ а, исмаһ ам, изгелек кенә лә итмә йбеҙ. Кү пме сер һ аҡ лай ул, кү пме сер... ”

Ү ҙ ә ктә н, сылтырап ағ ып ятҡ ан кө мө ш шишмә нә н һ ыу алып килә ятҡ ан ире Ҡ абил Наҙ гө лдө хис-кисерештә ренә н бү лде:

— Нимә гә шул тиклем хайран ҡ алдың?

— Кү рә һ ең ме, ниндә й йә мле беҙ йә шә гә н ер! Ана, Ө скү л, Оҙ онкү л, ауылыбыҙ, сейә, елә к йыйғ ан ҡ ыҙ ырымдарыбыҙ, уралып-уралып ятҡ ан Уралыбыҙ. Кү ккә ашҡ ым, осҡ ом килә!

— Һ ин кү ккә ашһ аң, мин нишлә рмен? Ергә тө ш, ергә. Һ ин барыһ ынан да йә млерә кһ ең, сейә лә рҙ ә н, хө рмә лә рҙ ә н тә млерә кһ ең.

Яҙ ын ғ ына йә рә шкә н кә лә шен ҡ осаҡ лап алды Ҡ абил, сә стә ренә н, биттә ренә н ү беп, яғ ымлы итеп ә йтте:

— Ә ле тә биғ ә ткә һ оҡ ланып торор мә л тү гел. Ҡ аҙ ан аҫ ып, аш һ алайыҡ та, тө шкә хә тлем бер тына сабайыҡ. Йә ме!

— Хә ҙ ер, Ҡ абил, хә ҙ ер...

***

Наҙ гө л олә сә һ е тә рбиә һ ендә ү ҫ те. Яратҡ ан ейә нсә рен гел ү ҙ е менә н бергә ҡ ырғ а, урманғ а алып йө рө нө ул. Бә ғ зе ауылдаштары атағ анса, ә ллә ысынлап та хыялый инде олә сә һ е — бал ҡ орттары, бө жә ктә р, ҡ оштар, ү лә ндә р, гө лдә р, ағ астар менә н һ ө йлә шә, аң лаша:

— Иҫ ә н генә ме ә ле, сә хрә йортом! Ә ү ә лгесә йә млеһ ең, йә нлеһ ең. Беҙ генә ҡ артайҙ ыҡ. Хоҙ ай насип иткә с, бына тағ ы һ иң ә килдек. Ейә нсә рем менә н елә гең де йыйырғ а рө хсә т ит инде...

Берә р туйыс бармаҡ башындай елә к йыйып, һ ыуһ ап, шишмә янына тө штө лә р. Олә сә һ е сө ң кә һ ен тотоп, шишмә гә ө ндә ште:

— Һ алҡ ын шишмә кә й, кө н эҫ еһ ендә тамаҡ тарыбыҙ кипте, зинһ ар ө сө н, һ ыуһ ыныбыҙ ҙ ы ҡ андыр инде... Их, ҡ айһ ылай саф, тә мле һ инең һ ыуың, тә нгә — шифа, йә нгә — лә ззә т...

Ҡ ыҙ ыҡ та, сә йер ҙ ә. Хискә иҫ ереү ме, ихласлыҡ мы, телә кме, ә ллә башҡ алар белмә гә н, тө шө нмә гә н серме был? Наҙ гө л ғ ә жә п ҡ алып һ ораны:

— Ниң ә ҡ ош-ҡ орт, болон-туғ ай, йылғ а-шишмә менә н һ ө йлә шә һ ең, уларҙ ан рө хсә т һ орайһ ың ул, олә сә й?

— Ерҙ ә ге һ ә р нә мә гә шә фҡ ә тле булыу фарыз, ҡ ыҙ ым. Хатта анау таш ө ҫ тө ндә йылынып ятҡ ан йыланғ а ла.

— Шул имә нес, шө кә тһ еҙ нә мә гә ме? Ҡ айҙ а, таш тә мейем шуғ а.

— Сеү, балам! Именлегең де боҙ ма! — тип һ ағ айҙ ы олә сә һ е һ ә м доғ а уҡ ырғ а кереште: ”Эй, Раббым! Ниғ мә тең дең ҡ апыл бө тө ү енә н, һ ин биргә н именлектең, һ аулыҡ тың, ҡ оттоң китеү енә н, кө тмә гә ндә ҡ айғ ы-хә срә т килеү ҙ ә н һ ә м башҡ а ҡ азаларҙ ан, ғ азаптарҙ ан һ аҡ ла! ” Шунан тынысланып, ә йтте:

— Яманмы, яҡ шымы, һ ә р йә н эйә һ енең йә шә ү рә ү еше бар. Ү ҙ ең теймә һ ә ң, йылан саҡ май ул. Беҙ ҙ ең кеү ек ү ҙ -ү ҙ ен яҡ лай алмай бит. Зыяны теймә гә н йыланды ү лтерергә ярамай, бигерә к тә аҡ йыланды.

— Ү лтерһ ә ң, нимә була?

— Ҡ арғ ышы тө шә, йә шә ү ҙ ең, ғ ү мерҙ ең ҡ ото китә.

— Нисек китә?

— Хә ҙ ер мин һ иң ә бер хикә йә т һ ө йлә йем, шунан аң ларһ ың, ҡ ыҙ ым.

”Борон ауылыбыҙ ҙ ың осонда, башҡ аларҙ ан ситтә рә к урында, бер ырыуҙ ашыбыҙ ғ ү мер иткә н. Кә ртә -ҡ ураһ ы тулы мал, кө нитмеше ғ ә йә т етеш булғ ан. Донъяһ ының ҡ ото — йорт нигеҙ ендә мыжғ ып торғ ан йыландар икә н. Яҡ ындағ ы һ арыҡ ташлы сауыллыҡ та тө лә гә ндә һ ыҙ ырып һ алғ ан ҡ ауҙ ары ла ятҡ ан. Кешегә бик һ ирә к осрағ ан йылан батшаһ ы ошо урында аҡ киндергә мө гө ҙ ө н ҡ алдырғ ан, ә ҡ ә рҙ ә шебеҙ ҙ ең бабаһ ы уны муйынына тағ ып йө рө гә н, шуғ а ла ҡ от, бә рә кә т килгә н, был йылы ергә йыландар эйә лә шкә н, имеш. Улар ҙ а, йорт эйә лә ре лә бер ниндә й яуыз, мә керле эш ҡ ылмағ ан, бер-береһ енә ныҡ кү неккә н. Һ ыйыр малы, йылҡ ы ныҡ ү рсегә н. Йыландар һ ыйырҙ арҙ ың арҡ аларында ятҡ ан, мө гө ҙ ҙ ә ренә, ҡ ойроҡ тарына уралып торғ ан. Һ ауын һ ыйырҙ арҙ ың, бейә лә рҙ ең имсә ктә ренә н шишмә кеү ек һ ө т урғ ылғ ан. Ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ар батман-батман май яҙ ғ ан, кү нә к-кү нә к ҡ ымыҙ бешкә н. Аҡ май, һ ары май, баллы май, сейә ле май, тоҙ ло май менә н ҡ арбаҙ ҙ ар тулғ ан.

Йылан мө гө ҙ ө нө ң ырыҫ ы бө тмә ҫ -тө кә нмә ҫ кеү ек тойолғ ан. Шулай ғ ү мер аҡ ҡ ан, хужалар олоғ айғ ан, бер кө н хужабикә донъялыҡ тан киткә н. Ире икенсе ҡ атынғ а ө йлә нгә н. Ул иһ ә аяҡ аҫ тында һ ө йрә леп йө рө гә н йыландарҙ ан ендә н ҡ урҡ ҡ андай ҡ урҡ ҡ ан, кө н оҙ оно сар-сор килгә н. Абайламай ситеген кейһ ә, эсендә ятҡ ан йыланғ а баҫ ҡ ан һ ә м йө рә ге ярылып ү лгә н. Был хә бә р тирә -яҡ ҡ а таралғ ан. Ир-уҙ аман ҡ айтанан ҡ атын ә йттергә н, димлә теп тә ҡ арағ ан. Мә гә р йыландарынан шө рлә п, бер кем дә ризалыҡ бирмә гә н. Тамам йә не кө йгә н ир, зиһ ене томаланып, кү ң еле ағ ыуланып, утынлыҡ та тү мә ргә уралып йоҡ лап ятҡ ан йыланды туҡ мап ү лтергә н. Бының менә н генә асыуы ҡ анмай, тағ ы ла нығ ыраҡ ярһ ып, зә һ ә рлә неп, йылан арбаусылар саҡ ырғ ан һ ә м нигеҙ йыландарын ҡ ыуҙ ырғ ан. Йыландар иҫ китмә ле кү п сыҡ ҡ ан, баштарын сә кә йтеп, ыҫ ылдашып, асыу сә сеп, кү сеп киткә н. Юлдарына дү рт йыл ү лә н ү ҫ мә гә н.

Йыландар менә н бергә йорттан ҡ от та киткә н. Был урынғ а уларҙ ың ҡ ә һ ә ре тө шкә н. Ир уҙ аманы ҡ арғ ышлы ҡ олғ а ә йлә неп, донъяһ ы гел кирегә тә гә рә гә н, малы ҡ ырылғ ан, кө нө бер ҡ орсаң ғ ы бейә гә тороп ҡ алғ ан. Шул бейә һ ен менеп, йортон ташлап, ул йыландар кеү ек ситкә сығ ып киткә н. Ҡ ырҙ а ҡ аң ғ ырып йө рө п, толҡ а таба алмай, кире ә йлә неп ҡ айтҡ ан, бер рә хә тлек кү рмә гә н. Йоҡ лап ятҡ ан йыланды ү лтергә н сағ ында йылан һ ары аяғ ын сығ арып кү рһ ә ткә н булғ ан. Был — һ ары һ ағ ышҡ а, ҡ айғ ығ а икә н. Ул балаларын да эҙ ә рлә гә н. Оло улының башына ағ ас ҡ олап, ауырыуғ а тарығ ан. Икенсеһ ен аяҙ кө ндө йә шен атҡ ан. Ө сө нсө һ ө Себер китеп олаҡ ҡ ан. Ейә н-ейә нсә рҙ ә ре лә бер-бер артлы ү леп, зат-нә ҫ еле ҡ ороғ ан”.

— Олә сә й, йыландың аяғ ы буламы ни?

— Ырым буйынса, йыландың аяғ ы бар имеш тә, тик иң бә хетле кешегә генә кү ренә һ ә м ул ныҡ байып китә, имеш. Мә гә р йылан аяғ ының алһ ыу тө ҫ тә геһ е — ауырыуғ а, ҡ ыҙ ылы — ү лемгә, һ арыһ ы — һ ары һ ағ ышҡ а, ҡ айғ ығ а, тиҙ ә р. Йә шеле, кү ге лә була, тип һ ө йлә йҙ ә р. Ишеткә нең барҙ ыр ә ле, ү ткер, уҫ ал, хә йлә гә ныҡ ө йрә нгә н кешене ”йылан аяғ ын киҫ кә н”, тип ебә рә лә р. Мин, ҡ ыҙ ым, аманат итеп һ иң ә шуны ә йтә м: һ ә р йә н эйә һ е — Алла мә хлү ге, шуғ а ла уларғ а сә бә пһ еҙ яманлыҡ ҡ ылырғ а ярамай, беҙ ҙ ең бит ырыуыбыҙ ҙ ың исеме лә — Йылан.

Олә сә һ енең һ ү ҙ ҙ ә рен ү тә ргә тырышһ а ла Наҙ гө л йыландарҙ ы кү ң елгә шом һ алғ ан ытырғ аныс нә мә итеп кенә кү рҙ е. Мә гә р ү ҫ ә, буйғ а етә бара, йыландарҙ ан бигерә к, шә фҡ ә тһ еҙ, рә химһ еҙ ҡ ә рҙ ә штә рҙ ә н нығ ыраҡ һ аҡ ланыу зарурлығ ын тө шө ндө. Улар ү ҫ емлектә р донъяһ ын да, тереклек донъяһ ын да йә ллә мә й.

***

Талғ ын елдә тулҡ ынланып ятҡ ан болонғ а һ оҡ ланып торҙ о ла Наҙ гө л наҙ лы ғ ына ө ндә ште:

— Эй, ошо хозур ерҙ ең эйә һ е, зинһ ар ө сө н, ү лә нең де сабырғ а рө хсә т ит! Мал-тыуарыбыҙ ғ а ҡ ышҡ ылыҡ ҡ а бесә н кә рә к. Һ ыйырыбыҙ мул итеп аҡ эйһ ен, шифалы ризыҡ бирһ ен!

— Олә сә йең һ ымаҡ ә ллә һ ин дә хыялый инде. — Ҡ абил мә рә кә лә гә н кеше булып, яланды яң ғ ыратып кө лө п ебә рҙ е.

Наҙ гө л иренең тө рттө рө ү енә иғ тибар итмә й, ҡ олас киреп саба башланы. Ү ткер салғ ы шый-шый итә, ялмап йота. Дә ртле һ елтә м менә н ҡ ыйылғ ан ү лә н, ҡ айырым булып буйғ а һ алынып, кү переп ятып ҡ ала. Ҡ абил ә ллә ни арала ҡ айырымдың осона сығ а ла кә лә шенең артынан тө шә. Ире баҫ ып, тапап килгә с, Наҙ гө л ҡ аушай. ”Ү ксә ң де, ү ксә ң де”, — тигә с, ү ткә реп ебә рә. Дарманы ташып торғ ан сағ ы шул уның. ”Бына мин ниндә й шә п, ғ ә йрә тле”, — тип, ү ҙ ен танытыу сә ме лә барҙ ыр. Ана, нисек киң алдырып, ерҙ е ҡ ырып саба. Алдынан пырлап бер ҡ ошсоҡ осоп китте. Ҡ абил бығ а иғ тибар итмә не, оҫ оллоғ он кү рһ ә тергә телә гә ндә й, оторо ҡ ыҙ ып, ярһ ып, салғ ыһ ын һ елтә ү ен белде. Ҡ апыл ү ҙ ә к ө ҙ ө п, нимә лә рҙ ер сип-сип итеп ҡ алды. Наҙ гө л ”аһ ” итте: оялары туҙ ып, салғ ығ а ҡ ыйылып, ҡ ош балалары ята...

— Ҡ арабыраҡ сапһ аң, ни була?

— Юҡ ҡ а кө йә лә нмә, ҡ ырҙ а сә псек, беснә к бө ткә нме.

— Бө тө ү -бө тмә ү ҙ ә ме ни ғ иллә?..

Бер уратымды сапҡ ас, бер аҙ ял итергә туҡ танылар. Наҙ гө лдө ң тә не һ аман да эҫ еле-һ ыуыҡ лы, кү ң еле тулы шом. Йә н тыныслығ ы тапмай, аш ҡ уйғ ан урынғ а барҙ ы, усаҡ ҡ а утын ө ҫ тә не, утҡ а бағ ып торҙ о. Бер аҙ борсолоуы, хафаһ ы баҫ ылып, салғ ыһ ын ҡ улына алды.

Тә биғ ә т һ аман ә ү ә лгесә: ҡ ояш йылмая, кү бә лә ктә р сә скә лә ргә ҡ уна, илә ү ҙ ә рендә ҡ ырмыҫ ҡ алар мә ж килә... Тик яң ғ ыҙ беснә к кенә ә сенеү ле сипылдап, бер тирә лә ө йө рө лө п оса. Инә ҡ ош ояһ ын, балаларын эҙ лә й. Уларҙ ың ниндә й фажиғ ә гә тарығ анын аң ламай шул меҫ кенкә й.

Йә нә бер ҡ айырымды сыҡ ҡ ас, Ҡ абил яң ыһ ына тө шө п, Наҙ гө лө нә кү ҙ һ алды. Салғ ы һ елтә гә н ың ғ айғ а осаһ ы ымһ ындырғ ыс ҡ ыймылдай. Сә скә ле йә йге кү лдә ген ел уйната. Хур ҡ ыҙ ыныҡ ылай һ омғ ол һ ыны сағ ыу ҡ ояш яҡ тыһ ында ү тә кү ренеп, ә ллә ниҙ ә р уйлата. Хистә рен тыйып тота алмай, Ҡ абил кә лә шенә ынтылды, уның нескә биленә н ҡ осоп, кү ң ел билә гес муйынын, белә ктә рен ү бергә кереште.

— Ҡ абил, ни ҡ ыланыуың был? Берә йһ е кү реп ҡ алыр, ауыл тултырып һ ө йлә рҙ ә р. Ояты ни...

— Бер кем дә юҡ бында.

— Ҡ ырҙ ың кү ҙ е, урмандың ҡ олағ ы бар, тиҙ ә р.

— Булһ ын! Кү рһ ендә р, кө нлә шһ ендә р.

— Кит, һ армаҡ...

Кө слө тойғ онан ашҡ ынғ ан ир ҡ атынын мендә р һ ымаҡ кү переп торғ ан, хуш еҫ аң ҡ ытҡ ан ү лә нгә һ алды. Шул саҡ Наҙ гө лө тертлә п, сә релдә п ҡ ысҡ ырып ебә рҙ е: ”Йылан! Йылан! ” Ҡ абил боролоп ҡ араһ а, ысынлап та, йылан шыуышып китеп бара. Ә ллә Наҙ гө лө н йыҡ ҡ ан урында ятҡ ан инде? Асыуы ҡ абарғ ан ир һ икереп торҙ о ла, йә һ ә т кенә салғ ыһ ын алып, тө йҙ ә һ е менә н ныҡ итеп йыландың башына тө рттө. Йылан ә йлә нде-тулғ анды ла һ ыртына ә йлә неп ятты. Ҡ абилдың кү ҙ енә уның сысҡ ан тә пә йҙ ә ре һ ымаҡ һ ары аяҡ тары кү ренеп ҡ алғ андай булды. Йә нә шә лә генә — ике тишек. Йылан тишеккә инеп ө лгө рә алмай ҡ алды. Иренең зыян ҡ ылмағ ан йыланды ү лтереү ендә ү ҙ ен дә ғ ә йепле һ анап, тамам кә йефе ҡ ырылып, Наҙ гө л ҡ айырымының осона ла сыҡ май, усаҡ яғ ына атланы, кү ң елен ниндә йҙ ер билдә һ еҙ шом солғ ап алды.

Наҙ гө л телә р-телә мә ҫ кенә табын ә ҙ ерлә не: ашъяулыҡ ҡ а икмә к телеп һ алды, тоҙ, ҡ орот ҡ уйҙ ы, ҡ аҙ андан ит һ оҫ оп, биш бармағ ын бешерә -бешерә уны ө лө штә ргә бү лде. Туҫ таҡ тарғ а һ урпа ҡ ойоп, ирен саҡ ырҙ ы.

Ҡ абил: ”Ай-һ ай, кө н ҡ ыҙ ыу”, — тип, тирен һ ө рттө лә бер һ ү мес айран һ емерҙ е, кү лдә ген сисеп, һ алҡ ынса һ ыу менә н ҡ ойондо. Кә лә шен ҡ айындар араһ ында сисендерергә телә п: ”Ҡ айһ ылай рә хә т! Ҡ айҙ а һ ине лә ғ ө сө ллә ндерә йем, сафландырайым”, — тигә н булды. Наҙ гө л: ”Аш һ ыуына ла һ уң ”, — тип, ипле генә баш тартты. Шым ғ ына туҡ ландылар. Тамаҡ туйғ ас, Наҙ гө л һ ауыт-һ абаны сайҙ ы ла, келә м йә йеп, ял итергә ятты. Тә не ауырайып, кү ҙ ҙ ә ре йомолоп бара. Бер ҡ осаҡ ү лә нгә башын терә ү е булды, ойоп та китте. Сә хрә лә ҡ атыны менә н яҡ ынлыҡ ҡ ыла алмауына йә не кө йө п, Ҡ абил кү лә гә ле урынғ а кейеҙ бырағ ытты һ ә м кө рһ ө нә -кө рһ ө нә шунда һ уҙ ылды.

***

Ер тишегенә н юғ ары тартылып, ата йылан тирә -йү нгә баҡ ты, бер аҙ ҡ атып торҙ о һ ә м кә ксә йеп, уҫ ал ыҫ ылданы. Йә нә шә һ е башы йә нселеп, иҙ елеп ята... Хушлашҡ андай, ул бө гә рлә неп-бө гә рлә неп, инә йыланғ а ураланды-һ ырғ аланды, шунан ҡ ойроғ онан тешлә п, уны илә ү гә табан һ ө йрә не. Бер аҙ ҙ ан мә хлү кте мә ж килеп ҡ ырмыҫ ҡ алар һ ырып алды.

Ата йылан бер ни белмә й серем иткә н салғ ысылар янына шыуышты. Ана, тә биғ ә ткә, тереклеккә фә ҡ ә т мин хужа, тип кө н иткә н, нимә телә гә н, шуны эшлә гә н ә ҙ ә м ирә йеп, һ уйҙ айып ята. Йылан, башын сә кә йтеп, алыҫ тан уҡ уғ а тө бә лде: ”Ағ ыуымды сә сһ ә м, бер ни белмә й йә н бирер. Юҡ, ул ү ҙ енең яуызлығ ы ө сө н яҡ ты донъянан ҡ араң ғ ы донъяғ а анһ ат ҡ ына китергә тейеш тү гел, янырғ а, кө йө ргә, интегергә, михнә т сигергә тейеш. Иң ҡ ә ҙ ерлеһ енә, йә н һ ө йгә ненә зыян ҡ ылып ҡ он ҡ айтарайым, һ арығ а һ абыштырайым”.

Йылан бә зрә йеп Наҙ гө лгә текә лде: ”Ғ ә жә йеп кү ркә м зат! Асылып киткә н иҙ еү енә н нә фис тү штә ре кү ренеп, һ улыш алғ анда ҡ алҡ ып, тибрә леп, зиһ енде билә й, иркә лә ргә ә ү рә тә. Ҡ ыйғ ас ҡ аштары, елә ҫ елдә н һ ибелеп киткә н сә стә ре уны тағ ы ла серлерә к, гү зә лерә к итә ”. Бындай йә мде боҙ орғ а йө рьә т итмә й, ҡ ан кө ҫ ә ү се ир яғ ына һ уҙ ылды: ”Яһ илдың ү ҙ енә ыҫ итә йем дә ҡ уяйым. Яуызлығ ына кү рә — язаһ ы. Фуф-фуф, кейеҙ енә н, кейеменә н ат еҫ е килә ”. Ерә неп, башын борҙ о: ”Мин бит ир енесенә н, гү зә л затҡ а эйә булайым”. Ошо ниә тенә н нә ҙ ек оҙ он кә ү ҙ ә һ ен уйнаҡ латты ла йә нә Наҙ гө лгә тексә йҙ е. Йылан арбауынан, ҡ ө ҙ рә тенә н иҙ рә п, йоҡ о нығ ыраҡ баҫ ып, Наҙ гө лдө ң ирендә ре сә скә тажы һ ымаҡ асылды.

Шул саҡ сың ратып ат кешнә п ебә рҙ е. Ҡ абил тертлә п уянды һ ә м кә лә шенең ауыҙ ына инеп барғ ан йыланды шә йлә п, шаҡ ҡ атты. Был ни ғ иллә? Ө нмө, тө шмө? Юҡ, тө ш тү гел, ысынбарлыҡ был. Башҡ а берә ү һ ө йлә һ ә, биллә һ и, имеш-мимеш, тиер ине. Ә ле ә ҙ ә м ышанмаҫ кү ренеште ү ҙ кү ҙ ҙ ә ре менә н кү рҙ е. ”Имә нес нә ҫ тә кә лә шенең эсендә, ғ ү мере йә шә ү менә н ү лем араһ ында! ” — Был уйынан Ҡ абилдың тә не эҫ еле-һ ыуыҡ лы булып китте.

— Наҙ гө л, Наҙ гө л, — тип ө ндә ште Ҡ абил. — Тор инде, тор.

Наҙ гө л баҫ лығ ып, байтаҡ уяна алмай ятты һ ә м, ниһ айә т, кү ҙ ҙ ә рен асып, хә лен тә фсирлә не:

— Арып-талып, тамағ ым кибеп, шишмә нә н һ алҡ ын ғ ына һ ыу эсә м икә н, тип тө шә нә мсе. Эсем дә ө шө гә ндә й. Шул арала ә ллә ер һ алҡ ыны тейҙ е инде.

— Һ алҡ ын айран минең дә быуындан алды, буғ ай. Тә нем земберҙ ә п, башым ауыртып тора, — тип хә йлә лә ште Ҡ абил. — Ә йҙ ә, ҡ айтайыҡ, мунса яғ ып тө шә йек. Олә сә ң дең мунсаһ ы сихә тле була торғ ан.

***

— Ҡ ояш нуры ла һ ү релмә гә н, кү к салт аяҙ. Бар халыҡ ҡ ырҙ а, ә һ еҙ ҡ айтып та килгә нһ егеҙ. Кө н кискә ауышҡ ансы сапмай. Бына ел-ғ ыуарҙ ар, — тип шелтә лә п, ризаһ ыҙ ҡ аршы алды олә сә й.

— Ауырһ ынып торамсы, ниң ә лер йоҡ о ла баҫ а, ғ ү мерҙ ә булмағ анды. Тиргә мә инде, олә сә й, иртә гә эң ер тө шкә нсе сабырбыҙ, — тине Наҙ гө л аҡ ланып.

— Улайһ а, тө пкө бү лмә гә инеп ятып тор, балам, ә беҙ кейә ү менә н мунса хә стә рлә йек.

Ҡ абил менә н икә ү генә ҡ алғ ас, олә сә й ә ү лиә һ ымаҡ һ иҙ енеп һ ораны:

— Ни хә л булды Наҙ гө л менә н? Йә шермә й генә һ ө йлә.

— Ү ҙ ем ә йтергә, кә ң ә ш-тө ң ә ш итергә тора инем. Тө ш мә лендә ял итеп ятҡ анда, ни...

— Йә, йә, һ уҙ ма!

— Наҙ гө лдө ң... Наҙ гө лдө ң эсенә йылан керҙ е.

Олә сә йҙ ең йө ҙ ө ҡ ара ҡ ойолдо:

— Йә Хоҙ а! Аҡ кү ң елле баланың ни ғ ә йебе. Кем ҡ арғ ышы тө штө башына?..

— Мин... Мин... Йылан ү лтерҙ ем сабынлыҡ та. Быныһ ы, кү рә һ ең, ү с итеп...

— Яҡ шығ а илтмә й шул ул яһ иллыҡ. Ә ҙ ә м сырхауы бер ғ иллә ттер, халыҡ сырхауы яһ иллыҡ тыр.

— Ҡ алағ а больницағ а алып китә йем микә н ә ллә Наҙ гө лдө?

— Ниндә й бә лнис? Торма йә н кө йө гө булып һ ерә йеп, йыланды сығ арайыҡ ү ҙ ебеҙ Наҙ гө лгә эркет эсереп.

Наҙ гө лдө уятып, мунсағ а алып барҙ ылар. ”Иншалла, сихә те булһ ын”, — тип, шифаһ ын маҡ тай-маҡ тай, олә сә й Наҙ гө лгә эркет һ ыуы эсерҙ е. Тө рлө сә им-том итеп, уның эсенә ҡ улын ҡ уйып уҡ ынды: ”Бисмиллә ә һ. Бисмиллә ә һ. Бисмиллә ә һ. Балама килеп юлыҡ ҡ ан яуызлыҡ һ ә м ә рнеү ҙ ә рҙ ә н арынып, Аллаһ ым, һ инең бө йө клө гө ң ә, кө с-ҡ ө ҙ рә тең ә һ ыйынам... ”

Наҙ гө л лә ү кә лә йоҡ оғ а талды. Шым ҡ алдылар, йө рә ктә р генә дө п-дө п тибә. Бик оҙ аҡ ваҡ ыт ү тте һ ымаҡ. Ҡ апыл йылан кү ренде. Албырғ ап, ҡ алтырап, Ҡ абил аң ғ армаҫ тан урындыҡ тан мунса һ ү месен бә реп тө шө рҙ ө. Шаҡ иткә н тауышҡ а һ иҫ кә неп, йылан кире тартылды.

— Ҡ аршылыҡ тыуҙ ы, сыҡ маны, ҡ оһ оро ебә рмә й, — тине олә сә й бошоноп. — Инде икенсе ә мә лде ҡ ылып ҡ арайыҡ. Кейә ү, бар, атың ды ү ргә ҡ арай тиргә тө шө ргә нсе ҡ ыу. Шунан ошо һ ү мескә бер сө ң кә лә й тирен һ ығ ып ал да йә һ ә т кенә индер.

Ҡ абил йә шереп ҡ уйғ ан шешә һ енә н араҡ ы һ емерҙ е лә туғ арылмай торғ ан бейә һ ен: ” На-на! На-а-а! ” — тип ярһ ып сыбыртҡ ылап, Мә ң рә ү тау һ ыртына ҡ арай ҡ ыуҙ ы. Кө н яман эҫ е, ҡ урып алып бара. Саба торғ ас, бейә шыбыр тиргә батты. Ә йлә неп килеп, Ҡ абил бейә һ ен йорт эсенә индерҙ е лә тирен ус ҡ ырыйы менә н һ ү мескә һ ыпырҙ ы, уны яулыҡ аша һ ө ҙ ө п, мунсағ а йү герҙ е.

Ҡ арсыҡ йә нә доғ а уҡ ыны: ”Бисмиллә һ ир-рахмә нир-рахим. Ауырығ ан ваҡ ытта Аллаһ шифа бирер. Аллаһ ым! Эй, инсандарҙ ың Раббыһ ы! Сирҙ ә рҙ е юҡ итеү се, ауырыуҙ ы бө тө рө ү се шифалыр. Ҡ ыҙ ымды сә лә мә тлә ндереү се тик һ ин генә. Һ инә н башҡ а уғ а ең еллек килтереү се һ ис кем юҡ. Аллаһ ым! Бер ҡ олоң а дауа бирсе? ” Шунан ат тирен ө рө п имлә п: ”Эс, балам, зинһ ар, эс”, — тип, ейә нсә ренең ауыҙ ына ҡ ойҙ о. Ү ҙ алдына ниҙ ер уҡ ып, тылсымлы һ ү ҙ, сихри кө с менә н тә ьҫ ир итеп, кү ң елен билә не. Наҙ гө л бер ни белмә й йоҡ лап китте. Был юлы йылан оҙ аҡ кө ттө рмә не, йылп итеп килеп сыҡ ты ла иҙ ә нгә барып тө штө. Шуны ғ ына кө ткә н Ҡ абил уны ҡ ыҫ ҡ ыс менә н элә ктереп тоҡ ҡ а тыҡ ты һ ә м тышҡ а атылды. Урамда, кү п уйлап тормай, тоҡ ө ҫ тө нә кү тә ргеһ еҙ яҫ ы таш орҙ о.

Ҡ абил лә ү кә лә бер ни белмә й йоҡ лап ятҡ ан Наҙ гө лө н киндер япма менә н ябып, ө йгә кү тә реп алып ҡ айтты һ ә м мамыҡ тү шә кле карауатҡ а һ алды. Мунсанан сыҡ ҡ анда олә сә һ е доғ аһ ын уҡ ып ҡ алды: ”Ҡ ыҙ ымды сафландырғ ан, уғ а сә лә мә тлек биргә н Аллаһ ҡ а маҡ тау булһ ын”. Ысынлап та, кә лә шенең йө ҙ ө тағ ы ла асылып, матурайып киткә н, тә не алһ ыуланып, сафлыҡ бө ркө п тора. Буй-һ ыны шундай нә фис, ымһ ындырғ ыс. Ә йтерһ ең дә Наҙ гө л фә ҡ ә т һ оҡ ланыу һ ә м һ ө йө р-һ ө йө лө р ө сө н генә яратылғ ан. Сабынлыҡ та телә генә ирешә алмағ ан Ҡ абил, инде һ ис ни туҡ тата алмаҫ ғ ә йрә т тойоп, нә фислеккә йомолдо. Бер аҙ ҙ ан кә ре ҡ айтып, Наҙ гө лө нә йылы һ ү ҙ ҙ ә р ә йтергә лә онотоп, ойоп китте.

Тө н уртаһ ында йоҡ оһ онда Ҡ абилғ а ү тә ҡ урҡ ыныс кү ренеш тө ҫ мө рлә нде. Ул Оҙ онғ ыр буйында йө рө й, имеш. Кинә т кенә ҡ айҙ андыр йыландар пә йҙ ә булды. Мыжғ ышып, ыҫ ылдашып килә лә р. Ҡ абил, ҡ ото осоп, ауылғ а ҡ арай ҡ асты. Сабынлыҡ та, йортонда ү лтергә н ике йылан да терелгә н, имеш. Береһ е ү лә н ө ҫ тө нә н тә гә рмә с кеү ек тә гә рә п, икенсеһ е ҡ ойроғ онда елеп, башын сә кә йтеп баҫ тыра. Ҡ абил имә нес тауыш менә н ҡ ысҡ ырып, һ аташып, йә һ ә ннә мгә осто. Уянғ анда ул ҡ аҡ иҙ ә ндә ята ине.

***

Оҙ он керпектә рен елпеп, Наҙ гө л кү ҙ ҙ ә рен асты. Бү лмә гә хозур яҡ тылыҡ һ ибелә, асма тә ҙ рә нә н елә ҫ һ ауа бө ркө лә, һ андуғ ас моң о кү ң елде наҙ лай... Хә с тә йә ннә ттә ятҡ ан һ ымаҡ. Рә хә т... Иртә нге йә мдә н мә хрү м ҡ алмаҫ ҡ а, Наҙ гө л тышҡ а атлыҡ ты. Олә сә һ е, ғ ә ҙ ә ттә гесә, таң һ арыһ ы беленеү менә н торғ ан, ҡ ояшты ҡ аршылап, ү ҙ енә, ейә нсә ренә иҫ ә нлек-һ аулыҡ телә й:

Эй, Тә ң рем, тә немде һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, ҡ олаҡ тарымды һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, кү ҙ ҙ ә ремде һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, ҡ ул-аяҡ тарымды һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, ү пкә -йө рә гемде һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, эс-бауырымды һ аулыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, йә небеҙ ҙ е паклыҡ та тот!

Эй, Тә ң рем, берҙ ә н-берем! Һ аҡ ла беҙ ҙ е!

— Һ аумы, таң! Һ аумы, ҡ ояш! Хә йерле иртә, олә сә й!

Олә сә һ е ейә нсә ренә ҡ арап йылмайҙ ы. Мә гә р йө ҙ ө ә ү ә лгесә нур бө ркмә й. Ә ллә ауырыҡ һ ынып тора инде? Кә ү ҙ ә һ е лә бө рө шө п киткә ндә й. Кү ң елен ниндә йҙ ер хис-кисерештә р баҫ ҡ анғ а оҡ шай. Бағ ым бағ ып, кү рә ҙ ә лек итеп, ниҙ ер тойоп хафаланғ ан микә н?.. Наҙ гө л кө йә нтә һ ен, кү нә ктә рен алып, һ ыу юлына ың ғ айланы. Олә сә һ е, таң һ ыуынан сә й тә мле була, ти. Саф, һ алҡ ын шишмә лә битен, ҡ улын йыуҙ ы ла һ ауыттарын мө лдө рә мә тултырҙ ы.

Ҡ айтып инһ ә, Ҡ абилы ҡ обараһ ы осоп кү тә рмә лә ултыра. Ә йтерһ ең, тө н буйына ен-пә рейҙ ә р менә н ҡ оторғ ан, дә рт-дарманын ҡ оротҡ ан ү ле һ ыу йотҡ ан. Яйы сыҡ ҡ ан һ айын Наҙ гө лдө шаярта, уның бө йө рө нә н тотҡ олай торғ айны. Тө н сыҡ ҡ ансы алмаштырып ҡ уйғ андармы ни, бө тө нлә й ө нһ ө ҙ ҡ алғ ан.

— Нимә булды һ иң ә, балтаң һ ыуғ а тө шкә н кеү ек ултыраһ ың? — тип, Наҙ гө л ирен иҫ лә ндерҙ е.

— Яман тө ш кү рҙ ем.

— Ниндә й тө ш?

— Ыҫ ылдашып йыландар баҫ тырҙ ы. Ө нө мдә икә н, тип торам.

— Кисә ү ҙ ең ү лтергә н йыландың ғ иллә һ елер...

Ҡ апыл Ҡ абилдың мейеһ ен зә һ ә р уй телеп ү тте: ”Наҙ гө л — эсенә йылан кергә н бисә! Эсенә йылан кергә н бисә!.. ” Был кисерештә н ирҙ ең йә не ү ртә лде, кү ң елен ҡ ыҙ ғ аныу, яман кө нлә шеү, ә сенеү тойғ оһ о билә п алды, кө нсө ллө гө ғ ишҡ ының тоҙ о булып ҡ атты. Наҙ гө лө уғ а йылан менә н хыянат ҡ ылғ ан һ ымаҡ тойолдо. Ир енесле йылан ҡ атын-ҡ ыҙ затына эйә лә шә, тиҙ ә р бит. Ҡ абил шешә һ ен табып, кисә генә н ҡ алғ ан ”шайтан һ ыуы”н ғ олҡ олдатты.

Иртә нге сә йҙ ә н һ уң Ҡ абил телә р-телә мә ҫ кенә бесә нгә барырғ а ә ҙ ерлә нде. Һ ул аяҡ тан торғ андай, эше тиҫ кә регә китеп тик торҙ о: салғ ығ а бармағ ын ҡ ырҡ ты, ҡ амытты кире яғ ы менә н кейҙ ерҙ е, бейә һ е тә ртә араһ ына кермә й ҡ аршылашты, арбаһ ының тә жеһ е ысҡ ынды, шунан ҡ амыт бауы ө ҙ ө лдө... Хужа ҡ аты итеп, инә һ е-атаһ ы менә н һ ү генде. Ғ ү мерҙ ә булмағ анса ыҙ алап, ниһ айә т, атын егеп бө ттө. Ризыҡ кү тә реп, Наҙ гө л дә ө йҙ ә н сыҡ ты. Яй ғ ына ҡ уҙ ғ алдылар, шым ғ ына барҙ ылар. Бө гө н Ҡ абилдың хис-тойғ олары урғ ып тормай, йә й уртаһ ында ҡ ырау тө шкә ндә й, кү ң еле һ алҡ ын, йө рә ге туң.

Сабынлыҡ ҡ а еткә с, Ҡ абил ашыҡ май ғ ына атын туғ арҙ ы ла ү лә н юшарғ а арҡ анланы. Салғ ыларҙ ы арлы-бирле генә тапап һ ә м янып, сабырғ а тө штө. Бө гө н һ елтә ме дә ртһ еҙ, шә плеген, ғ ә йрә тен кү рһ ә теү сә ме юҡ. Юлдан сығ а ла ултыра, сығ а ла ултыра. Ә йтерһ ең, кемдер елеген, кө с-ҡ ө ҙ рә тен һ урғ ан, йә шә ү дә ртен бө тө ргә н. Бер тө н эсендә ир арыҫ ланынан ир йоратына ә йлә нгә н Ҡ абил.

Тө ш етер-етмә ҫ тә н сә йгә туҡ танылар.

— Атың юшамай, башын эйеп тик тора, ҡ ара ә ле, ҡ ара, — тине Наҙ гө л.

Ысынлап та, бейә һ е утламай, бер туҡ тауһ ыҙ уфылдай, ауыр итеп тын ала. Мороно ныҡ ҡ ына шешкә н.

— Инә ң дең... — Ҡ абил яман итеп һ ү генде.

Тауышҡ а Наҙ гө л дә йү гереп килде.

— Моронон ә ллә һ ағ ыҙ аҡ саҡ ҡ ан инде?..

Шеш ҙ урайғ андан ҙ урайҙ ы, һ ә м бейә тын ала алмай, кү ҙ алдында ятты ла ү лде.

— Уны һ ағ ыҙ аҡ тү гел, йылан саҡ ҡ ан, йылан, — тип Наҙ гө л сең лә п илап ебә рҙ е. — Йылан ҡ арғ ышы эҙ ә рлеклә й беҙ ҙ е, йылан ҡ арғ ышы...

***

Наҙ гө лдө ң ә йткә не дө рө ҫ кә сыҡ ты — бә лә артынан бә лә, ҡ аза артынан ҡ аза килеп кенә торҙ о: һ ө тлө һ ыйырҙ ары ярҙ ан ҡ оланы, Ҡ абилдың һ алып ятҡ ан яң ы ө йө янып, кө лгә ҡ алды, хатта тауыҡ себештә ре ҡ ырылып бө ттө, кә ртә лә мал ә ҫ ә ре ҡ алманы. Ҡ абил иһ ә эскегә һ абышты, тире лә һ ө йә ккә генә ҡ алды. Наҙ гө л ныҡ орошҡ андан, эскең де ҡ уймаһ аң, башҡ а һ инең менә н йә шә мә йем, тигә ндә н һ уң, ялғ а ҡ айтҡ ан ағ аһ ына эйә реп, Себер сығ ып китте. Унда ла йә лсемә не, туҡ малып, таланып, йолҡ ош хә лендә ҡ айтып йығ ылды.

Ауылда туйғ а ә ҙ ерлә нә лә р ине. Ҡ абилдың һ ең леһ е кейә ү гә сығ а. Ҡ ыҙ ҙ а, егет тә бә хетлелә р, яратышып ҡ ауышалар, пар аҡ ҡ оштар кеү ек матурҙ ар. Уларғ а һ оҡ ланып туймайҙ ар. Ҡ абилдың да кү ң еле кү тә релде, һ ең леһ енә ниндә йҙ ер яҡ шылыҡ эшлә геһ е килде. ”Иркә м, — тине ул итә ғ ә т кенә. — Кейә ү кү сереп алып киткә нсе ер-һ ыу менә н хушлаштырып йө рө тө п килтерә йем. Ә йҙ ә! ” Туғ андарының ай-вайына ҡ арамай, һ ең леһ ен кү ршеһ енең иҫ ке генә йө к машинаһ ына ултыртып, ҡ ырғ а алып сыҡ ты. Һ ыуыҡ билгә кү тә релделә р. Кү сер ҡ ыҙ хушлашыу билгеһ е итеп, йә м-йә шел ҡ арағ айғ а ал таҫ ма бә йлә не, кү ҙ енә н йә штә р субырланы. Ауылғ а табан оҙ он тау юлынан тө шкә ндә машина ел арбаһ ы һ ымаҡ елде. Ҡ абил тормозғ а баҫ ты, лә кин тиҙ лек кә мемә не.

— Тормоз тотмай, тормоз! — тип бар кө сө нә ҡ ысҡ ырҙ ы Ҡ абил. — Һ икер, иркә м! Һ икер! Хә ҙ ер тү ң кә релә беҙ.

Ү ҙ е лә ырғ ыны. Кү ҙ асып йомғ ан арала машина ә ллә нисә мә ртә бә ә йлә неп, йә мшә йеп, йырынғ а осто. Ҡ абил, ҡ ото алынып, һ ең леһ е янына уҡ талды. Ул ҡ ымшанмай ҙ а ҡ ырлас таштар ө ҫ тө ндә ята, сикә һ енә н ал ҡ ан тама... Яман шомдан Ҡ абилдың тә не эҫ еле-һ ыуыҡ лы булып китте, мейеһ ен ү лем шауҡ ымы шаң ҡ ытты.

— Мин ҡ ә бә хә т! Мин шаҡ шы! Миң ә аяу юҡ! — Аяныслы һ ө рә нлә ү тауҙ арҙ а яң ғ ырап, кешелә рҙ е, йә ндә рҙ е тетрә тте.

— Хуш, иркә м! — тине лә Ҡ абил тә рә н ятыулы йылғ ағ а атылды, йө ҙ ә белгә с, батманы. Ярғ а сыҡ ты ла кеше кү ҙ енә салынмай ғ ына ат аҙ барына ың ғ айланы, унан бау эҙ лә п табып, урманғ а инеп юғ алды...

Наҙ гө лдө ң кинә т кенә ө ҙ ө п-ө ҙ ө п йө рә ге һ улҡ ылданы һ ә м шул ың ғ айы эсендә йә н эйә һ е ҡ ыбырланы...