Мамандық: Дене тәрбиесі және спорт

Мамандық: Дене тә рбиесі жә не спорт

Пә н: Қ азақ стан тарихы

Оқ ытушы: Багдатова К. Б.

Тақ ырыбы: Экономиканы тұ рақ тандыру Қ азақ станның ә лемдік экономикағ а ық паладсуы

Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік-экономикалық дамуы. Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан кейін нарық тық экономикағ а кө шу жолына тү сті. Осы бағ ытта 1992 жылы қ аң тарда бағ аны ырық тандыруғ а, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып жекешелендіруге кірісті. Қ азақ станда нарық тық экономикағ а кө шудің алғ ашқ ы кезде ү ш кезең і белгіленді. Бірінші кезең - 1991-1992 жылдар, екінші кезең - 1993-1995 жылдар аралығ ы болып, осы мерзімде жү ргізілетін іс бағ дарламасы Жоғ арғ ы Кең естің сессиясында мақ ұ лданып, Президенттің Жарлығ ымен бекіді. Ал ү шінші кезең - 1996-1998 жылдарды қ амтуғ а тиіс болды. Осығ ан байланысты кө птеген жаң а заң дар, реформаны жү зеге асыруғ а қ ажет басқ а да қ ұ жаттар қ абылданды. Нарық тық экономикағ а кө шу мә селелерімен айналысатын жаң а мемлекеттік басқ ару органдары қ ұ рылды. Олар: Мү лік жө ніндегі, Монополияғ а қ арсы саясат жө ніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден жә не т. б. Сондай-ақ нарық тық экономикағ а тә н инфрақ ұ рылымның кейбір тү рлері: биржалар, коммерциялық банктер, сауда ү йлері, жеке меншіктік кә сіпорындар мен шаруашылық тар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қ оғ амдар, холдингтік компаниялар ө мірге келді. Сө йтіп, нарық тық экономикағ а қ арай, меншіктің тү рін ө згертуде, аралас экономика қ ұ руда біршама жұ мыстар атқ арылды. Алайда, нарық тық экономикағ а кө шуде бірсыпыра қ ателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекеттің мақ саты да, мү дделері де, оларғ а жетер жолы да, ә діс-тә сілдері де толық анық талмады. Екіншіден, барлық елдерге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі болмайды. Ә р елдің ө зіне тә н, оның ұ лттық бітіміне, тарихына, дә стү ріне, нақ тылы саяси, ә леуметтік, экономикалық қ алыптасқ ан жағ дайына сә йкес ө з моделі, ө з жолы болу керек. Оны ә лемдік тә жірибе де кө рсеткен. “Жапондық ”, “Немістік” тағ ы басқ адай ә р елдің ө з даму жолы болғ аны белгілі. Қ азақ стан кө п елде жақ сы нә тиже бермеген, Халық аралық Валюталық Қ оры ұ сынғ ан “есең гіретіп емдеу” деп аталатын жолына тү сті, Ресейдің соң ынан ерді. Ү шіншіден, экономикалық реформа бірінен кейін бірі жә не ө зіндік ретімен жасалуы арқ ылы жү зеге асуғ а тиіс. Ал Қ азақ станда қ ажетті заң жү йесі жасалып бітпей, жеке меншікке негізделген кә сіпорындардың ү лесі ө сіп, бә секе ортасы қ алыптаспай тұ рып, ең ә уелі бағ аны ырық тандырудан бастау қ ате болды, ө йткені бағ аны ырық тандыру ү кімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны ө сіріп отыру болып шық ты. Тө ртіншіден, қ абылданғ ан заң дар кө п жағ дайда жү зеге аспай қ алды, себебі ол заң дардың жү зеге асатын механизмдері жасалмағ ан-ды. Бесіншіден, инфляцияны ауыздық тамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Бірақ осығ ан қ арамастан мемлекеттегі қ аржы, несие, ақ ша жү йесі ретке келмеді. Ұ лттық банк ақ ша жү йесін, ақ ша айналымын, оның ішкі жә не сыртқ ы қ озғ алысын қ атаң бақ ылауғ а алудың орнына, ақ ша-несие ресурстарын бей-берекет жұ мсап, аса жоғ ары процентпен сатып, пайда табумен ә уестенді. Алтыншыдан, қ ылмыс, жемқ орлық, заң ды бұ зушылық кө бейді. Оғ ан жаппай тә ртіпсіздік, жауапкерсіздік қ осылды. Міне, бұ лар реформаны жү ргізуде, экономиканы дамытуда ө здерінің зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалық дағ дарыс кезінде ө мір сү ріп, жұ мыс істеп кө рмегендіктен, оның ой-қ ырын, бү ге-шігесін, одан шығ у жолдарын білмеді. Экономикалық дағ дарысты дұ рыстап бағ алай алмады. Елді дағ дарыстан тез арада шығ ару саясаты жү ргізілді, бірақ ол ешқ андай нә тиже бермеді. Сондық тан мемлекет дағ дарыстан шығ удың жолдарын қ арастыра бастады. Оның ең бастысы – бағ аны ырық тандыруды белгілі бір жү йеге келтіру еді. Қ азақ станда ырық тандыру 1992 ж. мұ найдың, мұ найдан шығ атын ө німдердің, басқ а да энергия кө здерінің бағ асы ә лемдік бағ ағ а дейін жоғ арылауы керек деген ұ ранмен жү ргізілді. Осының нә тижесінде ә р кә сіпкер, ә р кә сіпорын ең жоғ арғ ы таза пайда алғ ысы келді. Сө йтіп бағ а шарық тап ө сті, елдің экономикасы бағ аның шарық тап ө су кесірінен тө мен тү сіп кетті. Бағ аны ырық тандырудан кейінгі екінші атқ арылғ ан іс – жекешелендіру. Мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарық қ а нақ ты кө шу мү мкін емес еді. Бұ л қ адам нарық субъектілерін қ ұ ру тұ рғ ысынан ғ ана емес, сонымен бірге халық тың бойында меншік иесі психологиясын қ алыптастыру тұ рғ ысынан да маң ызды. Сондық тан да республикада ауқ ымды жекешелендіру жү ргізілді. Бү гінде оны ө ткізудің 4 кезең ін даралап айтуғ а болады. Алғ ашқ ы ү шеуі мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, тө ртінші кезең мемлекеттік меншікті басқ аруды жетілдіруге екпін тү суімен сипатталады. Біз шағ ын жекешелендіруден бастадық. Алғ ашқ ы кезең нің барысында 1991-1992 жылдары 5000-ғ а жуық нысандар жекешелендірілді, олардың қ атарында ұ жымдық меншікке берілген 470-тен астам кең шар болды. Екінші кезең “Қ азақ стан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарғ а арналғ ан Ұ лттық бағ дарламасы” негізінде жү ргізілді. Бұ л кезең нің аса маң ызды қ адамы мемлекеттік меншікті басқ ару мен жекешелендірудің біртұ тас жү йесі болды. Сол кезде шағ ын жә не орта бизнесті дамытуғ а белгі берілді. Кө терме-сауда буынын қ оса алғ анда бұ рынғ ы кең естік сауда жү йесін ө згерту басталды. Қ ызмет кө рсету саласында бә секелестік орта пайда болды. Ү шінші кезең 1995 жылғ ы желтоқ санда заң кү ші бар “Жекешелендіру туралы” Жарлық пен басталып, 1999 жылғ а дейін жалғ асты. Осы сә ттен бастап ол тек ақ ша қ аражатына жү зеге асырылды. 1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекеттік мү лікті басқ аруды жетілдіру мә селелері шық ты. Тө ртінші кезең де мемлекеттік меншікті басқ ару жә не онымен айналысу мә селелері бойынша мемлекеттік органдар арасындағ ы ө кілеттіктерді бө луге жаң а кө зқ арас қ олданыла бастады. Республикалық мемлекеттік жә не коммуналдық мемлекеттік кә сіпорындарды оң тайландыру басталды. Елдің экономикалық қ ауіпсіздігін анық тайтын экономиканың стратегиялық маң ызды секторларына мемлекеттің ық палы мен ондағ ы ү лесі ұ лттық компаниялар арқ ылы сақ талды. Мұ най-газ секторында – бұ л “Қ азМұ найГаз”, энергетикада – “КЕГОК”, телекоммуникацияда – “Қ азақ телеком”, темір жолда – “Қ азақ стан темір жолы”. Бірақ жекешелендіру барысында да кемшіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру жарияланғ ан екі кезең інде де (1991-92 жж. жә не 1993-95 жж. ) мү ліктің кө пшілік бө лігінің талан-таражғ а тү суіне жол берілді. Бұ л халық шаруашылығ ы ү шін берекесіздік тудырып, экономиканың терең дағ дарысқ а ұ шырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ, елдің экспортқ а ө нім шығ аратын кә сіпорындары ескі ә детіне басып, ө здерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқ а жө нелте беруді ғ ана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның ө німі сыртқ а, негізінен алғ анда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне су тегін кеткен болып шық ты. Сондық тан, бұ л жағ дай ү кімет пен барлық экономикалық институттарды, Статистика мен Қ олдау Комитетін қ атыстыра отырып, терең талдау жасауды талап етті. Осымен байланысты 1994 жылдың қ аң тарында Президент экономикалық реформаны жү ргізуді жандандыру жө ніндегі шаралар туралы қ аулы қ абылдады. Онда дағ дарысқ а қ арсы шаралар мен экономиканы тұ рақ тандырудың 1994-1995 жылдарғ а арналғ ан бағ дарламасы жасалды. Бағ дарламада энергетикалық тә уелсіздікті қ амтамасыз ету мә селесі қ ойылды, ө ндірістің қ ұ лдырауы тоқ татылып, экономиканы тұ рақ тандыру, инфляцияны ауыздық тау қ ажет екені айтылды. 1993 ж. 15 қ арашада мемлекеттің ө з ақ шасы – тең ге енгізілді. Сө йтіп, біз экономикалық тә уелсіздіктің аса маң ызды нышаны - ұ лттық валютамыз тең геге ие болдық. Бұ л бізге 1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бә сең детуге, ал 1995 жылы инфляция процесін ауыздық тауғ а мү мкіндік берді. Реформаның барысында 1994 жылдың кү зінен ү кімет макроэкономикалық реттеуді мең гере бастады. Бағ аның ө суі біраз тежеліп, инфляцияның ө су қ арқ ыны елеулі тү рде тө мендеді. Сол сияқ ты ұ лттық банктің несиеге алатын пайызы да қ ауырт азайды. Ақ ша-қ аражат саласында да осындай тү зеліс байқ алды. Ө неркә сіптің кей салаларында да оң ғ а басушылық орын алды. Жалпы дағ дарыстан шығ удың, реформаны жү ргізудің пә рменді қ ұ ралының бірі – экономикалық орталық болу тиіс еді. Алайда, Министрлер кабинетінде реформаны ойластырып, алғ а бастыратын орталық болмады. Экономика министрлігі ондай орталық бола алмады. Нә тижесінде 1994-1995 жылдары дағ дарысқ а қ арсы шаралар мен реформаны терең дету бағ дарламасы орындалмай қ алды. Макроэкономикалық тұ рақ тандыру жә не қ ұ нсыздануды тоқ татуғ а қ ол жетпеді, тиімді сыртқ ы сауда саясатын жасау да кө ң ілдегідей болмай шық ты, ә леуметтік саясат та халық тың басым кө пшілігінің наразылығ ын ө ршіткені болмаса разы етпеді. Ө зінің бү кіл кемшіліктеріне қ арамастан іс жү зінде аяқ талғ ан жекешелендіру процесі нақ ты бә секелестік ү шін базалық жағ дайларды қ ұ руғ а жеткізді. Қ азіргі кезде республика ө неркә сіп ө німінің 85 процентке жуық кө лемі жекеменшік секторда ө ндіріледі. Нарық тық реформағ а кө шудегі жіберілген тағ ы бір қ ате – ол ү кімет басшыларының елдің экономист ғ алымдарына сенбеуі. Оның себебі бізде бұ ғ ан дейін нарық тық экономика болмады, сондық тан біздің экономистер нарық қ а кө шудің жолдарын, тетіктерін білмейді деп есептелді. Сондық тан нарық тық экономикағ а кө шу ү шін кең есші ретінде экономист-ғ алымдар АҚ Ш-тан, Франциядан, Тү ркиядан, Ресейден т. б. жерлерден шақ ырылды. Бірақ олар ө з елінде маман болғ анмен, біздің жағ дайды, халық тың менталитетін, психологиялық ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де. Олардың білетіні Батыстың дамығ ан, қ алыптасқ ан нарық тық экономикасы еді. Оғ ан қ оса ТМД елдерінде экономикалық дағ дарыс капиталистік қ оғ амғ а тә н классикалық артық ө ндіру дағ дарысы емес, жетіспеушілік дағ дарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар ө ндірісі, тауарлық қ атынастар толық қ алыптасқ ан. Ал бізде бұ лар болғ ан жоқ. Ү шіншіден, ТМД елдерінде социалистік экономикадан нарық тық экономикағ а кө шу тез қ арқ ын алды. Сондық тан шетел экономистерінің кең есі тиісті нә тижесін бермей, аяқ сыз қ алды. Нарық тық қ атынастарғ а кө шу барысында бізде орын алғ ан тағ ы бір ү рдіс бар. Ол сонау Қ азан тө ң керісінен кейінгі индустрияландыру, ұ жымдастыру науқ андары сияқ ты қ оғ ам ө міріндегі тү бегейлі ө згерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бұ л ү рдіске ү йренбеген жә не ол халық тың психологиясына келе бермеді. Ә сіресе, ауыл шаруашылығ ын жекешелендіруде ү кімет асығ ыстық жіберді. Дағ дарыс жағ дайында бой кө терген жеке фермерлер басқ а халық ты асырамақ тү гіл, ө зін-ө зі ә рең асырап отырды. Нә тижесінде 1993-1995 жылдарғ а арналғ ан бағ дарламалардағ ы инфляцияны тө мендету, ө ндірістің қ ұ лдырауын тоқ тату жә не ө ндірістің ұ лғ аюы ү шін жағ дайлар жасау жоспарынан ешнә рсе шық пады. Сондық тан мақ сатты нұ сқ амалар тү рінде 15 айғ а арналғ ан қ осымша бағ дарлама қ абылданды. Оның оң нә тижесі деп инфляцияның баяулауын айтуғ а болады, бірақ ө ндірістің қ ұ лдырауын тоқ тату мү мкін болмады. 1992 жылы ө ндірістің қ ұ лдырауы біршама тұ рақ ты болғ ан 1990 жылмен салыстырғ анда 14, 6%-ке, 1993 жылы – 28%-ке, 1994 жылы 48%-ке, ал 1995 жылы – 45%-ке жетті. Қ азақ стан ү кіметі осыдан кейін 1996-1998 жылдарғ а арналғ ан жаң а бағ дарлама қ абылдады. Онда реформаның ең кү рделі деген мә селелерін шешу маң ызды орын алды. Алайда, бағ дарламада кө зделген жекешелендіруді аяқ тау, бірың ғ ай холдингтік, шағ ын жә не орта кә сіпкерлікті қ олдау, ауыл шаруашылығ ында қ осымша 30 мың ғ а жуық шаруа қ ожалық тары мен фермерлік шаруашылық тарды қ ұ ру айтарлық тай нә тижелер берген жоқ. Қ оғ ам айқ ын мақ саттар мен оларғ а қ ол жеткізу жолдары баяндалғ ан стратегиялық бағ дарламалық қ ұ жатқ а мұ қ таж болатын. Олар “Қ азақ стан –2030” ел дамуының Стратегиясында тұ жырымдалды. 1997 жылдың қ азан айында Президент Н. Ә. Назарбаев республика халқ ына “Қ азақ стан – 2030” деген атпен жолдау қ абылдап, онда еліміздегі дағ дарыстан шығ удың жә не жү ріп жатқ ан реформаларды аяқ таудың, сондай-ақ алдың ғ ы қ атарлы мемлекеттердің қ атарына қ осылудың, немесе “Қ азақ стан барысын” қ алыптастырудың жаң а бағ дарламасын ұ сынды. Бағ дарламада еліміздің саяси, ә леуметтік-экономикалық дамуының жақ ын арадағ ы жә не стратегиялық ұ зақ мерзімдегі даму жолдары мен мү мкіндіктері жан-жақ ты кө рсетілді. Онда елдің ішкі бекем тұ старын жә не сыртқ ы саясатындағ ы мү мкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағ ы ұ зақ мерзімді жеті басымдық ты іске асыру кө зделген. Олар: 1) ұ лттық қ ауіпсіздікті сақ тау; 2) ішкі саяси тұ рақ тылық пен қ оғ амның топтасуын нығ айту; 3) нарық тық қ атынастар негізінде экономикалық ө су; 4) Қ азақ стан азаматтарының денсаулығ ы, білімі мен ә л-ауқ атын кө теру; 5) энергетика ресурстарын жете пайдалану; 6) инфрақ ұ рылым, кө лік жә не байланысты дамыту; 7) демократиялық кә сіби мемлекетті қ ұ ру. Тек осы аса маң ызды шараларды іске асырғ анда ғ ана Қ азақ стан халқ ының ө сіп-ө ркендеуі, қ ауіпсіздігі жә не ә л-ауқ атының артуы мү мкін екендігіне сенім білдірілді. “Қ азақ стан – 2030” бағ дарламасының талаптарына орай соң ғ ы жылдары еліміздің егемендігі мен тә уелсіздігін нығ айту, ә лемдік стандарттарғ а сай тү зілген заң намалық -қ ұ қ ық тық базаны жетілдіру жө нінде орасан зор жұ мыстар жү ргізілді. Атап айтқ анда, биліктің, сот жә не қ ұ қ ық қ орғ ау органдарын қ оса алғ анда, оның барлық тармақ тарының қ ұ рылымы мен қ ызметінің қ ағ идаттары едә уір жетілдірілді. Сондай-ақ, демократия мен азаматтық қ оғ ам институттары даму жолына тү сті. Қ азақ стан геосаяси кең істікте ә лемдік қ оғ амдастық тың тең қ ұ қ ылы мү шесі ретінде лайық ты орын алды. Қ алыптасқ ан ә ріптестік саяси жә не экономикалық қ атынастар мемлекетімізді барлық дү ние жү зі елдерімен байланыстыруғ а мү мкіндік берді. Қ азақ стан жетекші халық аралық ұ йымдарда, соның ішінде, БҰ Ұ -да белсенді жұ мыс жү ргізіп, антиядролық қ озғ алысқ а, жаппай қ арусыздануғ а, бітімгершілік жә не терроризмге қ арсы кү рес ісіне лайық ты ү лесін қ осып келеді. “Қ азақ стан – 2030” стратегиясында кө рсетілгендей, ә сіресе, соң ғ ы жылдары республикада тұ рақ ты экономикалық ө рлеу, ө ндіріс ауқ ымының ө суі байқ алып отыр. Тек 2000-2002 жылдары жалпы ішкі ө німнің жиынтық ө сімі 35, 5 пайызды қ ұ рады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халық аралық беделін едә уір кө теруге жағ дай жасады. Қ азақ стан бұ л жылдары ТМД елдерінің арасында жан басына шақ қ анда шетелдік инвестициялар тарту жө нінен кө ш бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде ә лемдегі аса ірі компанияларды да тарту мынадай бірқ атар маң ызды міндеттерді шешіп берді: Ауқ ымды инвестицияларды тарту жө ніндегі, олардың кө лемі 1993 жылдан 2003 жылғ а дейінгі кезең де 25, 8 миллиард долларды қ ұ рады, жан басына шақ қ анда Қ азақ стан ТМД-да 1-ші орынды алады. 1994 жылдан 2007 жылдың аяғ ына дейін еліміз ө з экономикасына ә лемнің 60 елінен 70 миллиард доллардан астам тікелей инвестиция тартты. Бү гінде Орталық Азияғ а келген барлық инвестициялардың 80 % Қ азақ стан еншісінде. Ал экономикағ а қ осылғ ан ішкі инвестицисының кө лемі қ азіргі кү ні 80 миллиард доллардан асып тү сіп отыр. Сонымен қ атар, Қ азақ стан басқ а елдерден келген инвестиция кө здерін ө з экономикасын кө теру ісіне тиімді пайдалана отырып, енді басқ а елдерге де инвестиция сала алатын донор мемлекетке айналды. Қ азір оның қ аржысы Ресей мен ө ң ірдегі елдерге, Тү ркия мен Кавказ елдеріне, Қ ытай жә не басқ а да алыс-жақ ын шет ел экономикасына салынып жатыр (Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2008). Ә лемдік дең гейдегі менеджмент қ ызметі қ ұ лдырау жағ дайында болғ ан аса ірі кә сіпорындарды қ ысқ а мерзімде қ айта ө ркендетуге мү мкіндік берді. Ә лемдік рынокқ а шығ у жә не ә лемдік шаруашылық байланысқ а белсенді кірігу қ амтамасыз етілді. (Н. Назарбаев. Жаң а кезең - жаң а экономика. – Егемен Қ азақ стан, 16 желтоқ сан 2004). Осының нә тижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, ә сіресе, ауыл шаруашылығ ында, сауда мен қ ызмет кө рсету саласында жеке меншік секторы басым бола тү сті. Нарық тық экономиканың жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор ү лесін серпінді ұ лғ айту болып табылады. Мысалы, статистика мә ліметтері бойынша, 2004 жылдың І жартыжылдығ ына тіркелген 194, 8 мың заң ды тұ лғ аның 192, 7 мың дайы жеке меншік секторғ а келеді. Бұ л жалпы санның 98%-і, ө ң деу саласында бұ л ү лес – 98%-ті; ауыл шаруашылығ ы мен орман шаруашылығ ында 97, 5%-ті қ ұ райды. Кө птеген экономикалық процестердің нақ ты қ атысушысы жеке меншік иесі болып отыр. Оның мү мкін болатын барлық ә леуметтік формалар мен нарық тық қ атынас салаларына кең інен қ атысуы айрық ша нарық тық мінез-қ ұ лық қ алыптастырды. Ә сіресе шағ ын кә сіпкерліктің дамуы атап кө рсетуге тұ рарлық. “Қ азақ стан – 2030” бағ дарламасын жү зеге асыру барысында тә уелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері – мемлекеттің қ ауіпсіздігін нығ айту жә не экономикалық ө рлеу болды. Бұ л барлық қ азақ стандық тардың ө сіп-ө ркендеуіне, ә л-ауқ атының артуына кең ө ріс ашты. Қ азір біздің республикада нарық тық экономиканың іргесі қ аланып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар барлық қ азақ стандық тардың игілігі ү шін ішкі ресурстары мол ә леуметтік-экономикалық дамудың нақ ты нышандары қ алыптасты. Оғ ан дә лел ретінде ә лемдегі ең кү шті мемлекет – АҚ Ш-тың Қ азақ станғ а нарық тық экономикасы бар ел мә ртебесін беру туралы шешімін ерекше атап кө рсеткен жө н. Бұ л АҚ Ш басшылығ ының, американдық іскер топтар мен сарапшылардың қ азақ стандық реформалардың жетістіктерін мойындауы болып табылады. Сө йтіп, Қ азақ станның ТМД елдері арасында осы мә ртебені бірінші болып алуы кездейсоқ тық емес. Бұ л шешім Қ азақ станғ а қ атысты АҚ Ш жә не тағ ы басқ а дамығ ан елдер тарапынан экономикалық шектеулер мен тү зетулерді алып тастаудан ө зінің кө рінісін тапты. Ол болашақ та республиканың нарық қ атынасына кө шкен ел ретінде Дү ниежү зілік сауда ұ йымына кіруінің оң тайлы алғ ы шарты болып табылады. Сонымен, қ орыта келгенде, жер жү зіндегі қ азіргі 182 елдің 15 мемлекеті нарық тың қ арқ ынды даму жолын игерген, 156 ел – нарық тық даму жолына тү скен (соның бірі - Қ азақ стан), тек 11 ел ғ ана - нарық тық қ атынасқ а ә лі кірмеген. Ә лемдік экономиканың заң дары мен талаптарына сай біз де елімізде нарық тық (кә сіпкерлік) қ оғ ам қ ұ рып жатырмыз. Сол себепті де Қ азақ стан байлығ ының 80 пайыздан астамы жекешелендірілген, қ азірдің ө зінде республикамызда 500 мың ғ а жуық кә сіпкерлік субъектілер қ ұ рылғ ан. Онда 2 млн. -нан астам адам жұ мысқ а тартылғ ан. Кә сіпкерлік – кү нкө рісіміздің кө зіне айналды. Дамығ ан елдердегідей “кә сібің - нә сібің ” деген ұ станыммен ө мір сү руге кө штік. Экономикалық, ө ндірістік қ атынастар жү йесін тү бегейлі ө згерту жө ніндегі реформаның ең маң ызды кезең інің басты міндеттері шешілді. Экономиканы тү пкілікті реформалауғ а бағ ыт ұ стап, біз қ ысқ а мерзімнің ішінде нарық тық реформаларды жү ргізе білдік, тиісті заң намамызды жасауғ а қ ол жеткіздік. Біз ойдағ ыдай жұ мыс істеп жатқ ан нарық экономикасын қ ұ рдық. Бү гінгі таң да Қ азақ станда нақ тылы жұ мыс істеп тұ рғ ан нарық тық экономика бар. Нарық тық экономикағ а кө шу бастапқ ыда ө неркә сіптің дамуына жол ашпады. Халық шаруашылығ ының бұ л саласын дамытуда кө птеген қ иыншылық тар кездесті. Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы жылдары ө неркә сіп салалары, ә сіресе, ауыр индустрия, халық қ а аса қ ажет жең іл ө неркә сіп орындары біртіндеп тоқ тай бастады. Кә сіпорындардың кө пшілігі қ ажетті материалдық ресурстардың жоқ тығ ынан немесе қ аржының жетіспеуінен ө з қ уаттарын толық пайдалана алмады. Кү рделі қ ұ рылыстың қ ысқ аруы экономикағ а кері ә сер етті. Экономиканың тұ рақ тануына қ аржы-ақ ша жү йесінің терең дағ дарысы кесірін тигізді. Ө неркә сіп орындарының жартысы 1992 жылы 1991 жылғ ы дең геймен салыстырғ анда ө ндірістің қ ұ лдырауына жол берді. Халық тұ тынатын тауарлар кү рт азайып кетті. Оны ө ндіру кө лемі ө неркә сіп ө ндірісінің бү кіл кө лемінің бестен бір бө лігін ғ ана қ ұ рады, сө йтіп 1991 жылмен салыстырғ анда 21, 5%-ке кеміді. Республика бойынша мұ най мен кө мір ө ндіру қ ысқ арды. Металлургия ө неркә сібінде кү рделі жағ дай қ алыптасты: шойын, болат, прокат қ ұ ю азайды. Тү сті металлдар ө ндірісі қ ысқ арды. Қ ұ рылыс жә не ауыл шаруашылығ ы техникаларын шығ ару едә уір кеміді. Кү рделі қ ұ рылысты қ аржыландыру кө лемі 40 пайыздан астам қ ысқ арды, нә тижесінде 1992 ж. мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қ осылуғ а тиісті 32 ө ндірістік қ уаттар мен объектілердің тек 2-уі ғ ана іске қ осылды. Ө неркә сіптің қ ұ лдырауы 1993 жә не 1994 жылдары да тоқ тамады. 1993 жылы 1990 жылмен салыстырғ анда ө неркә сіп ө німі 16, 1%-ке азайды. Ал 1994 жылы 1992 жылмен салыстырғ анда ө неркә сіп ө німінің кө лемі 39%-ке, халық тұ тынатын тауарлар 41%-ке кеміді. Дегенмен 1995 жылы ө неркә сіп ө німінің тө мендегеніне қ арамастан, оның жекелеген салаларында 1994 жылмен салыстырғ анда біраз ө сім байқ алды. 1996 жылы республикадағ ы кә сіпорындарды реформалау жә не жеке жобалар бойынша ірі объектілерді жекешелендіру жө ніндегі жұ мыс қ арқ ын алды. Бірақ осығ ан қ арамастан ө ндірістің қ ұ лдырауы тоқ тамады. Тек 1996 жылдың соң ына қ арай ө неркә сіптің қ ұ лдырауы кейбір салаларда тоқ тап, аздап ө скендігі байқ алды. Ө ндірістің қ ұ лдырауының басты себебі – Одақ бойынша бұ рынғ ы қ алыптасқ ан шаруашылық қ атынастардың ү зілуі. Ө неркә сіптің артта қ алуының тағ ы бір себебі – оның шикізат ө ндіруге бейімделген сың аржақ тылығ ында, дайын тауар ө ндіретін, ә сіресе, машина жасау салаларының жоқ тығ ында болды. Одан басқ а мемлекет экономиканы басқ арудың тізгінін босатып алды, халық тұ тынатын тауарларды шығ аруды ө з бетімен жіберді, жаң а технология мен техниканы пайдалану, оны ө ндіріске енгізу ісі ақ сап жатты. Жоғ арыда айтылғ ан қ иындық тар мен кемшіліктерді жою ү шін 1999 жылдан бастап Қ азақ стан ү кіметі елдің ө неркә сібін жандандыруда бірсыпыра шараларды іске асырды. Жең іл ө неркә сіпті дамыту бағ дарламасы жасалып, химия ө неркә сібі мен машина жасау саласын дамыту бағ дарламасы тиянақ талды. Соның нә тижесінде 1999 жылы мұ най-газ ө ндіру, металлургия, химия, полиграфия жә не тоқ ыма-тігін ө неркә сіптерінде ө німнің ө суіне қ ол жеткізілді. Жыл соң ында жалпы ө нім ө ндіру 1%-ке, ал ө ндіріс кө лемін арттыру 1, 8%-ке ө сті. Елдің алтын қ оры 2 млрд. долларғ а жетті. Міне, осындай мемлекеттік маң ызды шараларды жү зеге асыру барысында 2000-2002 жылдары республикада тұ рақ ты экономикалық ө рлеу, ө ндіріс ауқ ымының ө суі байқ алды. Тек соң ғ ы 3 жылда ө неркә сіп ө ндірісінің кө лемі 42, 9 пайызды қ ұ рады. Қ азақ станның ө неркә сіп саласында мұ най-газ ө ндірісі елеулі орын алып, ол жалпы ө неркә сіп ө німінің 46 пайызын қ амтыды. Бұ л жылдары тек газ-мұ най шығ ару салаларын дамытуғ а 9, 5 млрд. доллар шетел инвестициясы тартылды. Қ азір де мұ най-газ секторы мемлекеттік бюджетті қ алыптастырудың негізгі кө здерінің біріне айналып, республиканың жалпы ішкі ө німдерінің едә уір бө лігін қ амтиды. Батыс Қ азақ стан аймағ ында Тең із бен Қ арашығ анақ сияқ ты мұ най-газ кен орындарын игеру жө ніндегі ауқ ымды жобаларды іске асыру жү ргізіліп жатыр. Каспий аймағ ында ө неркә сіптік мұ най ө ндіруді 2005 жылдан бастап қ олғ а алу жоспарланғ ан. Жамбыл облысы жеріндегі Амангелді газ ө ндіру орнын игеру жұ мысы басталды. Каспий қ ұ рлық тық мұ най қ ұ бырының бірінші кезегін іске қ осу еліміздің экспорт жө ніндегі мү мкіндігін арттыра тү сті. Мұ найды ә лемдік нарық қ а жеткізудің баламалы нұ сқ алары – Атырау-Баку-Жейһ ан, Қ азақ стан-Тү ркменстан-Иран, Батыс Қ азақ стан-Қ ытай бағ ыттарын да ү лкен болашақ кү тіп тұ р. Соң ғ ы жылдары Ақ тау тең із портын, Достық -Алашанькоу шекаралық ө ткелін жә не Достық -Ақ тоғ ай теміржол учаскесін қ айта жаң алау жұ мысы, Семейдегі Ертіс кө пірі мен Ақ су-Дегелең теміржол қ ұ рылысы аяқ талды. Алтынсарин-Хромтау арасындағ ы теміржол қ ұ рылысы аяқ талып, 2004 жылдың соң ына қ арай іске қ осылды. Алматы-Астана автожолын жаң алау жұ мысы 2003 жылы аяқ талды. Алматыдағ ы ә уежай қ алпына келтірілді. Жалпы 2002 жылы бұ рынғ ы 2001 жылмен салыстырғ анда ө неркә сіп ө німінің жалпы кө лемі 9, 5 пайызғ а артты. 90-шы жылдардың басында ауыл шаруашылығ ы елеулі дағ дарысты бастан кешірді. Оның басты себебі – ауыл шаруашылығ ы мен ө неркә сіп салалары ө німдерінің арасындағ ы ү лкен алшақ тық еді. Ауыл шаруашылығ ының терең дағ дарысқ а ұ шырауына республикадағ ы колхоздар мен кең шарларды жаппай жә не тез арада жекешелендіру науқ анының ү лкен зардабы тиді. Бұ рын 600-ден астам астық ө ндіретін, 700-дей қ ой шаруашылығ ымен шұ ғ ылданатын кең шарлар мен колхоздар, 80-дей қ ұ с фабрикасы бар еді. Республика халқ ы жекешелендіру барысында ө здерінің осы қ олда барынан айырылып қ алды. Бағ адағ ы былық, бейберекеттік, жекешелендірудегі асығ ыстық пен науқ аншылдық, қ аржыландырудағ ы берекесіздік, басқ арудың жоғ арыдан тө менге дейінгі жү йесін кү йрету, материалдық -техникалық қ амтамасыз етуді алыпсатарлық қ а айналдыру жә не т. б. ауыл шаруашылығ ын кү йретуге соқ тырды. 1993 жылы кең шарлардың басым кө пшілігі жұ мыскерлерге 6 айғ а дейін жалақ ы бере алмады. Ауыл шаруашылық ө німдерін ө ң дейтін, ұ қ сататын салаларда жаң а қ уаттарды қ осу, жаң а технологияны ө ндіріске енгізу, негізгі қ орларды алмастыру сияқ ты жұ мыстардың кө лемі азайып кетті. Агроө неркә сіп кешеніндегі жоғ арыдағ ы айтылғ ан жә не басқ а да кемшіліктерді жоймай, салағ а деген кө зқ арасты тү бегейлі ө згертпей бү кіл реформаның жү зеге асуы мү мкін емес еді. Егіншілік ө німдері азайып, егін егетін жер кө лемі қ ысқ арды. Жалпы ауыл шаруашылық ө німі 1992-1998 жылдары аралығ ында 55 пайызғ а қ ысқ арғ ан, астық ө ндіру 30 миллион тоннадан 12 миллион тоннағ а азайғ ан. Аграрлық сектордың басты бір саласы – мал шаруашылығ ы едә уір тө мендеді. Малдың саны азайып кетті. Мал мен қ ұ стың кемуі негізінен осы салағ а деген кө зқ арастың нашарлауынан болды. Малғ а қ ажетті жем-шө п аз дайындалды. Жекешелендіру нә тижесінде жеке шаруаларғ а бө лініп берілген малдар сатылып кетті, немесе ауыл тұ рғ ындарына керекті тауарларғ а ауыстырылды. Егер 1991 жылы 9, 8 млн. бас ірі қ ара болса, 2002 жылы 4, 4 млн. бас қ ана қ алды, тиісінше қ ой мен ешкі 35, 7 млн. бастан, 10, 4 млн. басқ а дейін, жылқ ы 1, 6 млн. бастан 1, 0 млн. басқ а дейін азайып кетті. 2000 жылдан басталғ ан ауыл шаруашылығ ындағ ы тың серпіліс мал шаруашылығ ы саласының дамуынан да кө рініс тапты. Мә селен, 2000-2002 жылдары ірі қ ара мал 8%-ке, қ ой басы 9%-ке, жылқ ы 1%-ке, қ ұ с ө сіру 25%-ке артты. Қ азір республикадағ ы мал басының 90%-тен астамы жеке шаруа қ ожалық тарының қ олында жинақ талғ ан. Қ азақ стан ү кіметі соң ғ ы жылдары ауыл шаруашылығ ы ө ндірісін ұ лғ айтуғ а бағ ытталғ ан шараларды іске асыруда. Ауыл шаруашылығ ына 1996 жылғ ы бюджеттен 4, 3 миллиард тең ге, 1997 жылы 5, 3 млрд. тең ге бө лінді. 1996 жылы Азия даму банкісі тарапынан Қ азақ станғ а 100 миллион АҚ Ш доллары мө лшерінде несие бө лінді. Оның 50 млн. доллары 1997 жылы ауыл шаруашылығ ына жұ мсалды. Тек 1996 жылы 630 егін жә не 100 мақ та жинайтын шетелдік комбайндар сатып алынды. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығ ына бө лінетін қ аржы жылдан-жылғ а кө бейіп отырды. 1999 жылы оғ ан 9 млрд. тең ге бө лінсе, 2000 жылы агроө неркә сіп саласына 11 млрд. тең ге жұ мсалды. Ауылда шаруашылық жү ргізудің жаң а формалары қ алыптасты. 2000 жылы республика кө лемінде 96198 ауыл шаруашылығ ы қ ұ рылымы, оның ішінде 91471 шаруа қ ожалығ ы, 1781 ө ндірістік кооператив, 2886 шаруашылық серіктестігі жә не 60 жеке меншік кә сіпорын жұ мыс істеді. Сө йтіп, 1999-2001 жылдар аралығ ында ауылда тиімді шаруашылық жү ргізуге қ абілетті меншік иелері қ алыптаса бастады. Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Назарбаев ө зінің “Жаң а кезең - жаң а экономика” атты лекциясында атап кө рсеткендей “Рынокқ а берік бағ дарланғ ан фермерлер табы пайда болды”(Егемен Қ азақ стан. 16 желтоқ сан 2004 ж. ). Ауыл шаруашылығ ында жү ргізілген реформаның нә тижесінде ө ндірілген ө німдердің 99 пайызы жеке меншік қ ұ рылымдарының ү лесіне тиді. Мемлекет ауыл шаруашылығ ына салық ты азайтты. Ауыл шаруашылығ ы қ ұ рылымдарының бұ рынғ ы қ арыздарының барлығ ы жойылды. Басқ а қ арыздары 5-6 жылғ а ары қ арай ұ зартылды. Қ азір ауылдық жерлерде 25 мың нан астам заң ды тұ лғ а бизнеспен айналысуғ а мү мкіндік алса, тек шаруа қ ожалық тарының саны ғ ана 170 мың нан асты. “Астық ү шін айқ ас” кезең дері ұ мытылды. Соң ғ ы жылдары Қ азақ стан миллиард пұ ттан астам дә нді дақ ылдар ө ндіруге қ ол жеткізіп келеді. Кең ес заманында астық тың осындай мө лшерін ө ндіру ү шін бү кіл одақ болып жұ мыла кірісетін болса, қ азір астық ты аз шығ ын жұ мсап-ақ жинап қ амбағ а қ ұ йып алатын болдық. Ауыл шаруашылығ ын одан ә рі дамытудың жаң а кезең і 2002 жылдан басталды. Бұ л 2005 жылғ а дейінгі уақ ытты қ амтуғ а тиіс кезең аграрлық ө ндірістегі реформаны аяқ тау, ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншікті енгізу жә не ауылдың ә леуметтік бейнесін жаң ғ ырту мә селелерімен сабақ тастырыла қ арастырылғ ан. Ү кімет 2002 жылдан бастап ауыл шаруашылығ ына қ атысты ү лкен жү йелі жұ мыстарды жү ргізе бастады. 2002 жылы маусымда мемлекеттік-аграрлық бағ дарлама қ абылданды. Ол 2003-2005 жылдарды қ амтыды, бұ л жылдар ауылды қ олдау, ө ркендету жылдары деп аталды. Сө йтіп, аграрлық сектор мен ауыл адамдарының проблемаларын кешенді шешу ү шін 2003-2005 жылдар Ауыл жылдары болып жарияланды. 2002 жылы ауыл шаруашылығ ы салаларын қ олдау мақ сатында мемлекеттік бюджеттен 30 млрд. тенге қ аржы бө лінді. 2003 жылдан бастап ауыл шаруашылығ ын жә не оғ ан байланысты салаларды бюджеттік қ аржыландыру елеулі тү рде ө сті. Мысалы, 2003 жылы 40 млрд. тенге қ аржы бө лініп, оның 30 миллиарды аграрлық секторды дамытуғ а, 10 миллиарды ауылдың ә леуметтік мә селесіне, оның ішінде, денсаулық сақ тау, білім беру салаларына, ауылды ауыз сумен қ амтамасыз етуге жұ мсалды. Ал 2004 жылы ауыл шаруашылығ ын дамытуғ а мемлекеттік бюджеттен – 50 млрд., 2005 жылы – 55 млрд. тенге бө лінді. Кейінгі жылдары Қ азақ стан аграрлық секторды дамытуда айтарлық тай нә тижелерге жетті. Ауыл шаруашылығ ының жалпы ө німі 2002 жылмен салыстырғ анда 2 есеге жуық ө сті. Инвестициялар 3 еседен астам ұ лғ айды. Бұ л аграрлық секторды мемлекеттің орасан қ олдауы нә тижесінде мү мкін болды. Жоғ арыда аталғ ан ауылды қ олдаудың ү ш жылдық бағ дарламасы ел ішін дамытуғ а қ уатты серпін берді. Қ абылданғ ан шаралар ауыл шаруашылығ ындағ ы тауар айналымының 4 есеге жуық жалпы ө сіміне оң ық пал етсе, ол 4 миллиард АҚ Ш доллары мө лшерінен асып тү сті (Қ Р Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғ ы 6 ақ пандағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауынан. – Егемен Қ азақ стан, 2008, 7 ақ пан). 2007 жылы ауылшаруашылық дақ ылдарының барлық дерлік тү рлері бойынша жақ сы ө нім алынды. Ә сіресе, ел диқ андары жақ сы кө рсеткіштерге қ ол жеткізді. Республика бойынша 22, 5 миллион тоннадан астам астық орылды. Қ азақ стан астық ө ндірісінің жан басына шақ қ андағ ы кө лемі мен ұ н экспорты бойынша ә лемде бірінші орынғ а шық ты. Соң ғ ы он жылда ауыл шаруашылығ ы ө німдері ө ндірісінің кө лемі 3 есе дерлік артты. Қ орытып айтқ анда, еліміздің ауыл шаруашылығ ына жан-жақ ты кө мек кө рсету арқ ылы оның дең гейін кө теру, соның ішінде қ азіргі кездегі егістік кө лемін сақ тау, одан алынатын ө німді ө сіру, малдың санын тұ рақ тандыру ісін жү зеге асыру кө зделген. Қ азір ауылдық жерлерде Қ азақ стан халқ ының 43 проценті тұ рып жатыр. Тә уелсіздік алғ ан Қ азақ станның кө лік қ атынасында темір жолдың маң ызы ерекше зор. Қ азіргі кезде Қ азақ стан темір жолының ү лесіне кө лік қ атынасының барлық тү рлері бойынша тасылатын жү ктің тө рттен ү ш бө лігі, жол жү ретін адамдардың тең жарымы тиеді. Темір жолдарды техникалық жағ ынан қ амтамасыз ету жә не жү к тасу жө нінде Қ азақ стан ТМД елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі ү шінші орынды алады. Міне, осымен байланысты темір жол кө лігіне талаптар жыл сайын ө сіп отыр жә не оның басты міндеттері Президент Н. Ә. Назарбаевтың “Қ азақ стан-2030” стратегиялық бағ дарламасында кө рініс тапқ ан. Бұ л мә селелерді шешуде темір жол қ ұ рылымын жетілдіру ерекше орын алады. 1997 жылғ ы 31 қ аң тарда Ү кімет қ аулысымен Алматы, Тың жә не Батыс Қ азақ стан темір жол бө лімдері біріктіріліп, республикалық мемлекеттік “Қ азақ стан темір жолы” кә сіпорны қ ұ рылды. Ал 2002 жылы бұ л кә сіпорын Ү кіметтің қ аулысымен “Қ азақ стан темір жолы ұ лттық компаниясы” жабық акционерлік қ оғ амына айналдырылды. 2002 жылы Қ азақ стандағ ы темір жолдың ұ зындығ ы 13, 6 мың шақ ырымғ а жетті, оның бойындағ ы темір жол станцияларының саны 720 болды. Тә уелсіздік алғ ан алғ ашқ ы жылдардан бастап жаң а темір жолдар салу жә не темір жол станциялары мен желілерді қ айтадан жаң артуғ а ерекше назар аударылуда. Соның ішінде халық аралық темір жол желілерін қ ұ руғ а барынша кө ң іл бө лінуде. Халық аралық темір жол қ атынасын дамытуда Достық станциясы маң ызды рө л атқ арады. Ө йткені ол Европа жә не Азия елдерінің арасындағ ы экономикалық байланыстарды жү зеге асыруда ү лкен орын алады. 1991 жылы қ ыркү йекте Достық станциясы арқ ылы Қ азақ стан мен Қ ытай арасында жү к тасу, ал 1992 жылы маусымда жолаушылар тасу жү зеге асырылды. 1994 жылдан бастап Достық -Алашанкоу станциялары арқ ылы халық аралық жү к тасу жү ргізіле бастады. Нә тижесінде Қ азақ стан мен Қ ытай, Ө збекстан жә не Оң тү стік Корея сауда байланыстары Достық станциясы арқ ылы едә уір ө сті. Тек 2002 жылдың ө зінде жү к тасу 1994 жылмен салыстырғ анда 10 есеге артып, 6 млн. тоннағ а жетті. “Қ азақ стан-2030” бағ дарламасының талаптарына сай 1998 жылы мамыр айында алғ аш рет егемен Қ азақ станның тарихында Павлодар облысының Ақ су қ аласы мен Шығ ыс Қ азақ стан облысындағ ы Конечная темір жол қ ұ рылысы басталып, 2000 жылы 8 желтоқ санда аяқ талды. Жолдың жалпы ұ зындығ ы – 184 шақ ырым. Жолды салуғ а республиканың ә ртү рлі аудандарынан 1500 жұ мысшы қ атынасты, қ ұ рылысқ а 6, 5 млрд. тенге жұ мсалды. Бұ л жол елдің Солтү стік жә не Шығ ыс облыстарының арасындағ ы қ атынасты 600 шақ ырымғ а қ ысқ артты. Павлодар облысының Ақ су жә не Май аудандары жеріндегі табиғ и байлық тарды игеруге мү мкіндік берді. Егемен Қ азақ стан жеріндегі екінші маң ызды темір жол қ ұ рылысы Қ останай облысындағ ы Алтынсарин станциясы мен Ақ тө бе облысының Хромтау қ аласын байланыстыратын темір жол магистралы. Жолдың ұ зындығ ы 387 шақ ырым, қ ұ рылыс жұ мысы 2001 жылдың маусым айында басталып, 2004 жылдың қ араша айының соң ында аяқ талып, пайдалануғ а берілді. Бұ л жол Қ азақ станның Солтү стік жә не Орталық аймақ тары арасындағ ы жол қ атынасын 1, 5 мың шақ ырымғ а қ ысқ артты жә не елді Ресейдің Қ арталы-Орск темір жолына бағ ыныштылық тан босатты. Бұ л жолмен Қ азақ станның Орталық жә не Солтү стік аудандарынан Батыс облыстарғ а хром рудалары, астық, ал Ақ тау, Новороссийск жә не Одесса тең із порттары арқ ылы Украинағ а қ ара металл, ферросплав, сондай-ақ Ақ тау арқ ылы Республиканың солтү стік облыстарынан Иранғ а жыл сайын 5, 5 мл. тонна астық жеткізу кө зделген. Республиканың темір жол қ атынасын одан ә рі дамытуда оның аса қ ажетті магистралдық учаскелерін электр жү йесіне қ осудың маң ызы ерекше зор. Соң ғ ы 10-12 жыл ішінде бұ л бағ ытта бірсыпыра оң істер атқ арылды. Мысалы, 1991-1994 жж. Арыс пен Шу станциялары арасындағ ы 600 шақ ырымдық жолды электр жү йесіне қ осу жұ мысы аяқ талды. Ал 1993 жылдан бастап Шу мен Алматы арасындағ ы темір жолды электр қ уатына қ осу басталды. 1996-1999 жылдары қ ашық тығ ы 190 шақ ырым Шу-Отар темір жолын электр қ уатына кө шіру аяқ талды, 2000 жылы ұ зындығ ы 90 шақ ырым Отар-Ұ зынағ аш учаскесі іске қ осылды, ал 2002 жылдың кө ктемінде Отар мен Алматы арасындағ ы темір жол магистралын электр қ уатымен жұ мыс істеуге кө шіру біржолата аяқ талды. Осының нә тижесінде Қ азақ станда электр қ уатымен жұ мыс істейтін темір жол магистралының ұ зындығ ы 3, 7 мың шақ ырымғ а жетті, немесе республикадағ ы барлық темір жолдың 27 пайызын қ амтыды. Болашақ та Алматы қ аласы мен Достық станциясы арасындағ ы темір жолды электр қ уатына ауыстыру жоспарланғ ан. Тә уелсіз Қ азақ станның алдына қ ойып отырғ ан басты мақ саттарының бірі – адамдардың жақ сы тұ рмысын іс жү зінде қ амтамасыз ететін қ оғ ам орнату. Осы орайда ә рбір адамғ а кә сіпкерлік еркіндік пен мү мкіндік туғ ызып, жоғ ары ә леуметтік мә ртебеге жетуін қ амтамасыз ету, зейнетақ ыны жә не жә рдемақ ыны арттыру бү гінгі кү ннің қ ажеттілігінен туындап отыр. Ә леуметтік саладағ ы басты міндеттер: ұ лттық байлық ты кө бейту, халық тың тұ рмыс-тіршілігі жө нінен дү ние жү зіндегі озық дамығ ан елдермен арамыздағ ы артта қ алушылық пен алшақ тық ты азайту, яғ ни технологиялық дамудағ ы жә не тұ рмыс жағ дайы дең гейіндегі айырмашылық ты қ ысқ арту. Алайда, қ оғ амдық қ атынастардың ө згеруімен жә не нарық тық экономикағ а кө шумен байланысты халық тың тұ рмыс жағ дайы тө мендеп кетті. Еліміздің экономикасының қ ұ лдырауымен байланысты ең бекақ ы, зейнетақ ы, жә рдемақ ы бұ л жылдары тиісінші дә режеде ө спей, тауарларды ырық тандыру дең гейінен ондағ ан есе артта қ алып қ ойды. Халық ты жұ мыспен қ амту проблемасы кү рделенді. 1991 жылдан бастап республикада жұ мыссыздық басталды. Ә сіресе, ауылдық жерлерде кең шарлардың таратылуына байланысты жұ мыссыздық кө бейді. Жастар жұ мыс іздеп қ алағ а шұ бырды. Қ алағ а келгенде де олар қ арық болғ ан жоқ. Не баспана, не дайын жұ мыс пен табыс жоқ, сенделіп жү ріп, азын-аулақ саудамен, рэкетпен, ұ рлық -қ арлық пен шұ ғ ылданып, мың дағ ан қ азақ жастары қ ылмыскерлер қ атарын толтырды. Қ азақ станның ә леуметтік саласындағ ы басты мә селелердің бірі – зейнетақ ымен қ амтамасыз ету. Соң ғ ы кезде елімізде зейнеткерлердің қ атары едә уір ө сіп, олардың саны 2002 жылы 3 млн. адамғ а жетті. Ү кімет зейнетақ ы мә селесі шешу ү шін ү ш бағ ытта бірқ атар жұ мыс жү ргізді. Бірінші – зейнетақ ының бұ рынғ ы қ арыздарын жабу, екінші – зейнетақ ыны уақ ытында тө леу, ү шінші – зейнетақ ы жү йесін реформалау. Бұ л ү ш бағ ытта жү ргізілген іс-шаралар бірсыпыра қ айтарымын беріп, 1999 жылдың зейнетақ ы қ арызын тө леуде бірқ атар шаралар іске асырылды. Ә сіресе, 7-8 ай бойы зейнетақ ыларын ала-алмай келген ауыл тұ рғ ындарына ерекше кө ң іл бө лінді. Зейнетақ ыны одан ә рі арттыру бағ ытында шаралар жү ргізілді. Атап айтқ анда, зейнетақ ының ең тө менгі мө лшері 1998 жылы 3 мың тең ге болса, 2000-жылы 4 мың тең геге жетті. 2000-2002 жылдары зейнетақ ы тө лемдерінің ең аз мө лшері ү ш мә рте артып, 23 пайызғ а ө сті. 2003 жылдың басында Президенттің жарлығ ымен ең тө менгі зейнетақ ы кө лемі 5 мың тең геге жетті. 2004 жылдың қ аң тарынан тө менгі зейнетақ ы мө лшері 5800 тең гені, ал орташа зейнетақ ы мө лшері – 8335 тең гені қ ұ рады. Елімізде реформалау нә тижесінде аралас ә рі ерікті жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі қ ұ рылып, ол ө зінің тиімділігін кө рсетті. 1, 5 миллионнан астам зейнеткер ынтымақ ты негізде зейнетақ ы тө лемдерімен қ амтамасыз етілді. Зейнетақ ы индексациялаумен бірге 2003 жылы оны саралап ө сіру жү зеге асырылды. Жеке жинақ принциптеріне негізделген қ амтамасыз етудің бір ғ ана тү рі – жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі ойдағ ыдай дамытылуда. 2004 ж. бір мемлекеттік жә не 15 жекеменшік жинақ таушы зейнетақ ы қ орларындағ ы 6, 5 млн. азаматтың жеке есепшоттарында 415, 2 млрд. тең ге зейнетақ ы жинақ талды. Оның ішінде 115, 7 млрд. тең гесі инвестициялық кірістен тү скен. Халық тың зейнетақ ылық жинақ таулары тұ рақ ты тү рде кө беюде, оның кө лемі 2008 жылдың басында 1, 1 триллион тең геден асып тү сті. Сө йтіп, біз зейнетақ ы жү йесін реформалауды табысты жү ргіздік. Базалық зейнетақ ы тө лемдерін есепке алғ анда, ең тө менгі зейнетақ ы кө лемі 1998 жылдан бері 4, 3 есе, ал зейнетақ ы тө лемдерінің орташа кө лемі 3, 3 есе кө бейді. 1, 6 миллионнан астам адам мемлекеттік зейнетақ ыны республикалық бюджеттен алады (Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2008). Халық тың тұ рмысындағ ы маң ызды кө рсеткіш – тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету. Бұ рын да, қ азір де тұ рғ ын ү й адамдардың ең басты мұ қ тажы болып отыр. 90-шы жылдары республикада тұ рғ ын ү й салу тө мендеп кетті. Тек Қ азақ стан экономикасының 2000 жылдан бастап ілгерілеуімен байланысты тұ рғ ын ү й қ ұ рылысы соң ғ ы жылдары қ айтадан кө терілді. 2002 жылы ү й қ ұ рылысына 29, 4 млрд. тенге инвестициялық қ аржы жұ мсалды немесе 2001 жылмен салыстырғ анда 7, 9%-ке артты. Жаң адан 1402, 7 мың шаршы метрді қ амтитын 11, 2 мың пә тер іске қ осылды. Ү й қ ұ рылысы, ә сіресе, Алматы мен Астана қ алаларында кең ө ріс алды. 2004 жылғ ы кө ктемдегі Президенттің халық қ а жолдауында республикадағ ы арзан ү й қ ұ рылысын кең ейту, ұ зақ мерзімге 9-10 пайызбен берілетін ипотекалық несиелер, жинақ таушы тұ рғ ын ү й банкілерінің кө мегімен мү мкіндігі тө мен отбасыларын тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету бағ дарламасы жарияланды жә не оны іске асыру ү шін Ү кімет қ азір қ арқ ынды жұ мыстар жү ргізуде. 2005-2007 жылдары 19 млн. шаршы метрден астам тұ рғ ын ү й пайдалануғ а берілді. Бұ л жоспардағ ыдан 22 процентке артық. Осы уақ ыт ішінде елімізде 44 мың нан астам пә тер салынды. Бюджеттік қ аржы есебінен 6 мың нан астам коммуналдық пә терлер салынды. Қ азақ стан ү кіметі кейінгі жылдары халық тың ә л-ауқ атын жақ сарту, соның ішінде ең бекшілер мен қ ызметкерлердің жалақ ысын арттыруғ а назар аударуда. Экономиканың кө терілуі ә леуметтік міндеттердің ү лкен кешенін шешуге мү мкіндік берді. Тек 2002 жылы орташа айлық 54%-ке, немесе 1999 жылғ ы 9400 тенгеден 18 мың 500 тенгеге дейін кө бейді, ең тө менгі жалақ ы кө лемі 5 мың тенгені қ ұ рады. Бұ л жылдары ү кімет, ә сіресе, бюджеттегі мекемелер қ ызметкерлерінің жалақ ысын кө теруге кө ң іл бө лді. 2002 жылы тек мұ ғ алімдердің жалақ ысы 35%-тен астам кө бейтілді. Бұ л мұ ғ алімдердің орташа айлық жалақ ысының мө лшерін 2000 жылғ ы 7 мың тенгеден 9300 тең геге дейін ұ лғ айтуғ а мү мкіндік берді. Мемлекет халық алдындағ ы ә леуметтік міндеттемелерін орындап келеді. Мемлекеттік бюджет есебінен зейнеткерлерді, мү гедектерді, асыраушыларынан айырылғ ан жә не басқ а да санаттағ ы тұ рғ ындарды ә леуметтік жағ ынан қ амтамасыз ету жү зеге асырылуда. Олардың барлығ ы 3, 5 миллион (немесе барлық тұ рғ ындардың 23, 6%) адамнан асады. 2004 жылы 1999 жылмен салыстырғ анда ә леуметтік қ амтамасыз ету шығ ындары 1, 5 есе кө бейді. Бұ л қ азақ стандық тардың кірісін айтарлық тай арттырды, оғ ан мынадай ө сім индикаторлары дә лел болады. 1999-2004 жылдары ең тө менгі жалақ ы кө лемі 2, 5 есе (2605 тең геден 6600 тең геге дейін); тө менгі зейнетақ ы кө лемі – 1, 9 есе (3000-нан 5800 тең геге дейін); орташа жалақ ы – 2 есе (11864-тен 26048 тең геге дейін); орташа зейнетақ ы кө лемі – 2 есе (4104-тен 8529 тең геге дейін); кү нкө ріс шегі – 1, 5 есе (3394-тен 5394 тең геге дейін); орташа мемлекеттік ә леуметтік жә рдемақ ы кө лемі – 1, 3 есе (3441-ден 4670 тең геге дейін) ө сті (Н. Назарбаев. Жаң а кезең - жаң а экономика. // Егемен Қ азақ стан, 16. 12. 2004). Тұ тастай алғ анда, 90-шы жылдардың аяғ ымен салыстырғ анда 2007 жылы ә леуметтік қ амсыздандыруғ а шығ ындар 3 еседен астамғ а ө сті. Халық тың денсаулығ ын сақ тау жә не оның дең гейін кө теру мақ сатында Президенттің жарлығ ымен 2002 жыл – Денсаулық жылы деп жарияланды. Денсаулық жылының аясында ауылдағ ы кө птеген медициналық мекемелер жө ндеуден ө тті. Денсаулық сақ тау саласының 88 нысаны жаң адан салынды. 2002 жылдың тағ ы бір ерекшелігі жеке Денсаулық сақ тау министрлігі, Санитарлық -эпидемиологиялық бақ ылау жә не Фармация комитеті қ ұ рылды. Жалпы, 2000-2002 жылдары денсаулық сақ тау саласын республикалық бюджеттен қ аржыландыру екі еседен астамғ а, жергілікті бюджеттен – 50%-ке дерлік ұ лғ айды. Ал 2007 жылы ғ ана республика бойынша 23 денсаулық сақ тау нысаны салынды. Соң ғ ы он жылда (1997-2007) мемлекеттің денсаулық сақ тау саласына шығ ыны 13 есе ө сіп, 2007 жылы 338, 5 миллиард тең гені қ ұ рады. 1991 жылдан бері денсаулық сақ таудың 290 нысаны салынып немесе қ айта жө нделіп, оларғ а 100 миллиард тең геден астам қ аржы жұ мсалды. Соң ғ ы бес жылда алғ ашқ ы кө мек кө рсету буынын қ ұ рал-жабдық тармен жә не медициналық техникамен жарақ тандыру 3 есеге жуық ө сті. Егер осыдан 10 жыл бұ рын 1200-ге жуық ауылдық елді мекен медициналық қ амтамасыз етусіз қ алса, қ азіргі уақ ытта ауылдық тар жер-жерде медициналық кө мекпен қ амтылып отыр. Тұ рғ ындарғ а тегін медициналық қ ызмет кө рсетуді қ аржымен қ амтамасыз ету кө лемі кепілдендірілді жә не 2003 жылдан бастап ө ткен кезең ішінде мемлекеттің осығ ан бағ ыттағ ан шығ ыны 3 есеге артты (Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2007). Денсаулық сақ тауды реформалау мен дамытудың 2010 жылғ а дейінгі Мемлекеттік бағ дарламасы табысты жү ргізілуде. Қ азақ стан Республикасы Президенті Н. Назарбаевтың 2005 жылғ ы 18 ақ пандағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауында (Егемен Қ азақ стан, 2005 ж. 19 ақ пан) атап кө рсеткеніндей: Бү кіл дү ниежү зілік банктің жіктемесі бойынша қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан кірісі орта дең гейдегі елдердің тобына кіреді. Егер ө мір сапасының негізгі кө рсеткіштерін салыстыратын болсақ, онда соң ғ ы 10 жылда (1995-2005 жж. ) қ азақ стандық тардың орташа ақ шалай кірісі 5 есе; ал орта айлық жалақ ысы 6 есеге жуық; ең тө менгі табыс мө лшері 25 есе; зейнетақ ылардың орташа айлық мө лшері 4, 6 есе; жеке тұ лғ алардың банктердегі депозиттері мен бір кісінің жасайтын салымының кө лемі тиісінше 35 жә не 37 есе ө скенін кө реміз. Экономикамыздың қ арқ ынды ө суі мемлекеттік шығ ыстардың ә леуметтік бағ дарлануын едә уір кең ейтуге мү мкіндік берді, мұ ның ө зі экономикамыздың айтарлық тай бекемдік дең гейіне жеткенін айғ ақ тайды. Тұ тастай алғ анда, 1997 жылдан 2007 жылдың аяғ ына дейінгі кезең де ең бекақ ының ең тө менгі ө лшемі 4, 5 еседен астамғ а ө сті, орташа айлық номиналды ең бекақ ы 8, 5 мың тең геден 50 мың 800 тең геге дейін – 6 есеге жуық артты. Барлық соң ғ ы жылдар бойында орташа ең бекақ ы дең гейі жө нінен Қ азақ стан ТМД-да кө шбасшы елдердің бірі болып табылады. 2002 жылдан бастап реформалау жү зеге асырылып, бюджет саласы қ ызметкерлерінің ең бекақ ысын ө сіру ү рдісі қ алыптасып келеді. Оның дең гейін жү йелі арттырудың арқ асында 2007 жылы бюджетшілердің ең бекақ ысы 2, 5 еседен астамғ а артты. Мемлекеттік ә леуметтік жә рдемақ ының орташа кө лемі 1998 жылдан бері 3 есеге жуық ө сті Бү гінде 630 мың дай адам мемлекеттік ә леуметтік жә рдемақ ы алады. Жалпы алғ анда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызғ а ө сіп отырды. Бұ л ө те ү лкен де жедел ө су болып саналады (Қ Р Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғ ы 6 ақ пандағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауынан. – Егемен Қ азақ стан, 7. 02. 2008). Еліміздегі ә леуметтік ахуал да тұ рақ ты қ алпында. 2000 жылдан бастап, 2008 жылғ а дейін мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақ тауғ а жә не ә леуметтік қ амсыздандыруғ а арналғ ан шығ ындары 5 еседен астам ұ лғ айды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік ә леуметтік қ орғ аумен қ амтылып отыр. Бұ л кө рсеткіш осыдан бес жыл бұ рынғ ығ а қ арағ анда екі есеге артық. Ал осы жылдар ішінде Қ азақ станда жү здеген, мың дағ ан жаң а кә сіпорындар пайда болды. Қ азіргі кезде автомобиль қ ұ растыратын, оның ішінде жең іл автокө ліктер де қ ұ растыратын бес кә сіпорын жұ мыс істейді. Бү гінде Қ азақ станда радиотехника мен компьютер де қ ұ растырылады. Жиһ аз жасау ө неркә сібі, қ ұ рылыс индустриясы жә не басқ а салалар серпінді дамуда. Сө йтіп, қ орыта келгенде, тә уелсіздік жылдары Қ азақ станда алғ ашқ ы жылдардағ ы кездескен кө птеген қ иыншылық тар мен қ айшылық тарғ а қ арамастан экономиканы дамытуда, ә леуметтік мә селелерді шешуде біршама жұ мыстар атқ арылды жә не елеулі табыстарғ а қ ол жетті. Соның нә тижесінде біздің еліміз ТМД мемлекеттерінің арасында ө зінің ә леуметтік-экономикалық дамуы жағ ынан алдың ғ ы қ атарғ а шығ ып отыр. Қ азақ стан бү гін ә лемнің ең серпінді дамып келе жатқ ан елдерінің бірі саналады. Еліміз ә лемдегі бә секеге барынша қ абілетті елу мемлекеттің қ атарына ену жө ніндегі міндеттерді шешуде айтарлық тай ілгері жылжыды. Біздің мемлекет тә уелсіздіктің он алты жылында экономикалық, ә леуметтік қ уатты реформаларды жедел де тиімді іске қ осып, қ ай салада да ТМД елдері ішінде кө шбасшы атанды.

Тапсырма

2011 жылғ ы 28 ақ пандағ ы Қ Р Президентінің Қ азастан халқ ына жолдауы «Жеделдетілген экономикалық жаң ару – ү демелі инновациялық индустрияландыру бағ дарламасының жалғ асы» талдау жасаң дар