С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Жоғарғы колледжі

С. Аманжолов атындағ ы ШҚ МУ Жоғ арғ ы колледжі

№7 сабақ

Пә н: Қ азақ ә дебиеті

Топ: ОП9Г Кү ні: 16. 03. 2020 жыл Уақ ыты: 13. 40-15. 10

Пә н оқ ытушысы: Қ ажыбаева Жадыра Кенжеханқ ызы

Сабақ тақ ырыбы: Қ. Аманжолов ө лең дері. «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасы.

Тақ ырып жоспары:

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1 Қ асым Аманжолов ө мірі мен шығ армашылығ ы

2 «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасы.

1 Қ асым Аманжолов ө мірі мен шығ армашылығ ы

Қ асым Аманжолов — (1911-1955) қ азақ поэзиясының аса кө рнекті ө кілі, халқ ымыздың дарынды ақ ыны.

Қ асым Аманжолов – қ азақ тың аса ірі ақ ындарының бірі. Оның кө ркемдік-эстетикалық дең гейі жоғ ары, қ азақ ә дебиеті тарихында айтулы орынғ а ие шығ армашылығ ы, негізінен, поэзиялық туындылардан тұ рады. Ақ ынның ә деби мол мұ расын 7-8 поэмасы мен алуан тақ ырыптағ ы лирикалары қ ұ райды.

Қ асым Аманжолов – кө ркем аударма ө нерінің де ү здік шебері. Ол орыс, Батыс пен Шығ ыс поэзиясының классикалық туындыларын: лирикалық ө лең дер мен поэма-дастандарын қ азақ тіліне шебер аударды.

Қ. Аманжолов – ө зінің батыл ойлы, шыншыл да терең сырлы, дауылды поэзиясымен ә р буын оқ ырмандар сү йіспеншілігіне ие болып, жас таланттарғ а ө те кү шті ә сер етіп келе жатқ ан біртуар дарын.

Қ асым Аманжолов 1911 жылы 10 қ азанда қ азіргі Қ арағ анды облысының Қ арқ аралы ауданындағ ы Қ ызыларай қ ыстауында дү ниеге келген. Ә ке-шешеден жастай жетім қ алғ ан, ол біраз жыл ағ асының қ олында ө седі.

Алғ ашында жаң адан ашылғ ан ауыл мектебінде оқ ып, сауатын ашады. Кейін, 1924 жылы, ағ асы Қ асымды Семей қ аласындағ ы интернатқ а орналастырады. Қ асым онда 1927 жылғ а дейін тә рбиеленеді. Одан ә рі қ арай ү ш жыл Семей мал дә рігерлік техникумында оқ иды. Алғ ашқ ы ө лең дерін де осы кезде жазады. 1930 жылы Алматығ а келіп, біраз уақ ыт " Лениншіл жас" газетінде істейді. 1931 жылы Ленинградтағ ы орман шаруашылығ ы институтына тү сіп оқ иды. Бірақ, денсаулығ ына байланысты жә не тү скен оқ уын да онша ұ ната қ оймағ андық тан, бірер жылдан кейін елге оралып, Орал қ аласында " Екпінді қ ұ рылыс" газетіне қ ызметке орналасады.

1933 жылы міндетті ә скер қ атарына алынып, оны сол Орал қ аласында ө тейді.

Алғ ашқ ы ө лең дерін Қ. Аманжолов Семейде жазғ ан. Олар қ абырғ а газетіне ғ ана басылып жү рген. Кейін ол дә птері жоғ алып кеткен. Сондық тан 1930 жылдарғ а дейін жазғ ан ө лең дері сақ талмағ ан. 1930 жылы жазғ ан ө лең дері ө зі қ ызмет істеп жү рген " Лениншіл жас", " Қ ызыл ә скер" жә не " Пионер" газеттерінде жарияланғ ан.

Қ. Аманжоловтың ақ ын, азамат болып қ алыптасуына Орал қ аласы ү лкен ә сер етті. Осы қ алада ол ең алғ ашқ ы махаббат, жастық жырларын жазды. 1935 жылы ә скер қ ызметінен босасымен Қ асым Оралдың театр труппасын ұ йымдастырып, ө зі кө ркем басқ арушысы болады. Бұ л труппа тез ө сіп, аз уақ ыт ішінде театр болып қ ұ рылды. Мұ ндағ ы ақ ынның ең бегі ө те зор еді. Осы кездері Қ. Аманжоловтың ақ ындық, ә ншілік, артистік таланты жұ ртшылық қ а танылды.

1936-1941 жылдары Қ. Аманжолов Алматығ а барып, " Социалистік Қ азақ стан", " Лениншіл жас" газеттерінде, Жазушылар Одағ ында қ ызмет істейді. Бұ л кездері ол ө лең мен қ атар ә р тү рлі тақ ырыпқ а мақ ала, очерк, фельетон жазады.

1938 жылы тұ ң ғ ыш ө лең дер жинағ ы " Ө мір сыры" деген атпен жарық кө реді.

1939-1941 жылдар арасында Қ. Аманжоловтың шығ армашылық елеулі ө рлеу дә уірі басталады. Осы кездерде жазғ ан " Нар тә уекел", " Дауыл", " Кө кшетау", " Орамал", " Заула, заула Турксиб", " Сұ лтанмахмұ т туралы баллада" сияқ ты ө лең дерінде ө рісті ойлар, терең сезім қ уаты, ө ткір тіл байлығ ы байқ алады. Жә не де Пушкин, Лермонтов, Шевченко, Байрон, Маяковскийдің шығ армаларын қ азақ тіліне аударуы Қ асымның шығ армашылық ө нерінің ө су жолын анық тай тү седі. Қ асым қ алың жұ ртшылық қ а ө зінің ақ ындығ ы, аудармасымен ғ ана емес, сонымен қ оса ә німен, домбра, сырнай, скрипка, пианино тартатын ә демі ө нерімен де танылғ ан. Ол ө з ө лең іне ә н шығ аруды ө те қ ызық кө рген. " Дариғ а", " Туғ ан ел" атты ө лең дері бү гінгі жақ сы ә ндер тізіміне қ осылады. Қ. Аманжоловтың бірінші ө лең дер жинағ ы 1938 жылы " Ө мір сыры" деген атпен шық ты. 1940 жылы Қ асым Маяковскийдің он шақ ты ө лең ін аударып 1941 жылы " Бар дауыспен" деген атпен жеке жинақ етіп жариялады.

Қ. Аманжолов тек қ ана лирик емес, сонымен қ оса эпик ақ ын. " Дү ние қ андай жап-жарық ", " Сақ ыпжамал", " Кү йім тасып барады, кү йім тасып", " Жаным сә улем, еркешім, қ ызыл гү лім" атты ө лең дері Қ асымның лириктігін танытса, " Ақ ын ө лімі туралы аң ыз", " Боран", " Біздің дастан", " Жамбыл тойында" атты поэмалары оның эпиктігінің дә лелі.

Ақ ын 1941 жылы армия қ атарына шақ ырылады. Сол қ арсаң да " Мазасыз музыка", " Қ оштасу", " Бейсекештің бес ұ лы" секілді ә серлі, сыршыл сезімге толы, лепті ө лең дерін жазады. 1941-1943 жылдары Қ иыр Шығ ыста болғ ан Қ асым 1943 жылы батыстағ ы майданғ а ауыстырылады, содан соғ ыс аяқ талғ анғ а дейін " қ анды қ ырғ ын, қ ып-қ ызыл ө рттің ішінде" болады. Намыскер, ө р, қ айсар Қ асым жауынгерлік міндетін жан аямай атқ арады, абыройлы болады. Қ иыр Шығ ыс пен батыстағ ы майдан аралығ ындағ ы ұ зақ сапар, атамекен – Қ азақ станын қ ақ жарып ө тетін жол ә сершіл, ұ шқ ыр қ иялды ақ ын жанын қ атты тебірентеді. Соның нә тижесінде " Орал", " Сарыарқ а", " Байкал", " Ө тіп бара жатырмын" тә різді тек Қ асымның ғ ана емес, сол кездегі бү кіл қ азақ поэзиясынық жетістігі болып саналатын ө лең дері дү ниеге келеді.

Соғ ыс майданында жү ріп Қ асым кө птеген лирикалы ө лең жазғ ан. " Ү стімде сұ р шинелім", " Мартбек", " Жең іс дауысы", " Орал", " Ертіс", " Сибирь", " Сарыарқ а" сияқ ты ө лең дері туғ ан жердің сыр-сипатын, сұ лулық бейнесін, соғ ыс ө мірін суреттейді. Ал " Елге хат", " Достар қ айда жү рсің дер? ", " Ағ айғ а" деген ө лең дері туғ ан елді, дос жорандарын, ағ айын-туыстарын сағ ынғ ан солдаттың сезім дү ниесін жырлайды.

1943 жылғ ы сұ рапыл кезең де дү ниеге келген Қ асымның бір ерекше, ө лмес туындысы – " Ақ ын ө лімі туралы аң ыз" атты поэма. Бұ л поэма Қ асымның атын аспандатып, ақ ындық даң қ ын шырқ ау шың ғ а шығ арғ ан тұ лғ алы туынды. Бұ л поэма Ұ лы Отан соғ ысының майданында жаудың қ оршауында қ алып қ ойып, ерлікпен қ аза тапқ ан Қ асымның жақ ын досы, жас ақ ын А. Жұ мағ алиев туралы.

Ұ лы Отан соғ ысы аяқ талғ ан соң Қ асым майдан ө лең дерін газет-журналдарғ а кө птеп бастырумен қ атар жаң а ө лең дер жазды. Осы кездері оның " Біздің дастан" поэмасы жазылып, таң дамалары ө лең дер жинағ ы " Дауыл" деген атпен жарық кө рді. 1949-1952 жылдары Қ. Аманжоловтың " Балбө бек", " Нұ рлы дү ние" жинақ тары " Таң дамалы шығ армалар" жинағ ы басылып шық ты.

1947 жылдан бастап Қ асым сырқ аттанып, ара-тұ ра жатып қ алып жү рді. Бірақ қ андай ауыр қ алде жатса да, ө лең жазуын тоқ татқ ан жоқ. Сырқ аты дендеген кездерде Қ асым ө лең дерінде ө зінің ақ ындық ө мірі туралы жазатын. Бұ ғ ан дә лел оның " Ө зім туралы" атты ө лең і. 1954 жылы қ ыркү йек-қ азан айларында Қ. Аманжолов Қ азақ стан Жазушыларының ІІІ сьезінің ашылуына қ атынасты. Осы жылдың желтоқ сан айынан бастап сырқ аты мендей тү сті. 1955 жылы 18 қ аң тарда Қ асым мә ң гілікке кө з жұ мды.

М. Лермонтовтың " Маскарад" драмасын, А. Твардовскийдің ә йгілі " Василий Теркин" атты ұ зақ та кү рделі поэмасын ө те шебер аударады. 1948 жылы да Қ асым кө п жазады, " Дауыл" атты жинағ ы жарық кө реді. Осы жылдары Пушкин мен Лермонтовтың бірсыпыра ө лең деріне қ оса, Пушкиннің " Полтава" поэмасын аударады. " Балбө бек", " Нұ рлы дү ние" жинақ тарын шығ арады. 1952 жылы " Таң дамалы шығ армалары" жарық кө реді.

Ө мірден ерте кеткенімен, Қ асымның мә ң гі жасайтын асыл жырлары қ алды. Сол жырлары ақ ын атын ө лтірмейді. Бұ л кү нде халық тың сү йікті ақ ыны Қ. Аманжоловтың жарқ ын бейнесі ел жү регінде. Оның шығ армалары орыс жә не басқ а да халық тардың тілдеріне аударылғ ан. Ақ ынның ө лең дерін қ азақ шадан орыс тіліне Дмитрий Снегин, Борис Слуцкий, Илья Сельвинский жә не басқ алары аударғ ан. Аманжоловтың ү лкен жаң алығ ы – қ алыптасқ ан қ ағ идаларды жең у, ө лең саласындағ ы батыл тә жірибе, ол қ азақ поэзиясына он буындық ө лең жолын енгізді. Ақ ынның ө лең дері мен поэмалары қ азақ ә дебиеті бойынша мектеп оқ улық тарына енгізілген.

Қ арағ андыда Қ. Аманжолов қ ұ рметіне кө ше аталғ ан. Қ арқ аралы ауданындағ ы бұ рынғ ы Фрунзе совхозына Қ асым Аманжолов есімі берілді. 2001 жылы ақ ынның 90 жылдық мерейтойы аталып ө тті.

Тақ ырып бойынша берілетін тапсырмалар:

1. «Қ асым Аманжолов ө мірі мен шығ армашылығ ы» хронологиялық кесте сызу (11-сынып ә дебиет оқ улығ ы бойынша)

2 «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасы https: //kitap. kz/audio-book/aqyn-olimi-turaly-angyz-amanzholov, https: //bilimland. kz/kk/contests сайттарынан қ олжетімді нұ сқ асын оқ у

Ү й тапсырмасы:

Қ. Аманжолов «Ақ ын ө лімі туралы аң ыз» поэмасын мазмұ ндау, жоспар қ ұ ру, ү зінді жаттау.

Негізгі ә дебиеттер:

1. Ә дібаев Х. Т. б. Қ азақ ә дебиеті: Оқ улық 11-сынып. –Алматы: Мектеп, 2012;

2. Қ азақ ә дебиеті ХІХ 10-сынып. Ж-М/ Алпысбаев Қ. –Алматы: 2010;

3. Бердібай Р. Т. б. Қ азақ ә дебиеті: Оқ улық 11-сынып. –Алматы: Мектеп, 2011;

4. Қ азақ ә дебиеті/ Алпысбаев: Уч. -Ж-М. –А: Мектеп, 2006;

5. Қ азақ ә дебиеті: Оқ улық 10-сынып Қ -Г / Кирбаев С.: -А: Мектеп, 2006;

6. Қ азақ ә дебиеті: Хрестоматия 10-сынып/ Ә. Шә ріпова. –Алматы: Мектеп, 2003;

7. Кирбаев С., Мырзағ алиев Қ. Қ азақ ә дебиеті: Оқ улық 10-сынып. - Алматы: Мектеп, 2001;

8. Ө. Айтбайұ лы. Қ азақ тілі білімінің терминологиясы мә селелер. Алматы. 2013