Кынелза, шогалза!.. («Соберись, поднимись!..»)

Икымше марий гимнын авторжо

С.Г. Чавайн лӱмеш калыкле книгагудын краеведений пӧлкаштыже туныктышо, поэт, этнограф, музыкант, журналист Тихон Ефремович Ефремовын (1868-1938) шочмыжлан 150 ий темме вашеш «Икымше марий гимнын авторжо» лӱман ончерым чумырымо. Книга ончер 20 июль марте шуйна.

Пагален ӱжына!

Тихон Ефремович Ефремов – марий историйыште ик эн жаплыме лӱм. Туныктышо, поэт, этнограф, музыкант, журналист. Теве могай паша дене чапландарен шкенжым. Шочын тудо 150 ий ожно Унчо ялысе (кызыт Морко район) кресаньык ешыште.

Морко район Унчо кундемыште шочын-кушшо марий рвезе ӱмыржын кужу ужашыжым марий калыкыште шинчымашым шарыме пашалан пуэн. 28 ий тудо священниклан ыштен. Казанский учительский семинарий деч вара Рӱдо черемис школым вуйлатен. Тунамсе газет ден журналлаш чолган возен. Шке публикацийже йымак Т.Уньжинский, Унчо Епрем, Ирысе, Йырсе, Колышт Шогышо, Умылышо, Ефремовский, Ош Мари, Кожламари, Туссо, Фин лӱм-влакым шынден.

Кеч 1919 ийыште тудо священникын санже деч кораҥын, Коммунист партий радамыш пурен, но священник лиймыжлан кӧрак илыш корныжо шуко тӧрсыраныш савырнен, чылажак шонымыж семын лийын огыл. Краснококшайск педтехникумышто ыштен, областьысе исполнительный комитетын архив пӧлкажым вуйлатен, «Йошкар кече» газетын журналистшат лийын. Тихон Ефремов «Кынелза, шогалза!» – «Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ мурым» возен. Тудым 1918 ийыште Казанский губернский марий пӧлкан коллегийжын заседанийыштыже марий калыкын гимнже семын увертареныт.

1921-1922 ийлаште шужен илыме дене кучедалше комиссийыште ыштен. Ты шотышто тудын тунам лукмо брошюржо кызытсе жапланат келшен толеш, палемдат историк-влак. Тудо тӱрлӧ сферыште шке мастарлыкшым ончыктен. Талантан поэт, прозаик, журналист, сай музыкант, музыковед да фольклорист семын кышам коден.

И.С.Ключников-Палантайын илыш гыч кайымекыже, лач тудлан чапланыше хорым вуйлаташ ӱшаненыт. Т. Ефремов марий калыкнан илышыжым да психологийжым сайын пален, сандене Марий кундем нерген «Марий Кужер» фильмым возымо годым тудлан консультантат лияш темленыт.

1930 ийыште Марий научнын шымлыше институт дене кылым кучен, фольклор материалым шуко поген. Лӱмжӧ тудо пагытысе моло лӱмлӧ марий еҥ-влак дене тӧр шога. Но совет власть тудымат чаманен огыл, санденак ик паша вер гыч весыш куснылашыже логалын. 1926 ийыште Ефремовым партий радам гычат луктыт. 1928 ийыште паша, сайлыме права деч посна кодат. А 1938 ий 2 октябрьыште марий буржуазно-националист организацийыште шога манын титаклат да арестоватлат, лӱен пуштыт. Тойымо верже тачат раш огыл. 1956 ийыште гына тудым реабилитироватлат.

Кучылтмо литератур:

• МБЭ. – Йошкар-Ола, 2007. – С. 124-125.

• Писатели Марий Эл : биобиблиогр. справ. – Йошкар-Ола, 2008 – С. 229-230.

• Энциклопедия Республики Марий Эл. – Йошкар-Ола, 2009. – С. 355.

***

• Автор марийского гимна // Сануков К. Н. Наши земляки : пути и судьбы / Ксенофонт Сануков. – Йошкар-Ола, 2011. – С. 121-127.

• Айгишев П. Он призывал к свету / Пётр Айгишев // Восход. – 2013. – 31 мая. – С. 5.

• Григорьева С. Автор первого марийского гимна / Светлана Григорьева // Ончыко. – 2008. – № 7. – С. 143-149.

• Ефремов Т. Е. Чараматын шочынам, чараматынак колем / Т. Е. Ефремов // Кугарня. – 1997. – 24 янв.

• Ефремов Тихон Ефремович (1868-1938) // История Марийского края в лицах. XIV – начало XX веков : ист.-биогр. очерки. – Йошкар-Ола, 2012. – С. 332-334.

• Зайниев Г. Йошкар марий Епрем Тикын / Гельсий Зайниев // Ончыко. – 2013. – № 6. – С. 69-81.

• Зайниев Г. «Корнына пеш кужу, пашана пеш кугу...»: Тихон Ефремов – марийым волгыдыш ӱжшӧ айдеме / Г. Зайниев // Марий Эл. – 2012. – 2, 3 окт. – С. 6.

• Зайниев Г. Марий гимн да тудын авторжо / Г. Зайниев // Марий коммуна. – 1990. – 11 нояб.

• Инин Г. «Пиалым муде она код»: Тихон Ефремов – шке илышыже да пашаж нерген / Г. Инин // Кугарня. – 2013. – 23 авг. – С. 10.

• Калинин Г. «Тӱтан мардеж» илышыжым лугыч ыштен / Г. Калинин // Марий Эл. – 2011. – 1 нояб. – С. 5.

• Носова С. Унчо Епрем Колышт Шогышо, Умылышо лийын… / С. Носова, А. Байкова // Марий Эл. – 2018. – 18 май. – С. 5.

• Пчёлкина Т. Икымше марий гимн пӧртылтен пӱрымашым / Т. Пчёлкина // Кугарня. – 2008. – 5 сент.

• Сануков К. «Поднимитесь, распрямитесь!» / Ксенофонт Сануков // Марий сандалык = Марийс. мир. – 2013. – № 2. – С. 57.

• Сануков К. Н. Автор марийского гимна / К. Н. Сануков // Трагедия народа. Книга Памяти жертв политических репрессий Республики Марий Эл. Т. 2. – Йошкар-Ола, 1997. – С. 203-219.

• Сануков К. Н. Тихон Ефремов – автор первого марийского гимна / К. Н. Сануков // Морко. Замечательные люди удивительного края : сб. очерков. – Йошкар-Ола, 2002. – С. 154-161

• Сануков К. Н. «Торжество земледелия» и судьбы поэтов / К. Н. Сануков // Марий Эл: время, события, люди : календарь знаменат. и памят. дат на 2008 год / Нац. б-ка им. С. Г. Чавайна. – Йошкар-Ола, 2007. – С. 27-28.

• Тихон Ефремов: «Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктӧр ошкылза» / Г. Зайниев ямдылен // Марий коммуна. – 1989. – 25 янв.

• Тудо ӱжын : «Кынелза, шогалза!..» // Зайниев Г. Усталык памаш: лит.-краевед. очерк-влак / Гельсий Зайниев. – Йошкар-Ола, 2003. – С. 4-24.

• Уста мурызо, кӱслезе да туныктышо: Т. Е. Ефремовын шочмыжлан 135 ий / материалым И. Евсеев ямдылен // Марий Эл. – 2003. – 8 май. – С. 8.

Икымше гана савыкталтше текст :

«Кынелза, шогалза!.. («Соберись, поднимись!..»)