Лекція 2. Główne odmiany stylowe języka polskiego

⇐ ПредыдущаяСтр 3 из 5Следующая ⇒

Лекція 2. Główne odmiany stylowe języka polskiego

Spis treści

1.Zrόżnicowaniestylowe języka polskiego i podstawy analizy stylόw.

2.Styl artystyczn.

3.Styl naukowy.

4.Styl przemowien (styl retoryczny).

5.Styl publicystyczny.

6.Styl urzedowy.

7.Styl potoczny.

Literatura

1.Stylistyka polska. Zarys. Kurkowska H.,Skorupka St.Warszawa,1959 – s.22-35.

2.Podstawy stylistyki i retoryki. E.Wierzbicka, A.Wolański, D.Zdunkiewicz-Jedynak.Warszawa, PWN, 2008 - s. 44-68.

3.Marta Tomczyk, Język Polski,Repetytorium gimnazjalisty, Krakόw 2006, s.55-69.

4.Opracowanie lektur i wierszy. Warszawa, 2010.- s.68-89.

5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Porady_stylistyczne

6. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stylistyka

1.Zrόżnicowanie stylowe języka polskiego i podstawy analizy stylόw.

Problem stylistycznego zróżnicowania języka jest problemem historycznym. Należy go stawiać w odniesieniu do określonego języka i określonej epoki jego historii. Język wzbogaca się w style w miarę tego, jak powstają i rozwijają się dziedziny życia społecznego, które obsługuje, w miarę tego, jak krystalizuje się społeczna świadomość zasad doboru środków językowych w wypowiedziach pełniących różne funkcje.

Odmian stylowych języka, jak wspominaliśmy już poprzednio, nie należy pojmować jako zamkniętych, izolowanych systemów. Współistniejąc w obrębie jednego języka silnie na siebie oddziaływają, wzajemnie się przenikają i mieszają. Jeżeli mimo to jednak można mówić o ich odrębności to dlatego, że stanowią one społecznie uświadamiane, wewnętrznie scalone i funkcjonalnie uwarunkowane zespoły środków językowych ^{^[1]}. O swoistości każdej z tych odmian decydują więc nie poszczególne elementy językowe, te bowiem mogą się powtarzać w kilku stylach, a nawet najczęściej we wszystkich stylach danego języka, ale cały kompleks tych elementów wzajemnie ze sobą powiązanych i podporządkowanych zasadniczej funkcji wypowiedzi.

Zagadnienie tych wzajemnych, wewnętrznych więzi między poszczi góinymi składnikami językowymi określonego stylu nie doczekało s; jeszcze gruntownego opracowania. Poprzestaniemy więc na zilustrowani go kilkoma tylko przykładami. Tendencja dn n*evćla»i»«»' uerminoio: w stvhi.naukfiuwym, wypływająca wprost z jego funkcji dowodzeń i przekazywania prawdziwych sądów o rzeczywistości, pociąga za so'; konieczność częstszego stosowania w nim dodatkowych określeń, co z k lei powoduje, że dla składni tego stylu charakterystyczna jest wielo, wyrażeń z przy dawkami pewnego typu (m. in. z przy dawkami „gatui kującymi") ^{^[2]}. Ze znamienną dla wypowiedzi urzędowych normatywności i bezosobowością wiąże się ciążenie ku ustalonym formułom, co znói wpływa na słownictwo tego stylu, warunkując występowanie w nir pewnych archaizmów.

Takie same elementy językowe, powtarzające się w różnych stylacl mogą (jak podkreślaliśmy już poprzednio) zajmować różne miejsca w hie rarchii stylistycznej każdego z nich. Tak np. zupełnie inna jest wartość pierwiastków obrazowych w stylu naukowym i stylu artystycznym W pierwszym z nich są one czymś marginesowym, ubocznym: naukowiec użyje obrazu słownego tylko pomocniczo, chcąc „uprzystępnić" przedmiot rozważań i przygotować czytelnika lub słuchacza do zrozumienia zasadniczych wywodów, formułowanych już w języku pojęć, nie w języku obrazów. Natomiast wśród środków językowych stylu artystycznego elementy obrazowe zajmują miejsce szczególnie ważne, niemal centralne ^{^[3]}.

Różny jest stosunek poszczególnych stylów do odmian terytorialnych i środowiskowych języka. Różnorodne możliwości tkwiące w zasobach języka ogólnonarodowego w najszerszym zakresie wyzyskuje styl artystyczny. Pisarz ma całkowitą swobodę w wykraczaniu poza współczesną normę literacką: może wprowadzać do swych utworów gwary ludowe i środowiskowe i czerpać z języka epok minionych. A nawet jeśli się ogranicza do środków języka literackiego, wzbogaca je często rozszerzając znaczenia wyrazów, tworząc nowe związki frazeologiczne a niekiedy nowe wyrazy. Toteż udział czynnika indywidualnego w stylu artystycznym jest niewspółmiernie duży, w porównaniu ze stylem urzędowym czy naukowym.

Różnice między stylami zarysowują się z różną wyrazistością w poszczególnych dziedzinach zjawisk językowych. Najbardziej neutralny stylistycznie składnik wypowiedzi stanowią formy fleksyjne. Są one w ogromnej swej większości wspólne dla wszystkich stylów i zgodne z normami współczesnego języka literackiego. Jedynie w stylu potocznym, jako odmianie silnie nasyconej pierwiastkami regionalnymi, można odnotować o wiele częstsze niż gdzie indziej używanie prowincjonaliz-mów fleksyjnych. Częściej niż w innych stylach wystąpią tu także formy odmiany wyrazów mniej staranne, takie, które zyskują sobie dopiero prawo obywatelstwa w języku literackim. Do stylu przede wszystkim potocznego ogranicza się również stosowanie form fleksyjnych zabarwionych emocjonalnie (np. chuligany). Nie znajdziemy tu natomiast form o zabarwieniu nieco podniosłym takich, jak np. forma wołacza człowiecze.

O zróżnicowaniu stylistycznym w zakresie fonetyki można mówić tylko w odniesieniu do wypowiedzi ustnych, a więc w odniesieniu do stylu przemówień, stylu potocznego i stylu tych gatunków literackich, które są przeznaczone do wygłaszania (np. do stylu utworów dramatycznych). Wymowę oratorską i sceniczną różni od potocznej większa staranność (np. w wymawianiu grup spółgłoskowych), większa normatyw-ność, objawiająca się m. in. w znacznym „odbarwieniu" jej z regionalnych i środowiskowych cech fonetycznych. Materiał fonetyczny języka, jako źródło różnorodnych efektów stylistycznych, odgrywa ogromną rolę w stylu artystycznym, zwłaszcza w poezji.

Kryteriów stanowiących podstawę wyróżniania i analizy stylów szukać należy przede wszystkim w dziedzinie słownictwa (wraz z frazeologią i semantyką) i w składni.

Każdy ze stylów charakteryzuje swoisty zestaw środków leksykalnych. Słownictwo stylu potocznego obfituje w wyrazy i zwroty o silnym ładunku uczuciowym, nieraz dosadne i rubaszne, których nie moglibyśmy użyć w wypowiedzi naukowej czy urzędowej. Styl naukowy cechuje w zakresie leksyki przede wszystkim terminologia specjalna, wyrazy i wyrażenia, którym się nadaje specjalne, umowne w danej dziedzinie wiedzy znaczenie. Styl artystyczny jest pod tym względem słownikowym najbogatszy, co pozostaje m. in. w związku z ogromną różnorodnością tematyki utworów literackich. Ale i tu można wyodrębnić pewien, co prawda nieznaczny, zasób wyrazów tzw. poetyckich, spotykanych przede wszystkim w poezji i prozie artystycznej.

Poszczególne style w różny sposób dokonują wyboru struktur składniowych, jaki umożliwia system gramatyczny języka. Oczywiście i tu, podobnie jak i w innych zakresach faktów językowych, nie można wskazać form charakterystycznych dla jednego tylko stylu, niepowtarzalnych poza nim. Ale niewątpliwie można się pokusić o wykrycie form syn taktycznych najczęściej w danym stylu użytkowanych i najbardziej w nim przydatnych z punktu widzenia jego funkcji, z drugiej zaś strony — stwierdzać brak lub sporadyczność pewnych typów składniowych w danej odmianie stylistycznej. Nie trudno np. zaobserwować takie fakty językowo-stylistyczne, jak częsta obecność zdań wielokrotnie złożonych co precyzyjnie pod względem logicznym powiązanych członach w stylu naukowym, obfitość równoważników zdań w dialogu potocznym, zupełny niemal brak zdań pytajnych w stylu urzędowym itp. W rozdziałach zawartych w tej części książki scharakteryzujemy ogólnie główne odmiany stylowe współczesnej polszczyzny, starając się uchwycić ich cechy swoiste, zwłaszcza w zakresie słownictwa i składni.

Styl to sposob swiadomego i celowego ksztaltowania wypowiedzi jezykowej z wykorzystaniem srodkow fonetycznych, skladniowych, morfologicznych i figur stylistycznych. Wedlug slownika pod redakcja Witolda Doroszewskiego styl to wyraz wieloznaczny:

w mowie , pismiennictwie, utworach literackich to indywidualny sposób ekspresji;
w sztuce: zespol cech wlasciwych danej epoce, tworcy, dzielu;
sposob postepowania, zachowania sie, mowienia.

Styl stanowi zawsze rezultat wyboru uzaleznionego od sytuacji komunikacyjnej, celow, ktorym ma sluzyc wypowiedz. Na wybor wplywa tez forma gatunkowa i indywidualne cechy autora. W jezyku polskim wyodrebnialy sie stopniowo rozne odmiany stylistyczne okreslane jako style funkcjonalne.

Style funkcjonalne- stylistyczne odmiany polszczyzny charakteryzujace sie doborem takich srodkow jezykowych, ktore uznane sa za szczegolnie przydatne ze wzgledu na okreslony typ wypowiedzi i pelnione przez nie funkcje spoleczne. Odmiany: styl artystyczny, naukowy, potoczny, publicystyczny, urzedowy. Stosowanie ktoregos z nich wiaze sie z celem, dla ktorego tworzona jest dana wypowiedz.

Styl artystyczny- styl dziela literackiego, ktore ma za tworzywo jezyk, ale rzadzi sie innymi prawami niz wszelkie inne komunikaty jezykowe. W jezyku artystycznym na pierwszy plan wysuwa sie funkcja estetyczna i poetycka. W tekstach zaliczanych do literatury pieknej zauwazamy wielkie zroznicowanie stylistyczno- jezykowe. Cechy stylu artystycznego:

oryginalnosc metaforyki, która wiąże się z oryginalnością stylu pisarza;
zaleznosc od osobowosci i talentu pisarza;
swiadome i celowe uzycie elementow emocjonalnych;
umiejętna indywidualizacja języka postaci;
wystepowanie neologizmow;
umiejętny dobór środków plastycznych służących do opisu przedstawianych postaci, zdarzeń, miejsc, zjawisk, przedmiotów;
bogactwo srodkow jezykowych;
bogactwo figur stylistycznych;
stosowanie stylizacji na gwary środowiskowe, archaizacji, dialektyzacji.

Styl artystyczny – styl literatury pieknej. Cechuje się występowaniem różnych środków językowych właściwych danej epoce (onomatopeje, porownania, metafory, epitety, rym, rytm), bogactwem słownictwa, środków obrazowania, obecnością elementów innego stylu.

W stylu artystycznym występują elementy językowe jakościowo takie same jak i w innych stylach, nasilenie tych elementów jest natomiast różne, różne są również funkcje tych samych elementów w różnych stylach. Metaforyka w stylu potocznym pełni funkcje komunikatywne. Celem jej jest nie wywołanie uczuć estetycznych słuchającego, lecz zakomunikowanie mu pewnej treści myślowej lub uczuciowej w sposób obrazowy. Metaforyka w stylu potocznym ma charakter utarty, typowy, zgodny z ogólnymi normami i zwyczajami tworzenia przenośni w danym języku. Metaforyka stylu artystycznego ma charakter oryginalny, świeży. Nie wyklucza to posługiwania się przez autorów najwybitniejszych (np. przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu) utartymi przenośniami i porównaniami. Pewien procent, stosunkowo nawet duży, utartych przenośni jest konieczny w utworze po to, aby utwór był w ogóle zrozumiały, aby obrazy w zasadniczym swym zrębie mogły być dostępne dla czytającego, aby nie wymagały zbyt dużego wysiłku umysłowego, niezbędnego do ich ogarnienia. Oryginalność metaforyki jest ściśle związana z oryginalnością stylu autora. Jest zaletą stylu artystycznego, ale nie jest niezbędnym jego warunkiem. Efekty artystyczne można bowiem osiągnąć również za pomocą metaforyki zwykłej, potocznej niewiele odbiegającej od przeciętnych norm.

Elementy emocjonalne są wspólne również stylom potocznemu i artystycznemu. Różne są natomiast funkcje tych elementów. W stylu potocznym powstają one i są stosowane spontanicznie (np. wszelkie określenia, epitety, zdrobnienia, zgrubienia, hipokorystyka itp.). Ich zróżnicowanie jest zależne od środowiska, z jakiego pochodzi mówiący, i od chwilowego nastroju. W stylu artystycznym użyte są celowo po to, aby n& słuchającym lub czytającym wywrzeć odpowiednie wrażenie, aby wywołać w nim odpowiednie uczucie.

Swoiste elementy stylu artystycznego, tzw. figury stylistyczne, np. pytanie retoryczne, personifikacja, anafora itp., mogą występować i w innych stylach, np. w publicystycznym, ale ich nasilenie i funkcja są inne. W stylu artystycznym użycie ich wynika z kompozycji i rodzaju utworu. Są one często elementem konstrukcyjnym niektórych utworów na takich figurach opartych (por. wiersz Asnyka Szkoda... oparty na anaforze).

W każdym razie nasilenie figur stylistycznych w stylu artystycznym jest większe niż w innych stylach. Większe również bywa przystosowanie struktury zdania do treści wypowiedzi i do rodzaju utworu niż w innych stylach. Dlatego np. zdania krótkie lub przeplatane z dłuższymi mamy w opisach żywo toczącej się akcji — dłuższe w partiach narracyjnych lub odautorskich charakterystykach postaci.

Cechą stylu artystycznego jest umiejętny dobór środków plastycznych przedstawiających osoby, przedmioty lub zjawiska, które swą wyrazistością, ostrością rysunku działają na naszą wyobraźnię. Osiągają to pisarze za pomocą odpowiednich wyrazów: przymiotników o charakterze epitetów, rzeczowników konkretnych, czasowników malujących dobitnie stany lub czynności, uwydatniających gesty, ruchy, położenie przedmiotów, wszelkie zmiany położenia, które to środki z natury rzeczy łatwo się utrwalają w pamięci i przez swą konkretność silne na nas robią wrażenie.

Cechą stylu artystycznego jest również świeżość środków plastycznych. W całym zasobie metafor i porównań oraz połączeń wyrazowych, jakimi autor operuje w utworze, pewna liczba tych środków winna być nieszablonowa, nie utarta, nie spotykana u innych pisarzy. Proporcje między środkami utartymi, pospolicie występującymi w języku, i środkami nowymi, indywidualnymi winny być rozsądne tzn. tak ustalone, aby treść utworu była zrozumiała dla czytelnika, a zarazem dawała mu silne przeżycia estetyczne. Świeżość środków plastycznych jest zaletą stylu artystycznego, jest jedną z jego cech, nie wykluczającą zresztą osiągania efektów artystycznych za pomocą środków plastycznych utartych.^-

Dobór środków stylistycznych jest w tym tak jak w każdym stylu ściśle powiązany z treścią przedstawianego obrazu lub opisu. Pisarz-ar-tysta dąży do takiego doboru środków, aby najpełniej, najplastyczniej, a zarazem jak najbardziej sugestywnie oddać wypowiadaną treść. Mickiewicz, opisując w Panu Tadeuszu polowanie na niedźwiedzia, daje mnóstwo przykładów plastycznego i trafnego zarazem ujęcia jakiegoś momentu czy sytuacji tej obławy:

„Wszystkie razem ogary rozpierzchnioną zgrają

Doławiają się, wrzeszczą, wpadły na trop, grają,

Ujadają: już nie jest to powolne granie

Psów, goniących zająca, lisa albo łanię,

Lecz wciąż wrzask krótki, częsty, ucinany, zjadły"

Głosy psów goniących zwierza są tu zwane, zgodnie z terminologią myśliwską, graniem. Granie to w miarę zbliżania się do zwierza przechodzi w ujadanie, wreszcie we wrzask, który poeta określa coraz to innymi, dokładniej precyzującymi ów wrzask określeniami: krótki, częsty, ucinany, zjadły. W opisie gry Wojskiego na rogu takich harmonijnych i plastycznych miejsc jest pełno. Pozornie dysharmonijne pod względem treści połączenia wyrazów mają swoje uzasadnienie w najbliższym tekście:

„Bo w graniu była łowów hlstoryja krótka:

Zrazu odzew dźwięczący, rześki: to pobudka;

Potem jęki po jękach skomlą: to psów granie;

A gdzieniegdzie ton twardszy jak grzmot: to strzelanie.

Połączenie jęki po jękach skomlą może się wydawać pozornie nie zha: monizowane, lecz dalszy kontekst: to psóu; granie wyjaśnia treść całegc wersetu i uzasadnia jego sens.

W stylu artystycznym mogą występować formy swoiste, ściśle zwi*-j zane z gatunkiem literackim utworów — np. sonet, ter cyna w poezja,, forma listu, pamiętnika w prozie — które nie narzucając w szczegółach, elementów językowych, stwarzają pewne schematyczne ramy, do któryi pisarz musi dostosować treść swej wypowiedzi.

Styl naukowy- styl, którym pisane są dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki; funkcjonalna odmiana stylowa jezyka literackiego, występująca w pracach naukowych. Styl jest zróżnicowany ze względu na przedmiot badań naukowych i ze względu na cechy indywidualne autorów. Zależnie od tego, jakiej nauki rozprawa dotyczy, występuje w tym stylu duża liczba wyrazów specjalnych, terminów o ściśle określonych znaczeniach. Cechy stylu naukowego:

terminologia naukowa i specjalistyczna, jezyk wzorow i symboli;
jednoznacznosc i precyzja informacji;
unikanie elementow oceniajacych;
obiektywne przedstawianie zjawisk i problemów (używanie form bezosobowych lub formy liczby mnogiej);
brak pierwiastkow emocjonalnych;
przewazaja zdania zlozone podrzednie nad wspolrzednymi;
stosowanie wyrazen modalnych;
wystepowanie duzej liczby rzeczownikow niekonkretnych, oznaczajacych pojecia umyslowe, oderwanych przymiotnikow i czasownikow nazywajacych czynnosci pojeciowe, przyslowkow i wyrazen przyslowkowych, spojnikow i zaimkow wskazujacych cechy i relacje;
logiczna kompozycja obejmująca tezy, argumenty, wnioski, przykłady;
stosowanie tabel, wykresow;
cytowanie prac innych autorow, stosowanie przypisow.

Styl przemowien (styl retoryczny)- styl najbardziej zblizony do jezyka artystycznego, najbardziej ozdobny, operuje kunsztowna budowa zdan. Zawiera wyrazy, wyrazenia i zwroty nacechowane em0ocjonalnie.

Cechy stylu przemowien:

stosowanie apostrof, za pomoca ktorych mowca zwraca sie do sluchaczy;
pytania retoryczne, na które nie oczekuje się odpowiedzi, ale pobudzają słuchaczy do myślenia;
zdania wykrzyknikowe;
starannie dobrane slownictwo;
podniosle epitety i metafory;

Wyodrębnia się dwa rodzaje wystąpień: okolicznościowe i oficjalne. W wystąpieniach okolicznościowych wprowadza się wiele elementów jezyka potocznego, cechuje się schematyzmem i szablonowością składniową i frazeologiczną.

Styl publicystyczny- odmiana polszczyzny literackiej realizowana w tekstach dziennikarskich. Dobor srodkow jezykowych zalezy od tematyki przekazu oraz od gatunku. Styl ten skupia w sobie elementy stylu potocznego, artystycznego, naukowego i urzedowego. Cechy stylu publicystycznego:

oficjalnosc wypowiedzi;
stosowanie wyrazen i zwrotow idiomatycznych, potocznego slownictwa i potocznej frazeologii;
wystepowanie wyrazen i zwrotow stereotypowych, slownictwa modnego, wyrazow obcych
wystepowanie elementow emocjonalnych i wartosciujacych;
stosowanie slownictwa specjalistycznego w recenzjach i artykulach problemowych;

Styl urzedowy- odmiana jezyka literackiego, realizowana w instrukcjach, zarzadzeniach, regulaminow, komunikatach, zawiadomieniach i pismach urzedowych. Wystepuje w dwoch rodzajach: styl wypowiedzi kancelaryjnych i styl aktow prawnych. Nalezy do stylow oficjalnych, do sfery komunikacji spolecznej. Cechy stylu urzedowego:

nakazowosc;
uzywanie trybu rozkazujacego;
przewaga zdan bezosobowych;
odindywidualizowanie jezyka;
slownictwo pozbawione emocji;
nakazy i zakazy;
czeste wystepowanie strony biernej;
tresc w formie paragrafów i punktów;
terminologia z zakresu ekonomii, prawa, administracji.

Styl potoczny- styl funkcjonalny przewazajacy w codziennych wypowiedziach , odmiany mowionej i pisanej. Jest naturalnym srodkiem porozumiewania sie ludzi. Cechy stylu potocznego:

slownictwo o zabarwieniu potocznym;
podobieństwo do stylu kolokwialnego i odmian regionalnych;
slownictwo ekspresywne;
potok skladniowy;
duza obrazowosc;
bogata synonimika potoczna;
przewaga zdan pojedynczych nad zlozonymi, wspolrzednie zlozonych nad zlozonymi;
zdania niepelne, eliptyczne, anakoluty, wystepuja rownowazniki zdan;
powtarzanie wyrazow;
dosadne porownania.

W języku mówionym odmiany stylistyczne wyodrębniają się mniej jasno niż w języku pisanym. Język mówiony występuje zasadniczo w dwóch postaciach: w monologu i dialogu. Pierwsza z tych postaci obejmuje przede wszystkim wypowiedzi o charakterze przemówień. Są one zwykle przygotowywane przed wygłoszeniem i mają dzięki temu formę słowną bardziej opracowaną, wykończoną niż ta, na jaką mogą się „zdobyć" uczestnicy dialogu. Styl przemówień, jak już podkreślaliśmy poprzednio, nawiązuje niekiedy bardzo wyraźnie do niektórych stylów pisanych. Postać dialogowa języka mówionego, zawiera o wiele więcej cech swoistych mowy żywej, nie występują one jednak z równą wyrazistością w dialogach różnego typu. Najwyraźniejsze są niewątpliwie w codziennej potocznej rozmowie, w której rozmówcy komunikują sobie wzajemnie swe myśli, życzenia, uczucia bez specjalnej dbałości o ścisłość sformułowań, z dużą swobodą w operowaniu wyrazami zdradzającymi ich emocje, w szerokim zakresie pomagając sobie intonacją, mimiką, gestem. Tę właśnie odmianę stylistyczną języka mówionego nazwaliśmy tu stylem potocznym, zdając sobie zresztą sprawę z tego, że termin „styl" wypełniamy w tym określeniu inną nieco tteścią niż w wyrażeniach: styl naukowy czy styl urzędowo-kancelaryjny, ponieważ odmiana ta uwarunkowana jest w większej mierze formą wypowiedzi i sytuacją, w jakiej ona dochodzi do skutku, niż jakąś wyspecjalizowaną funkcją w obrębie funkcji komunikatywnej. Za wyodrębnieniem jednak tej odmiany jako jednej z odmian stylowych języka przemawia, jak nam się wydaje, to, że normy doboru środków językowych w tej odmianie są żywo uświadamiane przez mówiących.

Styl potoczny wiąże się ściśle z terytorialnymi odmianami języka ogólnopolskiego. Do wypowiedzi potocznych, jako poddanych mniejszej

kontroli mówiącego, dostają się często formy, wyrazy i zwroty regionalne, nie objęte normą literacką. Przenikają tu także obficie różnorodne elementy środowiskowe, przejmowane ze względu na ich dużą ekspresy wność i silne zabarwienie emocjonalne. Toteż w wielu wypadkach nie łatwo przeprowadzić granicę między stylem potocznym a mową poszczególnych środowisk. Można się np. wahać, czy wyrazy i zwroty takie, jak lipa (w swym znaczeniu „wiechowym"), nawalać (w znaczeniu «psuć się, zawodzić», np. „światło nawaliło", „serce mi nawala"), babka (w znaczeniu «kobiety»), choć przekroczyły już niewątpliwie granice środowisk, w których powstały, należy uznać za składniki słownictwa stylu potocznego.

W dialogu potocznym większą jeszcze rolę niż w innych formach wypowiedzi ustnej odgrywa, jak wspomnieliśmy, gest, mimika i intonacja. Czynniki te nie tylko uzupełniają wypowiedź, ale mogą w sposób bardzo różnorodny i istotny modyfikować znaczenie wypowiadanych słów. Wykrzyknik do diabłal zależnie od intonacji wyraża: gniew, oburzenie, rozczarowanie, uznanie itp. Grzecznościowa formuła proszę uprzejmie wypowiedziana z odpowiednią intonacją może zawierać nie prośbę, ale rozkaz. Groźne ostrzeżenie zawarte w słowach Rejenta wypowiedzianych do Papkina w Zemście: „Ciszej, proszę", może być uwydatnione tylko dzięki intonacji i grze aktora.

Do oznaczenia intonacji uczuciowych służą niektóre znaki pisarskie, jak wykrzyknik, znak zapytania, wielokropek. Nie dają one oczywiście dostatecznych wskazówek, jak należy pod tym względem tekst interpretować, jak go wygłaszać. Autorzy w utworach dramatycznych dają często słowny komentarz do tekstu określający, przynajmniej w sposób przybliżony, intonację wypowiedzi. Rzecz jasna, pozostaje tu zawsze znaczny luz interpretacyjny. Świadczą, o tym kreacje wybitnych aktorów grających tę samą rolę, którzy te same kwestie wygłaszają niekiedy X intonacjami różnymi, a równie sugestywnymi.

Podstawowy zapas środków leksykalnych i składniowych stylu potocznego oraz system gramatyczny jest zasadniczo taki sam jak w innych stylach, dostrzec jednak można również pewne charakterystyczne cechy tego stylu zarówno w fonetyce i morfologii, jak w słownictwie i składni.

W zakresie fonetyki styl potoczny w odróżnieniu od stylu przemówień charakteryzuje się mniej staranną wymową, polegającą na uproszczeniach grup głoskowych lub na ich redukcji: formy szejset, rzemieślnik, garka, przyzwojty, uniwerstet, szet, wpat, zjat, zamiast sześćset, rzemieślnik, przyzwoity, uniwersytet, garnka, szedł, wpadł, zjadł występujące często w szybkiej potocznej wymowie, w wymowie starannej, np. scenicznej, są niedopuszczalne.

Styl potoczny bywa znacznie zróżnicowany fonetycznie. Zróżnicowanie to może mieć charakter regionalny (np. warszawskie: ktoś, cóś, doktór, krakowskie: profesor, rektor, senzacja, uniwer-zytet itp.).

Ogół form morfologicznych stylu potocznego jest taki sam jak w stylach języka pisanego, tylko niektóre z tych form są zróżnicowane regionalnie, np. ta litra(forma krakowska, lubelska) — ten litr (ogólnopolska), ta dukta (krakowska) — ten dukt (ogólnopolska), ta magiel (krakowska) — ten magiel (ogólnopolska). Do regionalizmów połud-niowo-małopolskich należy nadużywanie zaimka sobie: na wzór przypomnieć sobie, pójść sobie mówi się np. w Krakowie: narzekać sobie, wyglądać sobie, wziąć sobie (uczeń nie wziął sobie zeszytu) *.

Regionalne różnice wymowy, a przede wszystkim różnice w formach morfologicznych mogą być w utworach artystycznych wyzyskiwane w celach stylizacyjnych do charakterystyki środowiskowej i indywidualizacji języka postaci utworu.

W słownictwie języka mówionego sporo jest wyrazów o zabarwieniu potocznym, takich, których „rodzimym żywiołem" jest swobodna, codzienna rozmowa. Wymienić by tu można przykładowo takie pozycje wyrazowe, jak: obiecanka «przyrzeczenie», ożenek, żeniaczka «małżeństwo», ceregiele «ceremonie», pompa «deszcz», (ale pompa!), spec «fachowiec», forsa«pieniądze, kapitał*; oraz takie pozycje semantyczne, jak: chytry «chciwy» (chytry na pieniądze), zakazany «brzydki» (zakazana gęba), urwać się «wymknąć się» (urwać się z zebrania), oklapnąć «załamać się», zaczynać «zaczepiać kogo» (on ze mną zaczyna), machnąć się a) «rzucić się» (machnąć się na kanapę); b) wyjechać (machnąć się do Kanady); posiać «zgubić» (posiał gdzieś teczkę).

Rzecz charakterystyczna, iż neutralnym stylistycznie nazwom przedmiotów lub czynności odpowiada często wiele synonimów potocznych. Głowa to potocznie: łeb (łeb mnie boli), łepetyna (wbijać co komu do łepetyny), kubeł (o dużej głowie), makówka, mózgownica, pała, pałka, (łysa pała; strzyżona pałka). Głupiec — to jołop, jełop, jołopa, baran, cap, ciołek, cielę, osioł (dardanelski), koń Pana Jezusa; głąb kapuściany, zakuta pała.

Nie mniej bogatą synonimikę potoczną ma wiele czasowników, np. biec — walić, rżnąć, drałować, zapychać, zasuwać, dymać, gazować;

bić, uderzyć — walić, walnąć, trzasnąć, rąbnąć, zamalować, zaprawiŁ przypalantować;

jeść — pałaszować, pucować, rąbać, młócić, frygać, zawijać, wsuwać, mmcznać, wtrząchnąć, wbijać, ćpać, opychać się, pchać w siebie; żreć, za-perać się czym; zmiatać z talerza, ładować żołądek;

mówić — gadać, paplać, pytlować, bzdurzyć («mówić głupio»), pleść, „tac, trajkotać; obracać językiem, chlapać, mleć jęzorem, młócić ę, przelewać z pustego w próżne, trzeszczeć komu nad głową ^{^[4]}. Przytoczone tu synonimy potoczne odznaczają się różnymi odcieniami czeniowymi i uczuciowymi. Skłonność do masowego tworzenia ta-h.bliskoznaczników tłumaczy się szybkim ścieraniem się ich barwy: yrazy spowszedniałe zastępuje się coraz to nowymi, dosadniejszymi, jflniej nacechowanymi uczuciowo.

Stosowanie wyrazów potocznych zależne jest od sytuacji, w jakiej sę odbywa rozmowa, od osoby, do której się mówi, od nastroju uczuciowego mówiących. O osobie starszej, nawet bliskiej nie powiemy, że łeb ją boli, natomiast mówiąc o sobie, możemy użyć tego wyrazu fcały dzień łeb mnie boli). Wyraz łepetyna ma odcień poufały lub lekceważący, może więc być stosowany do osób młodszych przez starsze, może go użyć np. nauczyciel do ucznia, któremu z trudnością nauka przychodzi (nic ci do tej łepetyny nie idzie), mogą go użyć koledzy w poufałej rozmowie.

Wyrazy neutralne stylistycznie są często stosowane w stylu potocznym w specyficznych znaczeniach, przy czym nabierają one zazwyczaj zabarwienia hiperbolicznego: zdrowo się uderzył to więcej niż «mocno»; słono zapłacił brzmi mocniej niż «drogo»; ma dzikiepretensje — to więcej niż «niesłuszne».

Skłonność do wyjaskrawiania zawartości uczuciowej, a tym samym uintensywnienia treści wyrazu, przejawia się również w ogromnym bogactwie wyzwisk i epitetów urągliwych i hiperbolicznych: idiota, drań, osioł, głąb (kapuściany), świnia, flądra, noga («ignorant, dureń»); wariat, wariat z mokrą głową.

Ta sama skłonność tłumaczy częste posługiwanie się w stylu potocznym formacjami o silnym ładunku uczuciowym, np. zgrubieniami (flacha, wóda, mięcho itp.).

Często przesunięciom semantycznym wyrazów dokonywanym w stylu potocznym towarzyszy degradacja uczuciowa. Tak np. wyraz boginimający zabarwienie uczuciowe dodatnie, potocznie bywa używany z odcieniem ironicznym: „były tam takie dwie boginie" — powiada ktoś o eleganckich kobietach, (por. „bogini mojej piękności" u Wiecha). Podobnie hrabianką, hrabiną nazywa się potocznie i uszczypliwie kobietę wyniosłą, nieprzystępną.

Charakterystyczna dla stylu potocznego jest frazeologia i metaforyka. Potoczną frazeologię stałą cechuje konkretność, skłonność do przedstawiania pojęć i czynności

^{^[1]} Por. Witold Doroszewski, Rozmowy o języku, cz. I, 1948 oraz tegoż autan Kryteria poprawności językowej. Warszawa 1950.

oderwanych w sposób obrazowy, oparty na naturalnych czynościach człowieka lub jego otoczenia. Taki charakter mają zwroty wiążące się z naturalnymi gestami: rozpychać się łokciami(w życiu) — «zachowywać się brutalnie, nie przebierać w środkach*; chwytać się za głową na wieść o czymś, na widok czego — «dziwić się».

Frazeologia języka potocznego ma przy tym zwykle charakter idio-matyczny. I tu podobnie jak w zakresie słownictwa występuje bogactwo odpowiedników synonimicznych. Jednemu wyrazowi lub zwrotowi literackiemu odpowiada kilka a nawet kilkanaście odpowiedników potocznych o różnym zabarwieniu emocjonalnym:

spryciarz — stary wyga, stary wyjadacz, chłopak z głową; taki, co z niejednego pieca chleb jadł;

dokuczać komu, pomiatać kim — stawać komu kością w gardle, dawać się we znaki, jeździć komu po głowie, po nosie; ciosać kołki na głowie, zalewać sadła za skórę, zadawać bobu;

grymasić, być w złym humorze — stroić fochy, kręcić nosem, mieć muchy w nosie, wstać lewą nogą z łóżka;

milczeć — trzymać język za zębami, nabrać wody w usta, ugryźć się w język, nie puścić pary z ust;

próżnować — podpierać ściany, podpierać piec, leżeć do góry brzuchem, zbijać bąki; obijać, szlifować bruki; palcem nie ruszyć, nie kiwną:: siedzieć, stać z założonymi rękami;

przeszkadzać — wchodzić w drogę, w paradę; być kulą u nogi; włazić pod rękę; pętać się, plątać się pod nogami;

zmyślać — bujać gościa zalewać kolejkę, opowiadać głodne kawałki^{^[5]}.Podobny charakter mają porównania. Odznaczają się dosadnością i konkretnością: cięty jak osa, nudny jak flaki z olejem, głupi jak stołowe nogi, stłoczeni jak śledzie w beczce, łzy jak groch, ma pieniędzy jak lodu, śpi jak zarżnięty, drze się jak opętany; (na sali) huczało jak w ulu.

Humor i dowcip polegający często na kontraście odbijają liczne wyrażenia i zwroty. Starym koniem nazywa się żartobliwie młodego chłopca, starą dziewiątką małą dziewczynkę, o przemądrzałym dziecku lub o podstarzałej kobiecie mówi się stara malutka. Zwroty być podobnyn jak pięść do nosa albo jak pięść do oka («różnić się, być zupełnie niepodobnym*) i cieszyć się jak nagi w pokrzywach noszą znamiona złośliwego humoru.

Trzeba tu odróżnić humor w tego typu wyrażeniach i zwrotach wynikający z postawy mówiących i humor mimowolny — powstający na skutek konfrontacji zwrotów potocznych środowiskowych z analogicznymi zwrotami języka pisanego. Ten drugi rodzaj humoru stosowany przez pisarzy (np. przez Wiecha) jest już świadomą stylizacją. Humor znajdujący swe odbicie we frazeologii potocznej bywa często samoobroną wobec trudnych warunków życiowych, zwłaszcza w okresie kataklizmów i nieszczęść historycznych. Przykładem mogą tu być liczne wyrażenia, zwroty, dowcipy słowne z okresu okupacji hitlerowskiej, w których zamykał się protest przeciw najeźdźcy i jego eksterminacyjnym metodom rządzenia w kraju okupowanym. Świadczą o tym nazwy takie, jak szczekaczka «głośnik uliczny», szmatławiec dziennik okupacyjny*, rozpylacz «pistolet automatyczny*, foks lub foksdojcz (być może kontami-nacja volksdeutsch i foksterier) i wiele, wiele innych.

Styl potoczny charakteryzuje również dążność do skrótu. W zakresie fonetyki można ją upatrywać w uproszczeniach i redukcjach fonetycznych, o których mówiliśmy wyżej. W zakresie słownictwa i słowotwórstwa — w faworyzowaniu tych typów struktur wyrazowych, tych wyrazów i zwrotów, które pozwalają na szybsze choć mniej dokładne formułowanie myśli. Tak więc na przykład (jak wspominaliśmy poprzednio) wyrazy zastępujące wyrażenia, np. porodówka — izba porodowa, mrożonka — mrożone owoce lub jarzyny, filcaki — buty filcowe, rodzą się najczęściej w stylu potocznym, mają zwykle barwę potoczną.

Szczególnie wyraźnie przejawia się tendencja do skrótu w tym stylu w zakresie składni. Podstawową formą wypowiedzi jest tu dialog. Sytuacja, w jakiej się on odbywa, znana jest rozmówcom, nie ma więc potrzeby budowania regularnych długich zdań, często wystarczają ich równoważniki. Skróty składniowe powstają tu w sposób naturalny.

Podchodzę do kiosku z czasopismami i pytam:

— Czy jest „Przekrój"?

— Nie ma.

— Już czy jeszcze"!

— Już.

Sytuacja wyjaśniona. Odchodzę z kwitkiem, ponieważ dowiedziałem się, że „Przekrój" był, lecz został sprzedany. Skrótowo wyraził to sprzedawca jednym wyrazem już.

Oprócz równoważników zdań i anakolutów występują w stylu potocznym inne jeszcze typy zdań odznaczających się mniejszą lub większą skrótowością. Należą tu np. zdania bezorzeczeniowe tzw. nominalne, („Na ulicach, w sklepach pełno ludzi"; „Ciemno, że choć oko wykol"). W zdaniach takich uczestnik dialogu znając sytuację, do której się odnoszą, z łatwością uzupełni brakujące orzeczenia.

W zdania stylu potocznego często wplatane bywają apostrofy do rozmówcy oraz wyrazy i zwroty bezmyślnie powtarzane, stanowiące przyzwyczajenia i indywidualne nawyki mówiących, będące niepotrzebnym balastem zastępującym luki myślowe w wypowiedzi. Do najczęściej spotykanych apostrof należą: kochany, kochana,(„Ależ, kochana, co pani opowiada!); paniusiu, paniusienieczku (spotykane w gwarze miejskiej); mój drogi, moja droga, droga pani, panie tego („A ona, panie tego, nic mi na to nie mówi"), przestarzałe już panie dobrodzieju i dawniejsze skrótowe pamdziu.

Takie wtrącone zwroty, jak ee... tego, znaczy się, mówi, powiada, co chciałem powiedzieć, prawda, nieprawdaż, że tak powiem itp.^{^[6]} wypełniają pauzy w wypowiedzi, ale nużą słuchającego.

Dłuższe wypowiedzi potoczne charakteryzuje tzw. potok składniowy. Jest to ciąg wyrazów i wyrażeń luźno ze sobą powiązanych, nie uporządkowanych ani logicznie, ani syntaktycznie. W ciągu takim w miarę nasuwających się myśli lub zmiany stanów uczuciowych następują wyrazy i człony syntaktyczne wiążące się ze sobą tylko zewnętrznie. Powiązanie stanowi ogólna myśl bądź intencja mówiącego, nie jest jednak ona do tego stopnia porządkująca, żeby mogła z góry narzucić wypowiedzi pewien schemat logiczny. Oto przykład takiego zdania zanotowanego na gorąco podczas rozmowy dwóch gospodyń:

„Zmarnowali mi, złociuteńka, najpiękniejszy kwiatek, ten, co to mi go pani na imieniny przyniosła, co tak się wszystkim podobał, a to wszystko przez tego niezgrabę Krzyśka, mówię do niego: przynieś mi go do kuchni, to go obmyję, bo się zakurzył, a on łap za spodeczek, wie pani, co to na nim ten kwiat stoi, i wszystko wywrócił, ziemia obleciała, przesadziłam go zaraz, ale się już nie przyjął."

W zdaniu tym, stanowiącym relację o pewnym wydarzeniu, zawierającym szereg oddzielnych całości obrazowych i myślowych, nie ma logiczno-schematycznego rozczłonkowania właściwego składni pisanej. Zdanie i poszczególne jego człony są do siebie dołączane prawie mechanicznie, za pomocą najprostszych spójników, w miarę tego, jak biegnie myśl mówiącego. Pewne skróty i uproszczenia w końcowej części zdania usprawiedliwia to, że sytuacja rozmawiającym jest znana.

Mówiąc o składni stylu potocznego, wspomnieć trzeba o typowych dla niej sposobach wiązania zdań. Zarówno zdania pojedyncze, jak i złożone łączą się tu albo bezspójnikowo, albo za pomocą spójników, które mogą wprawdzie występować i w stylach pisanych, ale tam używa ich się obok innych równoważnych spójników, a tu prawie wyłącznie

(np. w potocznym języku mówionym: więc— w pisanym obok tego: przeto;w potocznym języku mówionym: bo, w pisanym obocznie: bowiem) ^l.

Zastosowanie elementów stylu potocznego w utworach literackich bywa dwojakiego rodzaju. Mogą one stanowić składniki utworu pisanego bez ambicji artystycznych, np. pamiętnika lub listu, niekiedy — zwłaszcza w dawniejszych epokach — mogą stanowić istotny składnik całej twórczości pisarza, jak to jest u Reja, Paska i wielu pamiętnikarzy i gawędziarzy późniejszych wieków. Mogą też być wyzyskiwane przez pisarzy jako środki stylizacji środowiskowej i indywidualizacji językowej (przemówienie Maćka w Panu Tadeuszu Mickiewicza, pamiętnik Rzeckiego w Lalce Prusa).

W Pamiątce z CelulozyNewerlego majster Czerwiaczek tak zwraca się do Szczęsnego:

„ — Toś ty znaczy się taki ... Polityczny. Nie będziesz kraść politury, ale znowuż buntować zaczniesz, warsztat mi zapaskudzisz! Chodź no tu, chłopak, przysuń się bliżej, coś ci powiem... Dostawać będziesz ... pięć złotych na tydzień. Chcesz robić, ja to widzę. Na majstra cię wykieruję, tylko innych zostaw. O sobie myśl, tylko o sobie. Miałeś dziś nauczkę, co? No właśnie. Nikomu i w nic nie wierz, chyba że w łokcie. Łokciami przecieraj się, i boczkiem. Najwięcej w życiu mu-siem boczkiem sunąć, powolutku, pomalutku, a do skutku."

Ten króciutki wycinek wystarczy, aby zdać sobie sprawę z funkcji elementów stylu potocznego w utworze i środków, jakimi autor charakteryzuje język jednej z drugoplanowych postaci tej powieści.

Potoczny charakter mają takie wyrazy i zwroty używane przez majstra, jak znaczy się, zapaskudzić, robić w znaczeniu «pracować», wy-kierować na majstra, przecierać się łokciami, sunąć boczkiem oraz użycie mianownika w funkcji wołacza: „chodź no tu, chłopak". Formy morfologiczne znowuż, musiem są właściwe warszawskiej gwarze miejskiej, w której częstym składnikiem są elementy gwarowe mazowieckie. Przytoczone formy wyznaczają przynależność środowiskową mówiącego. Charakteryzują język robotniczo-rzemieślniczy o podłożu gwarowym.

Potoczność tego języka podkreśla struktura wypowiedzi: zdania krótkie, pojedyncze, wiązane bezspójnikowo, zróżnicowane tak, jak to bywa w żywej mowie: obok zdań oznajmujących pytające i wykrzyknikowe. Indywidualny styl postaci charakteryzuje skłonność do ironii, znajdującej wyraz w deminutywach oraz skłonność do rymowanych sentencji, wypowiedzianych w końcowym zdaniu: „Najwięcej w życiu musiem boczkiem sunąć, powolutku, pomalutku, a do skutku".

Ta charakterystyka językowo-stylistyczna postaci uzupełnia jej opis w utworze, urealnia i uplastycznia tę postać, stwarza żywego człowieka. (Zob. o tych sprawach w rozdziale: Indywidualizacja językowa w utworze artystycznym).

Elementy stylu potocznego są więc źródłem nie tylko zasilającym i odświeżającym szybko ulegające odbarwieniu słownictwo literackie, ale i dostarczającym plastycznych i barwnych środków stylizacji w utworze artystycznym.

^{^[1]} Por. Winogradów, Wyniki dyskusji nad zagadnieniami stylistyki w książce O problemach stylistyki, jw.

^{^[2]} Por. I. Galpierin, Style mowy i środki stylistyczne języka w książce zbiorowej O problemach stylistyki jw.

^{^[3]} Por. R. Budagow, W sprawie stylów; języka w książce O problemach stylistyki jw.

^{^[4]} Por. Witold Doroszewski, Rozmowy o języku, cz. I, 1948 oraz tegoż autan Kryteria poprawności językowej. Warszawa 1950.

^{^[5]} Por. rozdział: Z zagadnień frazeologii.

^{^[6]} Por. także s. 225.

⇐ Предыдущая 1 234 5 Следующая ⇒