азақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

Факультет: «география және табиғатты пайдалану»

кафедра:Рекрациялық география және Туризм

ГЛОССАРИЙ

Тақырыбы:_______________________________________________________

Орындаған:____________________

Қабылдаған: __________________

1. Базистік желі - геодезиялық өлшеулерде пайдаланылатын және жергілікті жерде тікелей өлшенген геодезиялық базисінен талап етілетін дәлдікпен өтуді қамтамасыз ететін үшбұрыштар жүйесі . Базистік желі триангуляцияның бастапқы жақтарын тікелей өлшеу мүмкін болмаған немесе тиімсіз болған жағдайларда құрылады. Әдетте базистік желі пішіні ромбаға жақын, оның кіші диагоналі Базис, ал үлкен диагоналі — триангуляцияның бастапқы жағы.

2. Географиялық Атлас — географиялық карталардың біртұтас жүйелі жинағы. Олар көпсалалық карталарға ортақ жалпы бағдарлама бойынша құрастырылады. Ең алғашқы қолжазба түріндегі карталар жинағын б.з-дың 2 ғ-ында Клавдий Птолемей жасаған. Географиялық карталар жинағына “Атлас” деген ұғымды алғаш рет (1595 ж.) фламанд картографы Меркатор енгізген. “Атлас” атауы аңыз бойынша аспан әлемінің глобусын алғаш рет жасаған Либияның мифтік королі Атластың есімімен аталған.

3. Глобус — картографиялық бейнелер түсірілген, кескіндердің геометриялық ұқсастығы мен аудандардың арақатынастары сақталған Жердің, Айдың, планеталардың және аспан сферасының шар тәрізді үлгісі. Жер Глобусы тақырыбы (жалпы географиялық, саяси, тектоникалык, климаттық, тағы да басқалары), масштабы және арналу мақсаты бойынша бөлінеді. Ең көп қолданылатын Жер глобусы 1:30 млн — 1:80 млн масштабта болады. Көбінесе көрнекті құралдар ретінде қолданылады. Ең бірінші Глобусты неміс географы және саяхатшысы М. Бехайм жасаған (1492жылы) деп саналады.[1]

4. Ғылыми рекреациялық туристік карта-ғылыми зерттеулерді суреттейді немесе қорытады, басқарушылық тұжырымдамалар мен сөздің кең мағынасында рекреациялық қызметпен байланысты әртүрлі кеңістіктік модельдерден тұрады. Олар рекреациялық қызметті зерттеушілерге және демалыс пен туризмді ұйымдастырушыларға арналған; аумақтық рекреациялық жүйелерді ұйымдастыру және қызмет көрсету нысандары, рекреациялық көші-қон (демалушылар ағыны), рекреациялық ресурстардың көлемі мен сапасы туралы ақпаратты қамтиды. Оларды аумақтық жоспарлау мен болжамдауда кеңінен қолданады. Бұл карталар жобалау жұмыстарын орындау және демалысты ұйымдастыру заңдылықтарын анықтау үшін ақпараттың негізгі көзі болып табылады.

5. Изобарлар-атмосфералық қысым шамаларының оқшауламалары. Картада бірдей қысымды жерлерді қосатын сызық ретінде бейнеленеді. Көбінесе изобарлық желілер метеорологиялық карталарда бейнеленеді.Жер бетіндегі атмосфералық қысымның таралуын зерттеу үшін пайдаланылады. 7Ол үшін белгілі бір кезең ішінде жекелеген нүктелер үшін қысым мәндерін түсіретін географиялық карта қолданылады, содан кейін атмосфералық қысым

6. Инженерлік-геологиялық карта– белгілі бір ауданда әр түрлі құрылыстар жүргізу, кен орнын игеру, жобалау және белгілі бір аумақты шаруашылық салаларында пайдалану мүмкіндіктеріне баға беріп, оның инженерлік-геологиялық жағдайларын сипаттайтын геология картаның бір түрі.Иженерлік-геологиялық комитеда тау жыныстарының пайда болу уақыты, генезисі, орналасуы, құрамы, құрылысы, физикалық-мех. қасиеттері; ауданның геоморфол. сипаты, гидрогеологиялық жағдайы, геодинам. құбылыстары шартты белгілер мен түрлі түсті бояулар арқылы көрсетіледі. Карта қималармен, кестелермен, түсіндірмелік мәтінмен толықтырылады.

7. “Карта” термині орта ғасырдың қайта өркендеу дәуірінде пайда болды. Бұл термин латын сөзінің “Charta" (бет, типарақ) ұғымынан шыққан. Ол өзкезінде гректін- άηάί(хартес — папирустан жасалған кағаз) сөзінен шыққан туынды сөз. Карта (немісше Karte – түпнұсқа; грекше chartes – жазуға пайдаланылатын папирус парағы) – Жер бетінің, жұлдызды аспанның немесе оның бөліктерінің картографиялық проекцияларды пайдалана отырып, шартты белгілер арқылы жасалған кішірейтілген бейнесі (үлгісі)

8. Карталардың номенклатурасы-көп бетті картаның жекелеген парақтарын белгілеу (нөмірлеу) жүйесі. Әр түрлі масштабтағы карталар номенклатурасының негізіне масштабы 1: 1 000 000 картаның халықаралық телеграфы салынған. Осы масштабтағы картаның бір парағын алу үшін бүкіл жер шарын Гринвич меридианынан 6° сайын 60 бағанаға қарай меридианмен бөледі (сурет.) 180° - градустық меридианнан шығысқа қарай араб цифрларымен нөмірленеді. Осылайша, баған нөмірі 30-ға 6° - ші аймақтың нөмірінен ерекшеленеді. Әрбір баған параллельдермен ені бойынша 4° - ден кейін латын әліпбиінің бас әріптерімен белгіленетін қатарларға, экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай бөлінеді. Осылайша, Жер шарының барлық беті 2640 бетте бейнеленеді, ал ТМД аумағы шамамен 230 миллиондық картаның парағымен жабылады.

9. Картатану – географиялық картаның элементтерін, қасиетін, іс жүзінде пайдалану мүмкіндіктерін, сондай-ақ карта жасау тарихын зерттейтін ғылым, картографияның бір саласы. Картатану картографиялық бейнелердің саналық және сапалық сипатын, құрылымын және динамикасын беретін нақты құбылыстың кеңістіктегі моделін зерттейді.Картатану картографияның бір саласы ретінде картогр. бейнелердің түрі мен қасиетін зерттеп, маңызды картогр. деректерге жүйелі сипаттама береді.Картатану талдау амалдары мен картаны пайдалану әдістерінен тұрады.

10. Картография- географиялық карталар, оларды жасау және пайдалану туралы ғылым. Картография табиғат пен қоғам құбылыстарының үйлесуі мен өзара байланысуын, олардың кеңістікте орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін, т.б. картогафиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтіен ғылым.

11. Картографияда «модель» деген термин қолданады және өзінің ерекшеліктері бар. Модель жер бедерін, географиялық қабықты, жер қыртысын және атмосферада тіршілік ететін тірі организмдермен әлеуметтік құбылыстармен адамның іс-әрекетінен болатын құбылыстарды көрсетеді. Осы «Картографиялық модельдендіру» ұғымын орыс ғалымы географ, картограф К.А.Салищев қолданды. Ғалым К.А.Салищев карталардың ең негізгі 4 функциясын атап көрсетті. Олар: коммуникативті, оперативті, танымдық, болжамдық.

12. Картографиялық генерализация- картадағы құбылысты іріктеуден, олардың сандық, сапалық,салалық сипаттамаларыныңжалпылаудан карапайым обьектілерден күрделі оюьектіге ауысуын көрсетеді. Генерализация термині латын тілінің «generalis» деген сөзінен алынған. «generalis» деген сөз ортақ немесе басты деген мағынаны береді.

13. Картографиялық проекциялар- жер эллипсоиды немесе шар бетін жазықтыққа бейнелеу әдісі,жазықтыққа , яғни карта бетіне жер бетіндегі барлық нысандар кескіндерінің орналасуы және мередиан мен параллель торлары беріледі.

14. Картографиялық тор-белгілі бір картографиялық проекциядағы географиялық меридиандар мен параллельдер картасындағы сурет. Картографиялық бейнені құру үшін қызмет етеді және нүкте координаттарын карта бойынша анықтауға мүмкіндік береді. Картаны пайдаланған кезде мұндай тор кез келген нүктенің координаттарын (тордың түріне байланысты географиялық немесе тікбұрышты) және желілердің азимуттарын анықтауға, сондай-ақ картаның әр түрлі бөліктеріндегі картографиялық проекцияның бұрмалау шамасы туралы айтуға мүмкіндік береді.

15. Картодиаграмма – карта бетіндегі аумақтық бөліктің белгілі бір статистикалық көрсеткішінің жалпы жиынтығын (кейде құрылымы мен динамикасын) графикалық кескіндеме (диаграмма) көмегімен көрсететін карта. Мысалы, мемлекет, облыс, аудан бойынша халықтың саны және құрамы, өнеркәсіптің жалпы өнімі және құрамы, белгілі бір мерзім ішінде өсуі (төмендеуі), тағы басқа көрсетіледі. Мұндай Картодиаграмманы жасау үшін әр аумақтық бірлікке осы аумаққа қатысты көрсеткіш диаграммасын орналастырады. Картодиаграмма тұрғызу үшін кейде тұрақты аумақтық бөлініс торы да пайдаланылады. Картодиаграммада салыстырмалы мөлшерді де, абсолютті мөлшерді де беруге болады. Картодиаграммада, негізінен, сызықтық диаграмма пайдаланылады. Олардың ұзындығы көрсетілетін шамаға пропорционал болады. Сондай-ақ, аудандық диаграммалар мен көлемдік диаграммалар қолданылады.

16. Координаттар (лат. co – бірге және ordіnatus – тәртіптелген, анықталған) — жазықтықтағы, кез келген беттегі не кеңістіктегі нүктенің орнын анықтайтын сандар. Ғылымға, ең әуелі, аспан сферасындағы не Жер шары бетіндегі нүктенің орнын (ендік пен бойлық) анықтайтын астрономиялыһ және географиялық кординаттар енді (қараңыз [1]). 17 ғасырда Р.Декарт кординаттар әдісі арқылы геометрия мен математикалық анализдің арасындағы өзекті байланысты ашты

17. Легенда-картадағы шартты белгілердің тізімі немесе кестесі.Легенда негізінен бірдейлендірілмеген, бірақ стандартталған және топографиялық карталарда қолдануға міндетті.Легенда картада қажетті нысандарды жасырмау үшін бос кеңістікте (мысалы, бұрыштарда) орналастырылады. Атласта жеке беттерде орналасуы мүмкін. Карталардың легендаларында белгілер жолдар, гидрография, елді мекендер және т.б. топтарға жиналған. Қаланың ұсақ масштабтағы карталарының легендаларында пунсондармен белгіленеді. Қала жоспарларының легендаларында қалалық орамдар мен қоғамдық объектілердің белгілері бар. Карталардың легендаларында статистикалық мәліметтер көрсетілуі мүмкін.

18. Маршруттық туристік карталар- маршруттардың тар жолағын көрсетеді (жаяу жүргіншілер, шаңғы, ат, су, автомобиль, аралас). Жаяу жүргіншілер маршруттарының туристік карталары әдетте 1:100 000-нан 1: 400 000-ға дейінгі масштабта шығарылады, ат, шаңғы, автомобиль бағыттары үшін анағұрлым ұсақ масштабтар болуы мүмкін.Маршруттық карталарда әдетте маршрут бойындағы жер жолағының бейнесі болады, ал парақтың қалған алаңында көрікті фотосуреттер, иллюстрациялар, мәтін, кейде жарнама орналастырылады.

19. Масштаб (нем. Mastab. Ma — өлшеуіш, мөлшер және Stab — таяқ)— сызба, жоспардағы аэрофототүсірудегі немесе картадағы кесінді ұзындығының сол кесіндінің нақты ұзындығына қатынасы. Дерексіз санмен өрнектелген бұл қатынас сандық Масштаб деп аталады. Жоспар мен карталардың сандық Масштабты бөлшек сан арқылы өрнектеледі, алымы бірге тең болса, бөлімі бейнеленген сызықтың неше есе кішірейтілгенін көрсетеді. Сызбада машиналар мен приборлардың ұсақ бөлшектері, көбінесе үлкейтілген мөлшерде көрсетіледі. Бұл жағдайда сандық Масштаб бірден үлкен санмен өрнектеледі. Жоспар мен картадағы ұзындықты өлшеуде қолданылатын сызықтық Масштаб заттың ұзындығын көрсететін, тең бөліктерге бөлінген, жазуы бар түзу сызықтан құралады

20. Оқшаулықтар(от др.-греч. ισos - "тең") - әрбір нүктеде өлшенетін шама бірдей мәнді сақтайтын сызықты білдіретін картадағы, сызбадағы, сызбадағы немесе графикадағы шартты белгі. Оқшаулықтар-жазықтықтағы екі айнымалыдан скалярлық функцияны ұсыну тәсілі.. Табиғи және әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды картографиялау кезінде сандық сипаттамасын алу үшін және олардың арасындағы корреляциялық байланыстарды талдау үшін пайдаланылуы мүмкін.

21. Рекреациялық аудандастыру карталары-бұл аумақты белгілердің біртектілігі және рекреациялық пайдалану сипаты бойынша бөлу. Мұндай аудандастырудың нәтижесі рекреациялық аймақтар мен аудандардың картасы болуы мүмкін. Оны жасау үшін өңір аумағында табиғи, мәдени-тарихи және рекреациялық объектілерді аумақтық ұйымдастыру туралы деректер негізінде тиісті аймақтар бөлінеді, рекреациялық объектілердің көліктік қолжетімділігі анықталады, содан кейін олар ландшафт картасына енгізіледі. Алынған ландшафтық-рекреациялық аудандастыру картасы мен әлеуметтік-экономикалық аудандастыру картасын біріктірген кезде рекреацияның соңғы аудандарын бөліп көрсетуге болады, одан кейін көлік магистральдары мен әкімшілік-аумақтық бөліністерді ескере отырып, шекараларға түзету жүргізу қажет.

22. Рельеф қимасының биіктігі - топографиялық картадағы екі көршілес тұтас көлденең арасындағы биіктігі бойынша қашықтықты айтамыз. 1 : 10 000 масштабтағы кеңестік топографиялық карталарда қиманың стандартты биіктігі 2 м, 1 : 25 000 - 5 м, 1 : 50 000 -10 м, 1 : 100 000 — 20 м құрайды. Жазық жерлерде рельефтің ұсақ формаларын бейнелеу үшін қосымша үзік көлденең (негізгі қиманың жартысының биіктігінде) және қосалқы көлденең (қиманың ширегінің биіктігінде) жиі жүргізіледі, олар сондай-ақ үзік сызықтармен сызылады, бірақ одан да кіші буындармен.

23. Тақырыптық карталар- белгілі бір тақырыпқа байланысты ( тақырыпты, объектті, құбылыс, сала) немесе бірнеше тақырыптың үйлесуін көрсететін карта. Тақырыптық карталар табиғи (физико - географиялық) және қоғамдық (саяси - экономикалық) құбылыстарға, сонымен қатар олардың әрекеттесуіне байланысты бөлінеді. Табиғи және қоғамдық құбылыстар жөніндегі барлық мәліметтер оның тақырыбына байланысты белгіленіп, оның арнайы мазмұнына ие болады.Тақырыптық карталар өзінің тақырыбының мөлшеріне байланысты – жалпы (үлкен тақырыптарға байланысты) және жеке немесе салалық (шағын ғана тақырыпқа байланысты) деп бөлінеді.

24. Топографиялық карта-жер егжей-тегжейлі бейнеленген әмбебап мақсаттағы географиялық карта. Топографиялық карта тірек геодезиялық пункттер, рельеф, гидрография, өсімдіктер, топырақ, шаруашылық және мәдени объектілер, жолдар, коммуникациялар, шекаралар және басқа да жергілікті объектілер туралы мәліметтерден тұрады. Топографиялық карталардың толық мазмұны мен дәлдігі техникалық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.

25. Туристические планы городов- әдетте, олар экскурсанттар мен туристер үшін (көп немесе аз дәрежеде) ақпаратты қамтиды. 1990 жылдың басынан бастап мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке фирмалар қалалардың жоспарларын дәл картографиялық негізде шығара бастады, бұл ретте олардың көпшілігінде қалалардың орталықтары ірі масштабтарда бейнеленеді. Жергілікті туризмді дамыту мақсатында жеке туристік объектілердің-сарайлардың, парктердің, мұражайлардың, мемориалдық кешендердің карта — схемалары шығарылады.

26. Туристік аудандастыру карталары- көп мақсатқа бағытталған: ғылыми-зерттеу жұмыстары, оқу және мәдени-ағартушылық мақсаттар үшін де пайдаланылады. Мұндай карталар болашақта туризмді дамыту тұрғысынан өңірді саралауға, туристік ресурстардың кең спектрін көрсетуге, неғұрлым перспективалы аудандарды белгілеуге мүмкіндік береді.Тарихи, сәулет, археологиялық көрікті жерлерді, сондай — ақ туристер мен экскурсанттардың назарын аударатын орындар мен объектілерді көрсету үшін геометриялық, әріптік, көрнекі белгілер түрлері бойынша әр түрлі белгілер әзірленеді. Шағын масштабты карталарда осы тәсілмен курорттар, туристік инфрақұрылым объектілері — санаторийлер, пансионаттар, турбазалар, Кемпингтер белгіленеді. Белгінің мөлшері осы мекемелер орналасқан орындардың жиынтық саны бойынша есептеледі.

27. Туристік зерттеу карталары- Мазмұны бойынша зерттеу карталарын шартты түрде келесі түрлерге бөлуге болады: 1) жалпы рекреациялық Жүйенің қасиеттерін көрсететін карталар (функционалдық әртүрлілік, сыйымдылық, тұрақтылық, тиімділік, жайлылық және т.б2) аумақтық-рекреациялық жүйелердің жекелеген элементтерін көрсететін карталар. Оларға ресурстардың, туристік ағындардың кең таралған карталары, демалушылар қажеттілігінің құрылымы, демалыс пен туризмнің материалдық-техникалық базасы, қызмет көрсету саласы және т. б. жатады.3) рекреациялық жүйелердің басқа жүйелермен, мысалы, тұтастай алғанда экономикамен, қоныстандырумен, көлікпен байланысын көрсететін карталар.

28. Туристік карта-жалпы географиялық фонда туристік маршруттардың трассалары, тарихи, табиғи және мәдени көрнекті орындар, ұлттық-мәдени орындар егжей-тегжейлі жазылған карта. Саябақтар мен қорықтар, қызмет көрсету объектілері ,турбазалар, қонақ үйлер, Кемпингтер, баспаналар, мотельдер, автотұрақтар, тамақтану пункттері және т.б. бейнеленеді. Әдетте туристік карталар жарқын көркем дизайнмен, панорамалық бейнемен ерекшеленеді, оларды көрсеткіштер, фотосуреттер, суреттер, қысқаша тарихи-өлкетану сипаттаулары сүйемелдейді.

29. Туристік тақырыптық мамандандырылған карталары-бұл жергілікті жерге бағдарлау бойынша жарыстар үшін карталар, аңшылар мен балық аулаушыларға арналған карталар (балық аулау орындары, су айдындарының тереңдігі және өзен ағысының жылдамдығы туралы ақпараты бар), саңырауқұлақтарға арналған карталар (орманның түрлік құрамы сипаттамасымен, саңырауқұлақтар жинаудың ұсынылатын орындары көрсетілген).Экстремалды су спорт түрлерінің дамуы (каякинг, каньонинг, виндсерфинг) құйма бағыты бойынша өзендерде кедергілерді көрсететін егжей-тегжейлі карта жасауды, жағалаудағы желдің бағыты мен жылдамдығының қайталануын, толқынның биіктігін және т. б. талап етті.шамасының бірдей мәнді жерлерді қосатын изобарлар-сызықтарды жүргізеді.

30. Ірі масштабты туристік карталар-Белгілі бір тақырыпқа толық ақпарат бар ірі масштабты туристік карталар.Ол өзара бөлінеді ;а) демалыс пен туризмнің ресурстық және функционалдық объектілерінің тұтас кешенін көрсететін;б) рекреацияның жекелеген түрлеріне, мысалы, жаяу жүргіншілер маршруттарына, қысқы демалыс түрлеріне, спорттық туризмнің су түрлеріне, танымдық туризмге, ұлттық саябақтар мен т. б. арналған мамандандырылған.;в) автотуристер үшін қажетті ақпарат бар (автомобиль карталарымен);г) таулы туристік аудандар мен кейбір тарихи-сәулет ансамбльдерін бейнелеуге тән, фотомонтажбен немесе пейзаждың және туристік объектілердің көркем түсіндірмесімен жиі үйлескен панорамалық;д) ірі масштабты жоспарлар - қоныстардың (қалалардың, курорттық кешендердің және т.б.) көрсеткіштері.