ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 7 страница
| Жаһ андану дегеніміз не? Орыс ғ алымы В. М. Межуев «Жаһ андану ә лемдік қ ауымдастық тағ ы ұ лттық мемлекеттер мен аймақ тардың бір-біріне ө зара тә уелділігінің артуы, олардың жалпығ а ортақ экономикалық, саяси жә не мә дени ережелері бар бір жү йеге бірте-бірте тартылуы, интеграциялануы» деп атап кө рсетеді. Оғ ан ЮНЕСКО, компьютерлендіру бағ дарламалары, ғ арышты игеру, бү кіл ә лемдік қ уатты корпорациялар. Халық аралық сауда ұ йымы, Халық аралық туристік ұ йым сияқ ты, ә лемдік қ аржы институттары т. б. кіреді.
Жаһ андануды былай сипаттауғ а болатын сияқ ты. Бір ел мен екінші елдің арасындағ ы кедергілер азаяды, кең кө лемде қ ауымдастық мә ні мен мағ ынасы артады, ақ параттар беру ісі жең ілдейді, қ аржылық, ақ параттық, салаларда біртұ тас кең істік жү йесі қ алыптасады.
Жаһ анданумен бірге ө ркениетке ө ріс ашар жаң алық тар келіп жетті. Технология дамыды, модернизация қ ұ лаш жайды, ақ параттық кең істік кең ейді. Ө мір сү ру салтымыз бен мінез-қ ұ лқ ымыз да ө згеріс нышандары байқ алды. Дү ниенің тө рт қ ырымен байланыс кү шейіп, орнығ а тү сті.
Қ азір ә лемдік қ ауымдастық та жаһ андану ү рдісі туралы оны жақ тайтын жә не оны тіптен қ абылдай алмайтын екі топ бар. Жақ таушылар, жаһ андану нарық жү йесінде бағ а біркелкілігін жү зеге асырады, сондық тан, тү бінде бағ аның реттелуін, бірың ғ ай ә рі салыстырмалы тү рде тө мен болуы мү мкіндігін алғ а тартады. Олардың пікірінше, жаһ анданудың басты мақ саты – дамудың біркелкілігіне жету. Мысалы, бір елде жаң ғ ыртылғ ан іс екінші елде артта қ алып қ оюы жан-жақ ты тиімсіз. Егер бірнеше ел компьютер жү йесінің бір бағ дарламасын ұ станып, екінші бір елдер екінші бағ дарламасын ұ станса, олар бір-біріне қ июласпаса, байланыстың қ ай тү рі болмасын қ иындайтыны сө зсіз.
Жаһ андану – халық аралық қ атынастарды біркелкілендіру. Халық аралық конвенциялар жү йесі қ алыптасып, оғ ан тү рлі елдер мү ше болып кіретін, соғ ан сә йкес ө здеріне тү рлі міндеттемелер алып, қ ұ қ ық тарғ а ие болу – жаһ анданудың нә тижесі.
Қ азақ стан мемлекетінде ө зге ұ лттардың да мә дениетінің ө ркендеуіне баса кө ң іл бө лінгені жө н. Жаһ андастыру да жергілікті мә дениетті сө зсіз бағ ындырып алуды немесе жойып жіберуді мақ сат етпейді, бірге дамуды ұ сынады. Компьютер бағ дарламаларының ұ лт тілінде сө йлеуі, интернет жү йесінде ұ лт тіліндегі сайттардың пайда болуы осығ ан дә лел.
5-тапсырма. Мә тінде келтірілген мә селеге байланысты ө з ойың ызды ортағ а салың ыз.
6-тапсырма. Мә тінді аударың ыз.
Административное правонарушение признается совершенным по неосторожности, если лицо, его совершившее, предвидело возможность наступления вредных последствий своего действия (бездействия), но без достаточных к тому оснований самонадеянно рассчитывало на предотвращение таких последствий либо не предвидело возможности их наступления, хотя должно было и могло их предвидеть. В первом случае неосторожность проявляется в форме легкомыслия (самонадеянности), так как лицо предвидело возможность наступления вредных послелствий, но самонадеянно рассчитывало их предотвратить. Во втором случае — в форме небрежности.
Случай, когда водитель подъехал к перекрестку на большой скорости, рассчитывая успеть остановить автомобиль при сигнале, запрещающем движение, но не сумел этого сделать и выехал на перекресток на красный свет, — типичный пример неосторожного правонарушения, совершенного по легкомыслию (самонадеянности). Если же, отвлекшись от дороги, водитель проехал на красный свет (хотя не предвидел возможности такой ситуации, поскольку не знал участка дороги, не знал, что там установлен светофор), имеет место неосторожное правонарушение в форме небрежности. Водитель должен был и мог предвидеть вредные последствия своей невнимательности и не имел права ослаблять | | | №6 №1 блок бойынша бақ ылау сұ рақ тар
№ 7. Терминдік сө здер. Маман саласындағ ы терминдер мен ұ ғ ымдар. Терминология аудармасының ерекшеліктері
Анық тамалық мә ліметтер: Термин сө здер – ғ ылым мен техника, ө ндіріс саласында қ олданылатын арнаулы заттар мен ұ ғ ымдардың атауы болатын сө здер. Қ азақ тіліндегі термин сө здер екі тү рлі жолмен жасалғ ан. 1. Баламасы бар термин сө здер:
1) жергілікті жә не кө не сө здерден жасалғ ан термин сө здер: универсал – ә мбебап, устав – жарғ ы, рынок – нарық, комплекс – кешен, администратор – ә кім, т. б. 2) тілімізде бар сө здерді біріктіру арқ ылы жасалғ ан термин сө здер: семья – отбасы, музей – мұ ражай, герб – елтаң ба, гимн – ә нұ ран, паспорт – тө лқ ұ жат т. б.
2. Қ азақ ша баламасы жоқ интернационалдық термин сө здер: коэффицент, синус, куб, азон, аммиак, карта, материк, глобус, синтаксис, диалект, антоним, дисфемизм т. б.
Терминология - белгілі бір тілдің аясында қ олданылатын терминдерді жү йеге келтіріп жинақ тайтын лексикология саласы.
қ азақ ша баламалар мына талаптарғ а жауап бере алуы тиіс. Олар:
1. Аударылатын терминнің ұ ғ ымдық мә нін толық бере алуы, болмаса аударылатын сө з бен балама сө здің арасында мағ ыналық байланыс сақ талу қ ажет;
2. Жаң а баламаның тілді пайдаланушы жұ ртшылық қ а қ аншалық ты таныс екеніндігі жә не сө здік қ орда бұ рыннан бар болуы;
3. Сө з шарттылық принциптеріне негізделіп жаң адан жасалғ ан болса, оның сыртқ ы нысаны мен айтылу жағ дайының сол тілде сө йлейтін жұ ртшылық тың эстетикалық талабына сай келуін ескеру қ ажет. Осы сияқ ты ө лшемдер тұ рғ ысынан келгенде ғ ана жаң а балама ә деби тіл ү лесінен шығ ып, тиянақ ты қ олданысқ а ие болады.
· Кез келген ғ ылым, білім саласының терминологиялық жү йесі сол ғ ылым саласымен бірге дамиды жә не адамзаттың ақ иқ ат, шындық тың нысандарын танып білу кезең дерін кө рсетеді. Мысалы, аударматану терминдері негізінде кейбір ғ ылыми ұ ғ ымдардың қ алыптасу сатыларын белгілеуге болады: аудару ® аударма ® аударма туралы ғ ылым ® аударма теориясы ® аударматану.
Рекомендации к переводу терминов.
1. Аударма барысында ең бастапқ ы міндет – сө йлемді оқ ып, тү сініксіз болса, бірнеше рет оқ ып, мә нін тү сініп алғ ан жө н. Аударылатын дү ниенің орысша баламасын тү сінбей қ азақ тіліне аудару мү мкін емес.
2. Іс-қ ұ жаттарындағ ы сө з, сө з тіркесі тұ рғ ысындағ ы терминдердің қ азақ ша баламасының бірнеше варианттылығ ы кездеседі. Ол варианттылық сө здіктерде сол терминнің ә р тү рлі аударылуының ә серінен болады. Мұ ндай жағ дайда ә р қ ызмет саласында актив жү ретін аударма сө здерді қ олдану керек
3. Аударма жұ мысында пассив қ олданылатын терминдер кездесуі мү мкін. Олардың қ азақ ша баламасы терминдер сө здігінде болмаса да орысша-қ азақ ша сө здікте кездесуі мү мкін. Бірақ аудармашы ол термин сө здің тү пкі мә нін тү сінгенмен, аудармас бұ рын ең алдымен оның қ андай термин екеніне кө з жеткізуі тиіс. Қ азақ тілінің сө здік қ орында жалпыхалық тық терминдер де болуы мү мкін. Жалпыхалық тық терминдер – белгілі бір ғ ылым саласында барлық халық тар қ олданатын латын, француз, т. б. сө здер. Ол сө здің этимологиясын анық тау ү шін С. И. Ожеговтың «Толковый словарь
русского языка» атты сө здігін қ арап, ондағ ы сө здің шығ у тө ркініне мә н берген дұ рыс. Егер кез-келген сө з латын, француз, грек тілдерінен алынып, жалпыхалық тық қ олданыста жү рген термин болса, оны аударудың ешқ андай қ ажеттілігі туындамайды, термин сө зді | |
| | | | | | | | | | аудармасыз сол кү йінде қ алдырғ ан дұ рыс.
4. Кейбір терминдер сө з тіркесі қ ұ рамында тү рлі мағ ына беріп, ө згеріп аударылуы мү мкін. Мә селен, Боевая подготовка – жауынгерлік дайындық. Боевая позиция – ұ рыс позициясы. Боевая пружина – соқ қ ы серіппесі. Боевая техника – ә скери техника.
Боевое донесение – жауынгерлік хабарлама.
5. Сө йлемнің орысша баламасының мә нін тү сініп, терминдердің жеке тұ рғ андағ ы жә не сө з тіркесі қ ұ рамындағ ы аудармасын анық тап алғ ан соң барып қ ана сө йлем тұ рғ ысынан аудару қ ажет болады.
6. Орыс тіліндегі кү рделі сө йлемдерді аударғ анда кө птеген қ ызметкерлер орыс тілінің кү рделі сө йлемдерінің екінші жартысы болып табылатын причастиесі қ азақ тіліне аударылғ анда алдына шығ ып кететінін ескере бермей, сө йлемнің орыс тіліндегі қ ұ рылысын бұ збай сол кү йінде аударып, ойдың ішкі мә нін бұ зады. Мұ ндай жағ дайда қ азақ тіліндегі сө здердің сө йлемдегі орын тә ртібіне қ арай орналасуын жә не қ азақ тіліндегі мә нін ескеріп аударғ аны дұ рыс.
С точки зрения трудности понимания и перевода термины можно подразделить на три группы.
1. Термины, обозначающие реалии иностранной действительности, идентичные реалиям нашей действительности. Понимание и перевод терминов этой группы не составляет особой трудности.
2. Термины, обозначающие реалии иностранной действительности, отсутствующие в нашей действительности, но имеющие общепринятые терминологические эквиваленты.
Адекватный перевод таких терминов достигается путем подбора соответствующих русских аналогов и путем адекватной замены.
3. Термины, обозначающие реалии иностранной действительности, отсутствующие в нашей действительности и не имеющие общепринятых терминологических эквивалентов
Обычно перевод этой группы терминов достигается посредством: а) описания значения иноязычного термина, б) дословного перевода, в) частичной или полной транслитерации, г) транслитерации и дословного перевода, д) транскрибирования, е) транскрибирования и перевода
1-тапсырма. Мә тінді оқ ып, баяндаң ыз.
Халық аралық -қ ұ қ ық тық реттеудегі «жеке тұ лғ а» тү сінігі
Жеке тұ лғ а ұ ғ ымын қ арастырар алдында алғ аш рет Рим қ ұ қ ығ ында пайда болғ ан «тұ лғ а» терминін талдап кө рейік. Тұ лғ а деп Рим қ ұ қ ығ ында жеке адамдар мен топтар, басқ аша айтқ анда заң ды тұ лғ алар танылды.
Техникалық термин «тұ лғ а» яғ ни persona (латын тілінен аударғ анда-маска) қ ұ қ ық қ абілеттілікті ерекшелендіру кезінде қ олданылатын абсрактілі термин.
Тұ лғ а жә не меншік-азаматтық қ ұ қ ық тағ ы белсенді жә не бә сең бастаулар.
Шынымен, сонау Рим заң герлері біз қ олданып жү рген барлық қ ұ қ ық тар тұ лғ ағ а қ атысты ие болмаса меншікке қ атысты пайда болады деп айтқ ан. Рим тұ лғ аны мә ртебесіне сә йкес қ ұ қ ық тық жағ дайын ү шке бө ліп қ арастырады. Олар status liberitas адамның еркін болуы, status familiae басқ а тұ лғ аның билігіне бағ ынбауы деген мә ртебеге сә йкес тұ лғ аның қ ұ қ ық тық жағ дайын анық тағ ан.
Рим қ ұ қ ығ ында да, феодализм кезіндегі цивилистикалық доктриналарда да, «қ ұ қ ық субъектісі» жә не «тұ лғ а» терминдері сә йкес келмеген, себебі қ ұ лдар қ ұ қ ық субъектілігіне ие болмағ ан жә не jus civile қ ұ қ ығ ының да, jus gentium қ ұ қ ығ ының да субъектісі болып саналмады, ол жай ғ ана меншік ретінде қ арастырылды.
| | | | Қ азіргі азаматтық қ ұ қ ық адам қ ұ қ ық тарының тең дігін негізге ала отырып, мұ ндай айырымдарды білмейді бірақ тұ лғ аның азаматтығ ына, жасына, отбасылық жағ дайына қ арап ерекшелейді.
Жеке тұ лғ алардың қ ұ қ ық тық жағ дайын, олардың нақ ты бір мемлекеттегі қ ұ қ ық тары мен міндеттерін анық тау ү шін сол мемлекеттің ұ лттық заң намасы қ олданылады. Мысалы Қ азақ стан Республикасы Азаматтық кодексінің 12-бабына сә йкес жеке тұ лғ а ұ ғ ымына Қ азақ стан Республикасы азаматтары, басқ а мемлекеттердің азаматтары сондай-ақ азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар жатады. Ал халық аралық жеке қ ұ қ ық та шетелдік азаматтарының азаматтық -қ ұ қ ық тық жағ дайына (себебі олар біздің еліміздегі заң мен қ атар, ө з еліндегі қ ұ қ ық тары мен міндеттерін сақ тайды), сонымен қ атар азаматтығ ы жоқ жә не босқ ындарғ а басты назар аударылады. Ары қ арай тұ лғ алардың нақ ты осы категорияларын шетелдіктер немесе шетелдік азаматтар деп қ арастырамыз.
Халық аралық қ ұ қ ық ғ ылымында шетелдіктердің қ ұ қ ық тық жағ дайын «шетелдіктер» категориясына қ ай тұ лғ алар кіретіні, «шетелдіктердің қ ұ қ ық тық режимінің » қ ұ рамын анық тау арқ ылы зерттейміз. Кү нделікті ө мірде шетелдік дегенде ойымызғ а басқ а елден келген адам келеді, бірақ мұ ндай анық тама бұ л терминнің заң ды мағ ынасын ашпайды. Ә р мемлекетте шетелдіктерді атауда ә ртү рлі термин қ олданылады. Мысалы, «шетелдік», «шетел азаматы», «азаматтығ ы жоқ тұ лғ а», «шетелдік тұ лғ а». Осы терминдердің барлығ ы нақ ты сол мемлекеттің азаматығ ына ие емес тұ лғ аларғ а қ олданылады.
«Шетелдіктер» термині заң намаларда жеке тұ лғ а категориясын анық тайтын термин, сондық тан бұ л категорияғ а заң ды тұ лғ алар кірмейді. Ұ зақ уақ ыт бойы халық аралық -қ ұ қ ық қ ұ жаттарында жеке тұ лғ аның қ ұ қ ық тық жағ дайына тікелей немесе жанама қ атысы бар қ ұ жаттарда «шетелдік» терминіне ешқ андай анық тама берілмеген еді. Тек 1972 жылы қ абылдаушы мемлекетінің азаматы болып табылмайтын тұ лғ алардың қ ұ қ ық тық жағ дайы туралы Декларациясының жобасында «азаматы емес» деген терминді енгізуге талпыныс жасалды, нә тижесінде «шетелдіктер» терминімен ауыстырылды. Соң ғ ы ресми басылымда бұ л терминге мынадай анық тама берілді. «Шетелдік» – бұ л ө зі тұ рып жатқ ан мемлекет азаматы болып табылмайтын тұ лғ алардың барлығ ы «шетелдіктер» деп аталады. Бұ л анық тамағ а сә йкес «шетелдіктер» категориясына басқ а елдің азаматтары да, азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар да, босқ ындар, саяси эмигранттар да кіреді.
2-тапсырма. Мә тіннен термин сө здерді теріп жазып, анық тама берің із.
3-тапсырма. Берілген терминдерді пайдалана отырып сө йлем қ ұ раң ыз. Анық тамаларын кө шіріп жазың ыз.
Қ ОРҒ АУ - қ ылмыс жасады деп сезік келтірілгш адамдардың қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ амтамасыз ету, айыптауды жоқ қ а шығ ару немесе жең ілдету, сондай-ақ заң сыз қ ылмыстық ізге тү суге ұ шырағ ан адамдарды ақ тау мақ сатында қ орғ ау тарабы жү зеге асыратын іс жү ргізу.
Қ ОРҒ АНШЫЛЫҚ - он торт жасқ а толмағ ан балалардың қ ұ қ ығ ы мен мү ддесін қ орғ аудың қ ұ қ ық тық нысаны.
БОРЫШКЕР - атқ ару қ ұ жатында кезделген талаптарды орындауғ а міндетті жеке немесе заң ды тұ лғ а.
АСЫРАУШЫ - ө зінің асырауындағ ы отбасының ең бек етуге қ абілетсіз мү шелерін ө з табысы есебінен асыраушы адам.
АЛИМЕНТТЕР - алуғ а қ ұ қ ығ ы бар екінші адамғ а 6ip адам беруге міндетті болатын асырау қ аражаты.
4-тапсырма. Мә тіннен ғ ылыми-кө пшілік терминдерді табың ыз.
Қ азақ стан жаһ андану дә уірінде
| | | | | | | |
|
