3.Узнiкн. Бел.: розн. падых.ы i канцэп. 1 страница

1. Засяленне беларускiх зямель. Прыкл. 1млн г. н. людзі засялілі Міжземнаморе, Кауказ і поудзень Украіны. Тэрмiн зясялення тэрыторыi Беларусi – 40 тыс. г да н. эры. (верхнi палеалiт). Першыя стаянкi – сённяшнiя вёскi Бердыж i Юравiчы (па 25 чал. ). Поунае засяленне па меры таяння ледніка – у сярэднiм каменным веке (мезалiт) – 8—5 тыс. до н. эры. Ледніковая эпоха – 16-8 тыс. г. да н. э. Існавала родавая арганізацыя грамадства. Род – уласнік пэуных тэрыторый, вёу калект. гаспад., меу агульн. маемасць. У цяжкіх умовах жыцця чал. вымушаны быу здабываць агонь, будавать жылле, удаскан. спосабы палявання. Умезаліце – 120 стаянак (4-6 тыс. чал. ). Радавыя абшчыны аб’ядналіся у плямены. Прылады з крэмню, рыбалоуства, сабака. У неалiце (4-3 тыс. г. да н. э. ) пачаўся паступовы пераход да вытворчай гаспадаркi – земляроб. і жывелагад. – неалітычная рэвалюцыя. У Падзвінні і Падняпроуі зявілася фінаугорскае насельн., а на поудні і паудн. -захадзе – групы індаеурап. насельн. Другая цывілізав. рэвлюцыя – прамысловы пераварот, НТР, стварэнне індустр. грамадства (16-19 ст. на Белар. ). Трэцяя цыв. рэвал. – інфармацыйна-тэхналагічны пераварот, ствар. постіндустр. грамадства (ап. чв. 15ст. – да н. ч. ). Перыяд з 40 тыс. гг. да н. э. па 3-2 тысячагоддзе да н. э. атрымаў назву даiндаеўрапейскага.

3. Узнiкн. Бел.: розн. падых. ы i канцэп.

Адзiнай думкi няма. Iснуе некалькi канц.: вялiкарус. i польская - адмаўлялi iснаванне самаст. беларус. этнасу на той падставе, што ў нас. Бел. быццам не было самаст. славянскай мовы. Адны лiчылi белар. часткай польскага этнасу, а iншыя – часткай велiкарус. этнасу. Памылков. даказана Я. Карскім у рабоце “Беларусы”.

У пач. XX ст. з`яв. крывiцкая канц. (аутары Пагодзін і Ластоускі). Яна заснавана на сцвярджэннi аб тым, што продкамi беларусаў з`яўляюцца крывiчы. Памылковасць канц. ў тым, што крывiчы займалi толькi паўн. i цэнтр. частку Бел., і неадпаведн. знікнення крыв. (да сяр. 12 ст. ) і з’яулення бел. народн. (2-я пал. 15 – 1-я пал. 16 ст. ).

Пазней была выпрацавана крыв. -дрыгав. -радзiмiчская канц. (аутары Карскі, Пячэта, Запольскі). Аднак гэта канц., як i папяр., не ўлiчвае таго, што крыв., дрыгав. i радзiмiчы знiклi да сяр. XII ст., калi бел. этнас не сфармiравауся.

Асабл. вядомасць мае балцкая канц. (аутар Сядоу). Паводле яе, змяшэнне славян з балтамi прывяло да з`яўлення бел. этнасу. Абгрунтаваннем тэорыi з`яўляецца наяўнасць элементаў балцкай культуры i мовы ў культуры i мове бел.. Аднак гэтыя эл-ты маюць iндаеўрап. паходж., уласцiвыя як славянам, так i балтам.

Частка навукоўцаў прытрымлiваецца думкi аб тым, што агульным продкам рускiх, беларусаў i ўкраiнцаў з`яўлялася старажытнаруская народнасць. Яна сфармiравалася ў вынiку змешвання крывiчоў, дрыгавiчоў, радзiмiчаў, палян, вяцiчаў i iнш. у IX—X ст. У якасцi доказаў iснавання старажытнарускай народнасцi навукоўцы прыводзяць наступныя аргументы: iснаванне агульнай мовы ўсходнiх славян; адзiнства матэрыяльнай культуры; наяўнасць этнiчнай самасвядомасцi насельнiцтва Старажытнай Русi; наяўнасць агульнай тэрыторыi старажытнарускай народнасцi, якая ўспрымалася як «Русь».

Iснуе таксама фiнская канц. (аутар Ласкоу), падставай якой служыць наяўнасць гiдранiмаў фiна-угорскага паходжання ў паўн. частцы Бел.. Т. ч., продкамi бел. маглi быць фiна-угоры. Але фіна-угор. нас. было асіміляв. балтамі і таму з’явілася асновай стар. балтау.

У пач. 90-х гг. М. Пiлiпенка распрацаваў новую канцэпцыю. Новым з`яўлялася тое, што тэрыт. Бел. ўваходзiла ў 2-е дыялектна-этнаграфiч. зоны – палескую i падзвiнска-дняпр-ю. У вынiку ўзаемадзеяння памiж зонамi сфармiравалася новая этн. тэрыт. – «Белая Русь» - цэнтр. і паун. частка (нов. этн. суп. – стараж. бел. ). Акрамя агульн. назвы Русь за паудн. част. замацав. назва Палессе (складв. нов. этн. суп. – палешукі). Стар. бел. і палеш. сталі продкамі бел.. Фармiраванне беларускага этнасу завяршылася ў XVI ст. Аформілася новая сістэма новай, усх. слав. мовы, г. зн. узнікла адна з найважн. рыс бел. этнасу.

4. Прыч. расп. Кіеу. Русі. Бел. землі у пер. феад. раздробл.

Прычыны распаду: 1. развіцце с\гаспадаркі, рамяства, гандлю, рост эканам. магутнасці мясц. княствау. 2. наяунасць крэпасцей і войска у феад., рост іх ваеннай магутнасці, што стварала ілюзію магчым-і самаст. абаран. сваю тэрыт. ад знешн. ворагау і падауляць выступл. залежн. сялян, што нарадж. яшчэ адну ілюзію – непатрэбн. адзінай дзяржавы. 3. рост эканам. і ваен. магутн. феад. нараджау у іх асяроддзі сепаратыстскія настроі, што прывялі да незалежнасці ад вайск. кіеу. князяу. Упач. ХІІ ст. яно распалася на шэраг асобн. княствау і феад. рэспублік.

Зямля Бел. уваходз. у склад Полац., Тураус., Пінскага, Навагар., частк. Смаленс., Чарнігаус., Кіеус., Уладз. -Валынскага княствау. Працэс драблення на пач. ХІІІ ст. пайшоу яшчэ хутчэй. Адным з першых факт. незал. ад Кіева стала Полацк. княства. Пасля смерці Яр. Мудрага кіеускі прастол заняу стар. сын Ізяслау, чарнігаус. -Святаслау, пераяслаускі – Усевалад. Напачатку з імі Усяслау жыу у згодзе, а з 60-х гг. ХІ ст. разгарецца барацьба Полацка. з Кіевам. У 1065 г. Усяслау аблажыу Пскоу, у 1066 г. узяу Ноугарад. У адказ тры браты захапілі Мінск, 3 саквіка 1067 г. сустрэліся на р. Нямізе. Летам 1067 Усяслау быу узяты у палон, у 1068г. кіяуляне яго вызвалілі і абвясцілі Кіеускім князем. Пасля смерці Усяслава Полацкая зямля падзелена паміж сынамі (6). З’явіліся нов. княствы: Полацкае, Мінс., Віцебс., Друцкае, Ізяслаус., Лагойскае, Стрэжаускае, Гарадзецкае. Полацк – найвжн. паліт. цэнтр.

У ХІІ ст. вял. знач. набывае Мінскае княства – на чале з Глебам Усяславічам. У 1119 г. Уладз. Манамах захапіу Мінск і на некат. час далучыу да велікакняж. уладанняу. У сяр. ХІІ ст. робіць спробу аб’яднаць Мінскае і Полацкае княствы мінскі князь Расціслау Глебавіч, але спроба не удалася.

Ермаловіч лічыць, што феад. раздр. з’явілася не толькі заканамерн., але і прагрэс. этапам гіст. развіцця. ствар-ся спрыльн. умовы для росту гарадоу, развіцця земляр. і рамествау. У пач. ХІІІ ст. Турава-Піская зямля усе больш звязвае свой лес з Новагарод. зямлей. Да сяр. ХІІІ ст. Новагар. зямля дасягнула высокага эканам. і культ. развіцця з-за добра разв. земляр., існаван. ганчарнага і інш. рамествау., шырокі гандаль з паудневарус. гарадамі, Прыбалтыкац, Польшчай, Візантыяй, Блізкім Усходам. Так што няма падстау гаварыць аб феад. раздр. на гэтай зямлі.

Магчыма, што менавіта у гэтых умовах закладзеныпершаасновы бел. народнасці. У сяр. ХІІІ ст. цэнтр паліт. жыцця Бел. перайшоу з Полацка у Новагародак, які “стау асяродкам зараджэння новай зяржаунасці”.

2. Індаеурап. перыяд. (балцкі і славянскі) Iндаеўрапейскi перыяд пачаўся ў бронзавым веку з часу рассялення iндаеўрапейскiх плямён на тэрыторыi Беларусi (3-2 тыс. да н. эры – да н. ч. ). Мясцовае насельнiцтва было асiмiлiравана iндаеўрапейскiмi плямёнамi. Канцэпцыі прарадзімы: 1. Еурап. лакаліз., 2. балканская, 3. пярэдне-азіяцкая (найб. грунтоуная). Індаеур. ўлі на зах. (мал. Азія, засялілі Балканы), інш. на усход (суч Індыя і Кітай), інш. на поун. у сяр. Азію (праз Касп. і Аральск. мора, нізоуя Волгі і Дона і выйшлі у паун. Прычарнам.. Індаеурап. асіміляв. мясц. насельн. іпрынеслі патрыярхат. З Пауд. -усх. Еур. і Паун. Прычарн. індаеур. мігрыр. у Зах. Еур. і у Сяр. і Паун. Еур. Фарміруецца новы народ – балты. У рамках iндаеўрапейскага перыяда вылучаецца балцкi этап (3-2 тыс. гг. да н. э. – 4-5 ст. н. э. ). Балты, якiя прыйшлi на Беларусь з сярэдняга Падняпроўя, асiмiлявалi мясцовае насельнiцтва i распаўсюдзiлi тут земляробства i жывёлагадоўлю. Новы славянскi этап (4-5 ст. н. э. – н. ч). Канцэпц. прарадзімы славян: 1. Прыпяц. -Падняпр. рэгіен, 2. Вісла-Одраускі рэгіен, 3. ад Одара да Дняпра, 4. Усх. лакаліз. – з Азіі. Засяленне славянамi Беларусi адбывалася ў вынiку мiграцыi славян са сваёй прарадзiмы – Цэнтр. Еурап. лакаліз. - тэрыторыi памiж р. Эльба, Вiсла, Неман. Мiграцыйная хваля славян рухалася на ўсход i на поўдзень – ўсходнiя (белар., рус., укр. ) і паўдневыя (балг., сербы, харв., славенцы, макед., і інш. ) славяне. Тыя, што засталiся, -- заходнiя. Славяне асiмiлiравалi балтаў i ў вынiку славяна-балцкага ўзаемадзеяння ўзнiклi новыя этнiчныя супольнасцi: ва ўсходняй Еўропе больш за 15, на тэрыторыi Беларусi – 3, гэта крывiчы (больш. частка Пауд. і част. Сяр. Бел. ), дрыгавiчы (поун. Бел., Пскоушч. і Смаленшч. ), радзiмiчы (паміж Дзясной і Дняпром, бас. ракі Сож). У асяродзi крыв., дрыг., радзiм. не было сац. роўнасцi, з`явiлася палiт. кiрав. i свае князi. Яны ўяўлялi сабой протанароднасцi, а iх дзяржаўныя ўтварэннi – протадзяржавы.

5. Раннефеад. княствы на Бел.. Веча у Полац. княс. Вытокі дзяржаун. на бел. землях. Да сяр. IX ст. на ўсей тэрыт., заселенай усх. славянамi, пачалi фармiравацца раннефеад. княствы. У кан. IX ст. тут узнiкла палiт. ўтварэнне – Старажытнаруская дзярж. (Кiеў. Русь) з цэнтрам у Кiеве. Землi крыв., дрыгав., радзiм. увайшлi ў склад Старажытнарус. дзярж.. Кiеў. Русь з`яўлялася раннефеад. дзярж-й, на чале якой стаяў вялiкi кiеўскi князь. У склад дзярж. ўваходзiлi асобныя землi на чале са сваiмi князямi. Мясц. князi знаходзiлiся ў васальнай залежнасцi ад вял. кiеўс. князя. Яны павiнны былi з`яўляцца з дружынай па патрабаваннi вял. князя з мэтай ажыццяўл. ваенных паходаў. Падуладнае мясц. князям нас. плацiла данiну вял. князю кiеўскаму. У той жа час мясц. князi карысталiся амаль неабмежав. уладай у сваiх княствах. На тэрыт. Бел. склалася два раннефеад. княствы – Полацкае i Тураўскае, якiя ўвах. ў склад Старажытнарус. дзяржавы. Полацкае княс. утвар. у ІХ-Х ст. і займала 1\3 част. Бел.. Праходж-е вял. гандл. шляху у Зах. Еур. праз яго тэрыт. стварала спрыяльныя ўмовы для развiцця эканом., перш за ўсе гандлю, а такс. абумовiла знач. княства як аднаго з ваенных фарпостаў Русi. Заканад. улада належала вечу (нар. сходу). Яно запрашала князя на княжанне, выдавала законы. Улада веча распаусюджв. і на горад, і на воласць, і на весі. Веча праіснавала да ХV ст. (да магдэб. права у 1488). Выканаучая улада належала князю. У Полац. iснавала мясц. княжацкая дынастыя. Полац. князi iмкнулiся праводзiць незал. ад Кiева палiтыку. Князі займаліся адміністрац. і вайсковай справамі, вяршылі суд, аховалі гандлевыя шляхі. Высокае грам. становішча займау епіскп. Ад яго імя і князя пісаліся дагаворы, якія заключала веча. У пач. XII ст. Полац. княства ўступiла ў перыяд феад. раздробленасцi i распалася на шэраг удзельных княс-ў: Полацкае, Мiнскае, Вiцеб., Друцкае, Iзяслаўскае, Лагойскае i iнш. Другое раннефеад. кн-ва на Бел. – Тураўскае – утвар-ся ў кан. IX ст. Тур. княства належала то Полацку, то Кiеву ў якасцi часткi вялiкакняскiх уладанняў. У др. пал. XII ст. тут усталявалася самаст. княская дынастыя, аднак ужо ў кан. XII – пач. XIII ст. на тэрыт. тураўскага княства ўтварыўся шэраг мелкiх феад. княстваў: Тур-е, Пiнскае, Слуцкае, Клецкае, Дубровiцкае. Т. ч. Полацкае, як і Тураускае княства, мела усе атрыбуты дзярж. улады – заканадауч., выканаучую, судовую. Іх можна лічыць першымі раннефеадальнымі дзяржавамі манархіямі на тэрыт. Бел.. Але іх нельга лічыць першымі бел. дзярж. -манархіямі, бо Бел. і бел. этнасу яшчэ у ІХ-ХІ ст. не было.

6. Барацьба супраць крыжакоў i татара-манголаў. Русь падтрымл. паліт. і гандл. сувязі з краінамі Еур. Правіцелі Русі і Германіі абменьваліся пасольтвамі. Аднак у пачатку XIII ст. гэтыя мірныя адносіны парушыліся і пачынаецца экспансiя нямецкiх рыцараў-крыжаносцаў у Прыбалтыку. У1202г. рыжскі епіскап альберт Буксгаудэн з мэтай абярнуць у хрысц. насельн. Прыбалтыкі заснавау ордэн мечаносцау. У1237г. аб’яднанне ордэна мечаносцау і Тэутонскага ордэна (кан. ХІІ ст. ) у Лівонскі ордэн. Пасля паражэння у вайне з арабамі, нямец. князі вырашылі перанесці вайну у Прыбалтыку і Русь. Рыцары захапiлi вусце ракi Дзвiны, заснавалі тут крэпасць Рыгу (1201) i такiм чынам паставiлi пад свой кантроль важны для Полацка гандлёвы шлях, закрывалі выйсце у Балтыйскае мора. Крыжакі нейтралізавалі пол. князя і у 1207-1214 гг. землі Кукенойса і Герцыке былі далучаны да Лівонскага ордэна. Крыж. пазбавілі пол. князя права збіраць даніну з лівау. У1210 г. пол. князь адмауляецца ад Ніжн. Падзвіння і дамогся права вольнага праезду пол. купцам па Зах. Дзвіне. У гэты час па загаду каталіц. царквы крыжовы паход пачауся паспяхова. Упрыбалтыцы не было вялікіх войскау і магутных рэпасцей. Рускія князі вялі паміж сабой спрэчкі. Ваенная экспансія немцау супраць Пол. княства і Наугар. зямлі прывяла да таго, што Полацкае княства ўступiла ў барацьбу з крыжакамi, абапiраючыся на дапамогу лiтоўскiх плямен i Ноўгарада. У бітве на Няве са шведскімі войскамі у 1240 г. наугар. дапамаглі палачане. Знішчэнне Алякс. Неускім нямец. рыцарау на ледзе Чудскага возера у 1242 г. спыніла крыжацкую агрэсі. на паун. -захадзе. У пачатку XIII ст. з усхода на рускiя землi накiравалiся татара-манголы. У1223 г. на р. Калцы сышліся на бітву татара-манголы і рускія. Паражэнне рускіх княствау стала перадумовай да Батыевай навалы. З 1236 па 1240 гг. татара-манголы прайшлі усе рускія землі, знішчылі Кіеу, спусташылі Венгрыю, Малмпольшчу, Сілезію. Да Ноугарада дабраца не змаглі. У 1240 г. тат. -манголы разбурылі Уладзімір-на Клязьме і Маскву. Русь трапіла пад уладу моцных тат. -манг. ханау. Беларускiя землi засталiся ў баку ад асноўнага напрамку руху татара-манголаў. Летапiсы ўпамiнаюць аб разбурэннi захопнiкамi Брэста i асобных бiтвах з татара-манголамi на Беларусi. Тат. -манг. нашэці на заходнерускія землі адбываліся у 1258, 1275, 1277, 1287, 1315, 1325, 1338 гг.

7. Увядзенне хрысцiянства на беларускiх землях. Культура у ІХ-ХІІІ ст.. Хрысціянства прыйшло на Кіеускую Русь з Візантыі. Першая царква пабудавана у Кіеве у ІХ ст. У 988-989 г. вялiкi кiеўскi князь Уладзiмiр Святаслававіч пачаў хрышчэнне Русi. Услед за Кiевам прымусова пападала пад абрад хрышчэння насельнiцтва двух iншых важных цэнтраў – Полацка i Ноўгарада. Язычнiцкае насельнiцтва хрысцiлася прымусова. Забаранялася старая абраднасць i ўводзiлася новая, падлягалi забыццю iмёны старых божастваў, месцы язычнiцкiх маленняў разбуралiся. Хрысцiянства стала дзяржаўнай рэлiгiяй. З прыняццем хрысцiянства разумовы, духоўны, рэлiгiйны стан грамадства зазнаў iстотныя змены. Хрысцiянства прыйшло на ўсходнеславянскiя землi. Даследчыкi мяркуюць, што ўжо ў IX ст. у Полацкай зямлi былi хрысцiяне. Язычніцтва заставалася бытавой рэлігіяй сялянства, а гарадское жыцце схіляла да успрыняцця палажэнняу хрысц. рэлігіі. Т. ч стваралася двухвер’е, якое дазваляла славянскамуязычніцтву мірна ужывацца з усх. і зах. хрысціянствам. Пасля прыняцця хрысцiянства ў буйных гарадах i княствах пачалi стварацца епархii. У 992 г. узнiкла епархiя ў Полацку. У XII ст. каля Полацку ўзнiкаюць манастыры. Культура старажытных беларускiх зямель мае шмат агульнага з культурай iншых усх. -славянскiх народаў. Аднак пры ўсей агульнасцi культуры Стараж. Русi на тэрыт. суч. Бел. яна мела сваю спецыфiку. Найб. яскрава гэта выявiлася ў матэрыяльнай i дух. культ. Полацкай зямлi. У IX—XIII стст. у Полацку развiвалася пiсьменства, вялося летапiсанне, шырока распаўсюджв. рамествы. Полацк уплываў на гаспад. i культ. развiццё суседнiх неславянскiх народаў. З прыняццем хрысцiянства ў архiтэктуры Бел. пачынаецца ўзвядзенне манумент-х культавых пабудоў. У сяр. XI ст. у Полацку ўслед за Ноўгарадам i Кiевам быў пабудаваны Сафiйскi сабор. У XII ст. у Вiцебску была пабудавана Благавеншчанская царква, у Больчыцах – 4 мураваныя саборы, у Полацку – Спаскi сабор. Помнiкам манумент. архiтэкт. Гродна з`яўляецца Барысаглебская (Каложская) царква, пабудаваная ў XII ст. У апошн. чв. ХІІІ ст. у Камянцы была узведзена 30-і мятровая вежа абарончага значэння – Белая вежа. Выш. узроуню дасягнуу фрэскавы жывапіс, які быу выкарыстаны у полацкіх Сафійскім і Спаскім саборах і інш. цэрквах. На Бел. развiвалася пiсьменства. Разам з перакладнымi лiтарат. творамi тут з`яўляюцца i арыгiнальныя. Маюцца звесткi аб тым, што летапiсы складалiся ў Полацку, Тураве, Новагародку. З прадстаўнiкоў кнiжнай асветы гэтага перыяду трэба адзначыць Клiмента Смаляцiча, К. Тураўскага, Ефр. Полацкую. Клiмент Смаляцiч напiсаў шмат кнiг, казанняў (пропаведзяў), пасланняў, тлумачэнняў. К. Тураўскi з`яўляўся епiскапам г. Турава. Ён быў выдатным царкоўным аратарам. Прамовы К. Тураўскага ўяўляюць сабой узоры царкоўнага красамоўства. Ефр. Полацкая паходзiла з сям`i полац. князеў. Прыняўшы манаства, яна пачала працаваць над перапiсваннем кнiг. Манастыр, у якiм знаходзiлася Ефр., хутка стаў буйным культ. i рэлiгiйным цэнтрам. Аб выс. узр. прыкладнога маст-ва сведчыць крыж, якi заказала Ефр. таленавiтаму мясц. майстру Лаз. Богшы у 1161 г.. Аснова крыжа – кіпарысавае дрэва, яго закрывалі залатыя пласціны (усяго 21), вышыня каля52 см. Т. ч. арыгінальнае спалучэнне мясцовых, візантыйскіх і раманскіх форм з’яуляецца адной з характэрных асабл. культуры стараж. бел. зямель. Багатая, яскравая і шматгранная культ. Бел. у ІХ-ХІІІ стст. стаяла у шэрагу перадавых культур свайго часу.

8. Утварэнне ВКЛ: розныя падыходы і канцэпцыі. Для зах. зямель Русi XII—XIII стст. былi перыядам для феад. раздробл.. Паступ. фармiр-ца фак-ры, якiя падштурх-лі заходнерус. княствы да аб`яднання кансалiдацыi, утвар. адзiнай дзяржавы. Прычыны утварэння ВКЛ: 1. звязана з сац. -эканам. развіццем рускіх княствау; інтэнс. развіцце феад. адносін, развіцце земляроб., жывелагад., гандлю і рамяства, узнік-не тэрытар. спецыялізацыі працы, узнік--не новых катэгорый вольнага і несвабод. насельн., рост сілы баярства. 2. самая важная прычына аб`яднанай тэндэнцыi на Русi – унутрыпалiт-я – у XIII ст. пачаўся новы этап iнтэнс. развiцця феад. адносiн, а гэта непазбежна вяло да абвастр. класавай барацьбы, што ў феад. грамадстве заўседы з`яўл-ся фактарам аб`яднальных працэсаў. Класу феад. спатрэбілася аб’яднаць свае сілы для узмацнення прававога рэгулявання феад. адносін, уніфікацыі феад. прыгнету з тым, каб прымацаваць сялян да зямлі. 3. на зах. землi ў большай ступенi ўплываў знешнепалiт. фактар у выглядзе двайной пагрозы з боку крыж-ў (з зах. і паун. -зах. )i татара-мангола (з усх., пауд. -усх. і поудня). Т. ч., сукупнасць унутр. i знеш. фактараў адрадзiла iмкненне заходнерус. княстваў да кансалiд-i (з яго фактычна былi выключаны Паўночна-Усходнiя i Паўдневыя землi Русi). А аб`яднанай сiлай заходнерускiх княстваў выступiла ўлада вялiкiх князеў лiтоўскiх. У 1-й пал. XIII ст. пачынае стварацца цэнтралiзав. раннефеад. Лiт. дзярж. з моцнай вялiкакняскай уладай. Яе ўзнiкненне звязана з iмем лiт. князя Мiндоўга, якi шляхам крывавай барацьбы аб`яднаў больш. лiт. княстваў. Працэс аб`яднання ў ВКЛ быў працяглы i складаны. Ён адбываўвся больш за ст. – з др. чв. XIII па 3-ю чв. XIV ст. шляхамi: на асн. пагадненняў мiж лiт. i слав. князямi; дынастычных шлюбаў; пры дапамозе ваеннай сiлы. У час свайго росквіту пры князе Вітауце (15ст. ) зах. граніца праходзіла па тэрыт. суч. Польшчы, усх. мяжа – праз Мажайск, на поун. – да Балт., на поудні – да Чорнага марэй. Існуюць розныя канцэпцыі: 1. традыцыйная (літ. ) – утвар. адзіная раннефеад. літ. дзяржава пад эгідай князя Міндоуга (Літва Міндоуга). Першымi ў склад ВКЛ трапляюць землi Верхняга Панямоння, Чорная Русь, цi Новагародчына (Новагародак першая сталiцай ВКЛ). Полацк апынуўся ў складзе ВКЛ у 1307 г., Вiцебск – у 1320, Турава-Пiнскiя землi – у пач. XV ст. Асабл. паспях. аб`ядн. працэс iшоў пры Гедымiне (1316—1341). Iм была перанесена на ўсе ВКЛ Стараруская мадэль дзярж. кiравання. Рускi ўплыў адлюстроўваўся i на характары вайск. справы. Старабел. мова стала мовай дзярж. дакументаў (лiт. пакуль не мелi сваей пiсьменнасцi). Дзярж. – літоуская. 2. новая (бел. ) Ярмаловіч – Літва гіст. была на тэрыт. суч. Бел.. Суч. Літва: зах. – Жэмайція, усх. – Аукштайція. Не літ. знаць захапіла руск. землі, а зах. -рус. княствы далучылі да сябе Літву і заснав. ВКЛ. Значыць, дзарж. была белар-й. 3. цэнтралісцкая – сэнс у тым, ўто у 13-14 ст. рашаюч. ролю у утвар. ВКЛ адыгралі літ. і бел. феад., а таму дзярж. была Літ. -Бел.. На наш погл., ВКЛ не было створ. толькі продкамі бел. і літ. ВКЛ – гэта полiэтн. дзярж. 4-х асн. народаў – бел., рус., укр. i лiт., дзе славяне займалi прыкл. 11/12 тэрыт. i складалi каля 80 % насельн.. Літ. былі этн. меншасцю, таму ВКЛ можна назваць руска-літ. дзяржавай.	9. Палiт. барац. ў ВКЛ у XIV-XV ст. (1341, 1377, 1381 гг. ) ВКЛ нельга лічыць цэнтраліз. дзярж. Гэта была канфедэр. былых княствау, якія захоув. адносн. самастойн. Князь літ. з’яул. уласн. усей зямлі, а мясц. князі павінны плаціць даніну, дзяліцца з ім прыбыткам, пастауляць свае войскі. Аднак сітуацыя мянялася. Прычыны: 1. імкненне вялікакняж. улады да цэнтралізацыі 2. спробы умацаваць пануюч. станов. літ. феад. і падарваць былую магутнасць дынаст. Рурыкавічау. Насаджэнне літ. землеулад. пашырала сац. базу вялікакн. улады і прывязвала да цэнтра землі удзельн. кнств., з др. боку змяншала гаспад. дамен, скарач. матэр. базу яго улады у дзярж.. Узрастала эк. і паліт. магутн. літ. феад., што замацоувала у дзярж. тэндэнцыю да цэнтр. Барацьба цэнтралiсцкiх i феадалiсцкiх пачаткаў пранiзвае ўсе ўнутрыпалiт. жыцце ВКЛ у XIV—XVI стст.. Вынiкам гэтай барацьбы былi крызiсы дзярж. улады, што пагражалi распадам дзярж.. Першы крызiс узнiк пасля смерцi Гедымiна (1341), калi вял. князям стаў яго любiмы сын Еўнут. Найб. моцныя з яго братоў, Альгерд i Кейстут, зверглi Еўнута у 1345 г.. I хаця на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Альгерд, у ВКЛ склаўся своеасабл. дуалiзм вярх. улады. Альгерд і Кейстут падзялілі ВКЛ на 2-е часткі: на усх. – Альгерд, на зах. – Вільня, Трокі, Гародз., Берасц. і Луцкая землі - Кейстут Другi палiт. крызiс узнiк у 1377 г. пасля смерцi Альгерда. Пачынаецца барацьба супраць паліт. цэнтраліз.. Пры падтрымцы Кейстута на велiкакняж. прастол быў ўзведзены Ягайла, сын Альгерда, які імкнууся да цэнтраліз.. Аднак яго пазiцыi былi вельмi няўстойлiвыя, таму што: 1)рэальн. уладу Ягайла меу толькі на усх., 2)існавалі прабл. дынаст. характару – сын Альгерда Анд. Полацкі пратэндавау на прастол, 3) узмацн. апазіцыя зах. рус. княстау, незадав. паліт. цэнтр.. Барацьбу супраць паліт. цэнтраліз. узначал. А. Полацкі. Ен пагражае вайной ВКЛ. Выкарыстаушы такую сітуацыю ў 1381 г. Кейстут захапiў вярх. ўладу. Наступiў новы, трэцi палiт. крызiс. Т. ч. грам. -паліт. жыцце у ВКЛ было напоунена барацьбой цэнтрабежных і цэнтраімклівых тэндэнцый, вырашыць якую вялікакняж. улада спрабавала пры дапамозе уніі з Польшчай.	10. Крэуская унія. Грамадз. вайна у ВКЛ 1386-1392. Востраускае пагадненне. Вітаут і цэнтраліз. дзяржавы. Праз год Кейстут быў забiты Ягайлам. Ягайла не змог перамагчы цэнтрабежныя тэндэнцыi i адолець палiт. крызiс сваiмi сiламi i зрабiў стаўку на знеш. сiлу – Польшчу. К кан. XIV ст. складваюцца ўмовы зблiжэння ВКЛ i Польшчы (гэтага патраб. i знеш. небяспека – Тэўтонскi ордэн). Польск. феад. пратэндавалі на Валынь, Падолію, Галіцкую Русь. У 1385 г. 14 жніуня было падпiсана пагадн. мiж ВКЛ i Польшчай – Крэўская ўнiя. Ягайла стаў польскiм каралём. Па сваiх умовах унiя была iнкарпарацыяй ВКЛ у Польшчу i вяла да катал. экспансii на бел. -лiт. землях, землі літ. і рускія далучаліся да польс. кароны. У 1386 г. Якайла выбраны каралем і прыняу катал.. Незадав. уніяй (самаст. існав. ВКЛ прыпынялася) бел. -лiт. феад. пачынаюць барацьбу супраць унii. Ягайла праводзіць пракатал. паліт. У1386-1387 акаталічваюцца літ. феад.. Узнікае грам. -паліт. рух, які перарастае у 1-ю грам. вайну 1386-1387гг.. Рух ўзначалiлi Андр. Альгердавiч – на першым этапе, Вiтаўт, сын Кейстута – на другiм. Барацьба Вітаута з Ягайлам была накірав. на адстойванне дзярж. суверэн. ВКЛ. Вітаут абапірауся на літ. -бел. баярства і на шыр. колы насельн.. Гал. сілай Ягайлы было польс. войска. Барацьба вялася з пераменным поспехам і завярш. падпiс. Востраўскага пагаднення (5 жніуня 1392) аб падзеле ўлады памiж Ягайлам i Вiтаўтам. Яна значна карэкцiравала Крэўскую ўнiю: ВКЛ было гарантавана адасобл. дзярж. iснаванне, але ў саюзе з Польшчай i пад верхаўладзем польск. караля. Вітаут прызнаны ВкнЛ і яму былі вернуты спадч. уладанні: Трокі, Гародня, Бярэсце і Луцкая зямля. Ен дау клятву быць верным каралю, карал. і Польскай Кароне. Ен імкнууся замацав. свае пазіц. у ВКЛ з дапам. цэнтраліз. і зрабіу стауку на літ. феад.. Князь ВКЛ – Вітаут - апошні цэнтралізатар, які ліквідавау сіст. абл. спадч. княжання і замяніу яе інстыт. намесніцтва – намеснікамі прызнач. у зах. руск. княствы прадст. цэнтр. улады, пераваж. літ. паходж.. Але поунай цэнтр. ен не дасягнуу. Некат. надзельн. княствы атрымалі абл. прывілеі у якасці гаранта сваіх правоу. Але ж перам. у Грунвальдскай бітве 1410г. узняла паліт. ролю ВКЛ і адлюстравалася на асабіст. статусе Вітаута. Вітаут робіць спробы дасягнуць поун. суверэніт. і нават ператвар. ВКЛ у каралеуства. Юрыдычна палiт. самаст. ВКЛ была аформлена падпiс. Гарадзельскай унii 1413 г. (на р. Буг), але ўсе роўна пад уладай польск. караля. З аднаго боку Вітаут быу зацікаул. у захав. незал. ВКЛ і манаполіі на уладу у ім, а з др. боку не мог адмовіцца ад пагадн. з Польшчай. Таму Гарадз. граматай былі дараваны правы той частцы феадалау, што прынялі катал. і польс. гербы. Літ. феад. -катол. займалі выш. пасады і знаходзіліся у гаспад. радзе. Правасл. феад. бел. апынуліся у яшчэ больш нераунапр. станов.. Імкн. літ. феад. да дал. узмацнення сваіх пазіцый вылілася у ідэю ствар. літ. каралеуства. Але яна не здзейнілася, бо памер Вітаут. Т. ч. аднаул. літ. прастола, ліквідац. абл. княжанняу, выбарнасць ВкнЛ на асн. Кр. уніі, колькас. рост, паліт. і маем. узвыш. баярства і шляхецтва, яго нежаданне мець неабмеж. уладувял. князя – сведчылане толькі аб поспехах у справе цэнтр., але і аб паступ. набыцці ВКЛ статусу неабмеж. канстытуц. манархіі.
11. Грамадз. вайна 1432-1436гг. у ВКЛ. Каз. Ягайлавіч – князь ВКЛ (1440). У Ватыкане знаходзіуся цэнтр супярэчнасцей паміж католікамі і правасл.. Пасля смерці Вітаута князем стау Свідрыг. Альгердавіч, а потым Сігізм. Кейстутавіч, які пацвердзіу унію з Польшчай. На зах. дзярж. – Сігізм., на усх. – Свідрыг. Супрацьстаянне бакоў прывяло да 2-й грамадз. вайны (1431—1436), закончылася паражэннем Свідрыг., пад уплывам якой былi прыняты прывiлеi польскага караля (1432)правы і феад. -католікам, і рускім князям, і шляхце; i вял. князя (1434), якiя пашыралi правы правасл. феад. (забарона займаць вышэйш. дзярж. пасады захоўвалася). Свідр. быу захопл. ідэяй зліцця правасл. і катал. царквы, і сам змагауся за княж. прастол. Былі урауняны правы літ. і бел. феад. з феад. -католік.. Сігізм. быу князем з 1436-1440, зрабіу спробу цэнтраліз. шляхам тэрору і яго забілі. Пасля яго смерці палякі імкнуліся замест пасады ВкнЛ увесці каралеускае намесніцтва на чале з Казімірам. У1440г. пачауся пераход ад абмеж. манархіі да манархіі парламентс. тыпу. Але сын Ягайлы – Казімір стау князем ВКЛ. У дапамогу яму былі абраны асобыя міністры, якія склалі “тайную раду”. ВКЛ зноу стала незалеж. дзярж. Але у 1447г. Казімір быу абраны на польскі прастол., што зноу аднавіла дынастычную унію. У 1447г. быу выдадзены Казімірау прывілей, які гарантавау суверэнныя правы ВКЛ і забараняу надзяляць палякау у ВКЛ пасадамі і даваць ім зямлю. У1529г. князем ВКЛ стау Жыгімонт ІІ Аугуст, а пасля смерці Жыгімонта І Старога у 1548г. стау гаспадаром Польшчы і ВКЛ. Т. ч. патрабаваліся гады паліт., якая потым перарасла у феад. вайну, каб зрабіць роунымі у маем. і рэліг. правах бел. і літ. феад.. Але усе ж поунага ураунавання у правах, нягледзячы на некаторыя уступкі, так і не адбылося.	12. Знешняя палітыка ВКЛ Знеш. палiт. ВКЛ не была сваб. ад уплыву на яе ўнутрыпалiт. працэсаў у дзярж.. Унiя з Польшчай (1385), нягледз. на склад. ўнутр. вынiкi, умацавала мiжнародн. пазiцыi княства. Гал. ворагам, з якiм ВКЛ даводзiлася весцi напруж. барацьбу, былi Тэўтонскi i Лiвонскi ордэны. У 1409 г. пачалася «вялiкая вайна» памiж Польшчай, ВКЛ, з аднаго боку, i Тэўтонскiм ордэнам – з другога. Вырашальны ўдар быў нанесены крыжакам у бiтве пад Грунвальдам (1410), i ням. агрэсiя была спынена. У XIV—XV стст. працягвалiся набегi татар на тэрыт. Залатая Арда ужо распалася і утварылася Вялік. Арда (ад Волгі да Дняпра), узначальвау Саід-Ахмед. ВКЛ. Значнай падзеяй у барацьбе з iмi быў разгром Альгердам (гал. войска – Навагар. ) мангола-татар на р. Сiнiя Воды (1362), далучэнне да ВКЛ Кiеўшчыны, Падолii. У 1455 г. атрады мангола-татар былi разбiты войскамi кiеўс. князя Сямена Алелькавiча. На гэтым набегi Арды на тэрыторыю ВКЛ практ. спынiлiся. З др. пал. XV ст. у знеш. палiт. ВКЛ паўстае пыт. ўзаемаадн. з мацн. суседам на поўд. – Крымскiм ханствам. Першапач. аднос. былi добр., але калi ханам стаў Менглi-Гiрэй (1468), ён па дамоўл. з Масквой пайшоў вайной на Кiеўскiя землi, узяў Кiеў. Пад нацiскам крымскiх татар паўдн. межы ВКЛ адступiлi на поўнач. Толькi за пер. з 1500 па 1569 г. татары зрабiлi на Бел. 45 набегаў, у 1505 г. дайшлi да Мiнска i Новагародка, у 1521 г. спустошылi землi памiж Слуцкам i Мiнскам. У 1527 г. лiт., бел. i ўкр. атрадамi было нанесена параж. крымскiм татарам пад Каневам на Ўкр.. З гэтага моманту яны ўжо не паграж. ВКЛ. Пазней татар. ханствы выкарыстоўвалiся ВКЛ як iнтрумент усх. палiтыкi. З кан. XV ст. абвастр. аднос. памiж ВКЛ i Р. дзярж.. Прычыны – 1)завярш. палiт. аб`яднання Паўн. -Усх. Русi пад уладай Масквы (вылучылiся 2 цэнтры аб`ядн. зямель былой Старажытнарус. дзярж. – ВКЛ i М. дзярж. ), 2) асаблiв-ці. выраш. канфесiйнага пыт. ў ВКЛ, Маск. князь прэтэндавау на ролю адзін. правасл. гасудара. Наступ каталiцызму падштурхн. бел. феад. да перах. пад уладу Масквы. Канфрант-я памiж М. дзярж. i ВКЛ неаднараз. прыводзiла да войн (1492—1494, 1500—1503, 1507—1508, 1512—1522, 1534—1537). У т. зв. прыгранічнай вайне 1487-1494гг. фактычна знішчана граніца паміж ВКЛ і Маск. дзяржавай. Пасля вайны1507-1508 гг. паміж ВКЛ і Мас. дзярж., маск. князь Васіль ІІІ вырашыу захапіць Смаленск. У снежні 1512г. рус. армія на чале з вял. князем рушыла на Смаленск, але захапіць горад не удалося. Новая кампанія пачалася летам 1513г. і такс. была безвыніковай. 3-я кампанія пачалася у маі 1514г. і пасля трохмесяч. штурму Смаленск капітуліравау. Рус. войскі рушылі на зах. да Оршы і Друцка. Каля Оршы адбыл. вял. бітва войск ВКЛ з войскамі Мас. дзярж., войскі М. дзярж. пацярпелі параж. Гэты факт гіст. выкарыстоуваецца бел. апазіцыяй для распальвання варожасці паміж бел. і рус. народамі. Т. ч., знеш. палiт. ВКЛ была склад. i супярэчл., прыярытэты ў ей мянялiся. У XIV—XV стст. – гэта барацьба супр. крыж. (Тэўт. ордэн) i татар. ханствамi (Зал. Ардой, Вял. Ардой, Крымс. хан-ам) i пашыр. сваей тэрыт., у кан. XV—XVI стст. – гал. напр. знешнепалiт. дзейнасцi ВКЛ сталi адносiны, а па сутнасцi канкур. барацьба з М. дзярж.. Страта 1/4 тэрыт. ВКЛ у гэтай барацьбе сведчыла пра значн. аслабл. ВКЛ i вымушала яго да больш цесн. саюза з Польшчай.	13. Асабл. дзярж. і сасл. ладу ВКЛ. Тры статуты ВКЛ. Разгледзім паліт. структ. і дзярж. лад ВКЛ. 1) далуч. да ВКЛ слав. землі захоувалі адносн. самаст. і самабытнасць. Фармір-ся сіст. федэр-зму. 2) зацвердзілася сіст. намесн-вау: пасля смерці уладара адзін з сыноу застав. на месцы, а інш. уходзілі 3)ВКЛ фармір. як манар. з элем. фед-ізму, дзе княствы мелі адносн. самаст.. У далейш. ВКЛ набывала статус абмежав. манар., што выраж-ся у тым, што 1. умовы Крэус. уніі прадугл.. не спадч., а выбарную вялікакн. уладу. Выбірау князя вольны сейм – выш. заканад. орган улады у ВКЛ (суч. нац. сход РБ). 2. адмена пры Віт. абл. княжанняу і увядз. сіст. намесніцтвау садзейн. кольк.. росту і паліт. узвыш. у ВКЛ баярства, якое не хацела неабмеж. улады і дабів. для сябе больш прывілеяу. У 1-й пал. 16 ст. шляхта была уроунена у правах з магнат., феад. арыстакрат., ей была гарантав. паліт. асабіст. і маем. недатыкальн. Т. ч. манархія у ВКЛ была спадч. і неабмеж. Асабл. дзярж. ладу: 1. скасав. абл. княж. і увядзенне сіст. намесн. не суправадж. пераносам ф-ый мясц. органау кірав. у цэнтр. Уруках князя не канцэнтрав. так шмат працы, як у Мас. гасп.. Таму у ВКЛ амаль не ствар. ніякіх цэнтраліз. устаноу 2. У 14 ст. пры ВкнЛ існавала Дума, якая не была дзярж. установай. Гэта была Рада пры ВКЛ, да я-х ен далучау карысн. людзей. Гал. ролю у ВКЛ адыгрыв. князі, потым баяры (шляхта), я-я абмяж. уладу князя. 3. Дума паступ. трансфарм. у Раду паноу, куды доступ па Гарадз. прывілеі мелі толькі катол., але потым і правасл. феад.. Рада паноу да сяр. 16 ст. складалася з 45 чал., а пот. -65. У яе складзе: канцлеры, падканц., катал. епіскапы, ваяводы, кашталяны, гетманы (каманд. узбр. сіламі), падскарбій (мін. фінанс. ), маршалкі, некат. мясц. старасты і пісары. Назвы дзярж. чыноу польс.. Асн. справы выраш. Вольны сейм (усе члены Рады паноу, епіскапы і правасл., і уніяц., выбран. дэпутаты з шляхты, я-я выбір. на павятов. сейміках. Сейм вызнач. унутр. і знешн. палітыку княства, устанаул. падаткі, выраш. судовыя справы, выбірау ВкнЛ, прызнач. кандыд. на інш. дзярж. пасады. Мясц. кірав. было даволі склад., захоув. стараж. рус. княствы на чале з князямі, пазбаул. прывілеяу. Частка княст. пераутв. у ваяводс. Больш дробн. адм. -тэрыт. адзінкай былі паветы на чале са старастамі. Падат. збіралі ключнікі. Мясц. кірав. мела свае прадст. органы – сеймікі, уя-іх удзельн. усе дэпутаты. З 1522-1529 праводзіл. работа па кадэфікацыі права ВКЛ. У 1529г. прыняты 1-Ы Статут ВКЛ. У Зах. Еур. у той час карыст. Рымскім правам на лац. мове. У ВКЛ нормы розн. галін права былі зведзены у 1 закон – Звод законау. 1-Ы Статут падзелены на 13 раздзелау і на артык.. У 1566г. уведзены 2-і Статут ВКЛ, дабауляуся раздзел аб завяшч-х. Уведзены новыя нормы дзярж. і грамадз. права. Існавау да Люблінскай уніі 1569г., калі ВКЛ і Польшча аб’ядн. у РэчП. У 1588г. уведзены 3-і Статут ВКЛ. Замацавау суверэнн. правы ВКЛ, шляхец. вольнасці, роуныя правы усяго насельніцтва (прапаганд. манеур), правапростых людзей выбіраць князя (няпрауда), замацавау свабоду рэлігій і іх раунапрауе. 12-ы артык. – не даваць палякам аселасці, званняу, зямлі і пасад. Дзейнічау і пасля таго, як ВКЛ прыпыніла існаванне ( 3 мая 1791) і да 1840 г., калі пасля пауст. супраць Расіі усе польскае выціскалася. У 17 ст. Статут быу перакладзены на польскую, нямецкую і рускую мовы і выкарыстаны у Саборным улажэнні 1649 г. у Маск. дзяржаве. Статуты напісаны на старажытнабеларускай мове. Т. ч. паліт. рэжым ВКЛ прымау абрысы парламенцкай манархіі. Ен моцна адрознівауся ад паліт. рэжыму суседн. Мас. дзярж., якая дасягн. большых поспехау у справе цэнтраліз. і з’яул. спадчын. неабмежав. манархіяй.
14. Формы уласнасці на зямл. і асн. катэгорыі феадальна-залежнага сялянства у ВКЛ. У феад. эпоху гал. сродак вытворч. – зямля. Манапольнае права уласн. на зямлю належала класу феад.. Асн. прадукцыйн. класам было сялянства. З кан. 14 ст. побач з вялікакн. стала прызнавацца прыв. уласн. на зямлю: княжац., баярская, царкоуная. Паступ. уся зямля у ВКЛ падзялілася на дзяржауную, прыватнауласн. і царк.. Адпаведна падзяліліся і сяляне. 1) Чэлядзь нявольная – не вяла сваей гасп., жыла пры дварах феад., цалкам далучал. да гасп., не мела права уладкав. свайго лесу. 2) Цяглыя сяляне – карыст. зям. надз., менш. залежн. ад гасп. а) непахожыя – сял. прымацоув. да зямлі па прынцыпу старажыхарства (больш за 10г. ці мелі спадчынную землю). У 1447г. – прывілей па вышуку беглых непахожых сялян. б) пахожыя (вольныя) – сял., якія прадавалі свае вотчыны другім і сыходзілі карміцца у розн. бакі. 3) Служкі – блізкія да цяглавага сялянст., былі землекарыст., але яўчэ іх павінн. – вайсковая служба. Сяляне дзяліліся: смерды – найб. вял. гр. феад. зал. сялян, закупы – часова абавяз. за пазыку(купу), халопы і рабы – асабіс. несваб. насельн., радовічы – звяз. з феад. нейк. абавяз., ізгоі – выйшлі з абшч., служылі феад., залеж. ад яго. Дым – гасп. адн. сял. сям’і. Дымы аб’ядноув. у весі. Цэнтр весяу – вял. сяло – пагост. Земляр. насельн. арганізоув. у “міры”. Абшчына – сем’і адной або нек. весак. (кругавая парука). Асн. форма феад. павіннасці – аброк (аплата натурай част. сял. прыбытку), паншчына (работа на барскім полі), чынш. Існавалі талокі – аг. сезон. гасп. работы, гвалты – аг. тэрміновыя работы: рамонт дарог, аблава на звяроу; даніна прадуктамі. К канцу 15 ст. часцей за усе сяляне знаходзіліся на змешанай форме рэнты і выконвалі адработачныя, грашовыя і натуральн. павіннасці адначасова. Для сялянс. землекарыст. была характ. цераспалосіца у размеркаванні надзелау і сядзіб. Велікакн. улада не прымалапланамерн. удзелу у землеупарадкав. сялянства, а мела справы толькі з сялян., якія стыхійна занялі надзелы, і толькт абкладала іх павіннасцямі і падаткамі у залежн. ад велічыні і якасці зямельі кольк. падатнага насельн. з дыму. Існавалі формы уласн. на зямлю: вотч. – валодалі сяляне з правам перад. у спадч., памеснае – зямля у часов. улад. за службу без права спадч., царк. і манаст. – зямля царквы. Іерахія феад.: вял. князь, кіраун. асоб. зямель, баяры і дваране. Вотчына – замак феад. і вясков. акруга. Феад. меу уласн. войска. Стойлавае утрым. жывелы. Аддзяленне рамяства і гандлю ад земляр.. Т. ч. сельская абшч. з’яулялась калект. землекарыст.. Яна размяркоув. паміж сялян. зямлю і паншчыну, кантралявала выкананне імі законау і павіннасцей, рэгулявала карыстанне выганам і лесам, вырашала спрэчкі паміж абшчыннікамі. У сялянскай абшчыне і інш. відах агульн. работ трэба шукаць вытокі калектывісцкай традыцыі, якая не згубіла сваей вартасці і сення.	15. Аграрная рэф. Сігізмунда ІІ Аугуста у ВКЛ 1577 г. Станаул. фальварачна-паншч. гасп., масавае запр. сял. У сувязі з ростам гарадо у кан. 15-перш. пал. 16 ст. вырас попыт на с\гасп. прадукты. Феад. імкнуліся атрыаць прыбыткі і таму павялічв. пашні. Частыя войны паставілі Вял. князя у залежн. ад феад., я-м ен вымушаны быу раздаваць землі, каб захаваць у іх ас. сац. апору. Гэта прывяло да скарач. княжацк. дамена. Таму Жыгімонт ІІ Аугуст у 1577г. абвясціу аб рэформе – “валочная памера”. Уся зямля дзялілася на валокі памерам 21, 3 га кожны. Лепшыя землі забіраліся пад княжац. фальваркі. Кожная сял. гасп. замацоувал. за часткай валокі. Селянін губляу права перах. да інш. гаспадара. З валокі вызначал. розныя для цяглавых і асадных сял. павіннасці. Цяглыя – за кожн. валоку праца па 2 дні на тыдз. у фальв., грашовы чынш, натур. аброк аусом, птушкай, працоун. павіннасць у княж. замку. Асадныя – чынш ад 66 да 106 грошау у год. К кан. 16 ст. рэформа скончылася у зах. і цэнтр. абласцях Бел., а пазней – ва усх. і паудн.. Вынікі рэформы: 1) Рэформа – першае умяшанне дзярж. улады у працэс землеуладкав. у ВКЛ. 2)Яна азачала нов. ступень у развіцці феад. аднос., паколькі спрыяла масаваму запрыгоньв. сялян. 3) Валоч. памера уніфікавала павіннасны прыгнет. Цяпер па усей краіне у сялян адной катэгорыі былі аднольк. павіннасцт і вызначаліся кольк. валок у іх карыстанні. Уся зямля, маемасць сялян і самі сяляне сталі уласн. феад. ці дзярж.. Статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спач. 10-, а потым 20-і гадовы тэрмін вышуку беглых сялян. Гэта азначала канчатковае юрыдычн. афармленне прыг. права на Бел і у ВКЛ. Гэта была найбольш жорсткая форма прыгоннага права, якая праіснавала амаль 300 гадоу. 4) У выніку валочнай памеры прыбыткі феад. значна выраслі. Княжацкія дараванні, а таксама захоп сялянс. зямлі сканцэнтравалі яе у адных руках, пачалі стварацца латыфундыі (мелі больш за 1000 сял. двароу). У выніку рэформы звыш 40% зямельнага фонду аказалася у руках феад., сярод іх большасць католікау літ. паходжання. 5) У зах. і цэнтр. Бел. рэформа прывяла да замены абшчыннага землекарыстання падворным. Сял. абшч. захавалася толькі ва Усх. Бел. (Віц., Магіл., Гомельшчыеа).	16. Бел. феадальны горад. Магдэбургскае права. У 14-16 ст. адбываецца рост гарадоу і гарадскога насельн.. Гарады былі цэнтрамі рамяства і гандлю. Найбольш буйныя – Полацк, Віц., Мінск, Брэст, Гародня, Слук, Новагар.. Раслі паселішч. гарадс. тыпу – мястэчкі, я-я у асн. належалі феадалам. Каля 40% гарад. такс. былі прыватнауласн.. Гарады феадалау былі адміністрац., гаспад. і культ. цэнтр. іх зямель. Насельн. несла феад. павіннасці. Былі і дзярж. гарады. Іх насельн. лічылася вольным. Аднак у 16 ст. у гэтых гарадах з’явіл. уладанні вяльможн. і дух. феадалау, называліся “юрыдыкі”, яны не падпарадкоув. уладзе гарадс. самакіравання. З ростам гардоу феад. залежн. перашкаджала развіваць гар. промыслы і гандаль. Таму з кан. 14 ст. літ. князі сталі дараваць гар. права на самакірав., паводле якога насельн. вызвалял. ад выканан. павін. на карысць феад.. Яны замяняліся граш. падаткам. Да др. пал 16 ст. права атрым. буйнейш. гарады Бел. (Мінск – у 1499). Гал. органам адміністр. кіравання быу магістрат. Ен склад. з Рады (выбарны орган кірав. ) на чале з войтам і лавы (суда). Сябры рады выбір. з багацеяу. Рада кіравала не толькі жыццем горада, але і суда. Аднак крымінальн. справы разбіраліся судом. Лаунікі выбіраліся гарадж.. Рада знаходз. у ратушах. Сярод жых. гарадоу каля 80% - белар.. Тут жыля рус., укр., палякі, немцы, татары, яурэі. Больш. насельн. – рамеснікі і гандляры, я-я назыв. мяшчанамі. Насельн. у гар. і мяст. займалася с\ гасп.. Да др. пал. 16 ст. у гар. рамяством займ. больш. жыхароу. Асабл. славіліся майстры – гарбары. Рамесн. адной спецыяльн. аб’ядноув. у цэхі – манапалізаваныя структуры, я-я дапамаг. рамесн. пазбегнуць канкурэнц., і засцерагчы мясц. рынак ад вырабау іншагар. рамесн.. Падчас ваенных дзеянняу цэхі пераутв. у атрады, абаранялі горад. Цэхавыя статуты прыпынялі разв. гарадс. рамяства, абмяж. вытворч. дзейнасць. Некат. цэхі аб’ядноув. вял. кольк. рамесн.. У 14-16 ст. развіваецца унутр. і знешні гандаль гар. Бел.. З’яул. таргі і кірмашы (толькі у буйн. гарадах 1 раз на год). Гарады Бел. гандляв. з рус., укр., польс. гарад., а такс. з некат. гарад. Усходу. На знеш. рынак пастаул. жыта, сала, лес, футра, скуры, вырабы рамесн., а імпартав. жалеза, віно, соль. селядзец, прадметы раскошы. Такімі былі асн. асабл. сац. -эканам. развіцця Бел.. Цэнтр. культ. жыцця, рамествау і гандлю танавіл. гарады. Іх роля у эканом. Бел. узрастала. Яны пашыраліся за кошт прытоку сельс. насельн.. Выявіліся сац. і кіраун. структуры. Гарады змагаліся за магдэб. права, што пашырала магч. развіцця рамяства і гандлю.
17. Фарміраванне бел. народнасці. Уключ. зах. рус. зямель у склад ВКЛ супадае з працягам прац. фармірав. народнасці. Народн. – гіст. сфарміравауш. супольнасць людзей, для я-й характ. адзіная мова, тэрыт., пануючы эканам. лад (натур. гасп. ), псіхічны склад, культ. і этнічн. самасвяд.. Народн., я-я толькі пачынае фармірав., назыв. протанародн.. Бел. народн. фармірав. і існавала у 12-19 ст.. Народн., як этн. супольн. папярэжвалі такія суп., як род і племя. Народн. характ. для рабаулад. і феад. грамадства. Як толькі у нетрах феад. з’яул. парасткі капіталізма (на Бел. апош. трэць 18 ст. ), пачын. працэс ператвар. феад. народн. у бурж. нацыю. Нацыя – непазбежны прадукт і форма развіцця бурж. грам.. Нацыі захоуваюцца і ва умовах сацыяліст. фарвацыі. Пачатак фармірав. бел., рус., укр. трэба шукаць у тыя часы, калі пачалос масавае рассяленне славян, іх узаемдз. з мясц. этнасамі, асіміліраванне славянамі мясц. насельн. Славяне, я-я рассяліліся на тэрыт. суч. Бел., перамяшаліся з балтамі. Там, дзе сфарміруецца рус. народн., слав. змешв. з вугра-фінскім насельн., а там, дзе укр. народн. – з угорскім насельн.. Але гэта яшчэ былі слав. этн. супольн. крывіч., дрыгавіч., радзім., паалян, драулян, вяцічау і інш.. Гэтыя этн. суп. у межах Кіеу. Русі аб’ядналіся і утвар. Старажытнарус. народн.. Пасля расп. КР у ХІ-ХІІ ст. распал. стар. рус. народн. Прыкл. з ХІІ ст. пачын. працэс фармірав. бел., рус., і укр. народн.. Гэты працэс заняу перыяд феад. раздробл. (ХІІ-ХІІІ ст. ), перыяд знаходж. бел. зямель у складзе ВКЛ (2-я пал ХІІІ – 1-я пал 16 ст. ) і перыяд знаходж. бел. ямель у складзе РП. (2-я пал. 16 – кан. 18 ст. ) і нават перыяд знах. Бел. у складзе РІмп (кан. 18 – пач. 19 ст. ). У 13-16 ст. адзін. дзярж. кіраун. і вярх. улада садзейніч. больш цесным паліт., эканам. і этн. сувязям паміж княствамі, паветамі і воласцямі ВКЛ. Паступ. фармір. этн. бел. тэрыт. – агульн. рысы гасп. дзейн., аднольк. бытав. культ., аг. рысы у абрад. і звыч., у маст. творч. Фарміруецца адзіная стар. бел. мова. Для яе характ. дзеканне, цеканне, цв. “р”, аканне і яканне і г. д.. Гэта мова пат. станов. афіц. мовай дзярж. дакументау. Яшчэ адна прыкм. народн. – этн. самасвяд. – фармір. больш склад. і доуга. Яна з’яул. тады, калі народ пачынае аддзяляць сябе ад інш. народау. У перыяд ВКЛ бел. адрознівалі сябе ад літ. і палякау, бо яны размаул. на чужой мове і насаджвалі на бел. землях катал. веру. Значна пазней бел. народ адрознівае сябе ад рус. нар. Аг. паліт. і экан. склад зах. рус. княствау у складзеВКЛ, адзіная рэліг., мова продкау, аг. культ. – усе гэта прыв. да таго, што насельн. бел. тэрыт. ВКЛ доуга назыв. сябе рускім. Паняцце “праваслауны” атаесамлівалася з паняццем “рускі”. Вось чаму этн. самасвяд. у бел. сфарміравалася значна пазней за інш. прыкметы народнасці. Таксама фармір. адзіная культура.	18. Культура Белар. (13 – перш. пал. 16 ст. ) Развівалася на асн. засвойвання традыцый высокаразв. візант. і стар. рус. культур, пад уздзеяннем сац. - эканам. і грам. -паліт. ладу ВКЛ. Адной з крыніц бел. культуры быу фальклор, які адлюстр. гіст. побыту народа. Бел. культ. мела у асн. рысах сярэневяк. характ., развівалася на феад. -прыгоннай аснове. Панавала ідэалогія класа феад. пры дух. дыктатуры царквы. Царква унесла значны уклад у разв. асветы, грам. -паліт. думкі, літ-ры, музыкі, жывапісу. Кантакты Бел. з Зах. Еур. прывялі да узнікн. новых з’яу у бел. куьт.. Ішло развіцце старабел. мовы. Захавалася сіст. пісьмов. двухмоуя: стар. рус. мова выкарыст. у дух. і дзелавых інтар. насельн., а црк. слав. – у набажэнстве і рэлігіі. Больш. актау і грамат ВКЛ былі напісаны кірыліцай. З усіх жанрау бел. літ. найбольш дынам. развів. летапісы – гіст. -літ. творы з апіс. падзей па гадах. Падзяляюцца на: “летапісец вял. кн. літ. ”, Бел. -літ. летапіс 1446г., “хроніка ВКЛі Жамойцкага”, “хроніка Быхауца”. Першадрукар – Скарына. Выд. дзеяч – М. Гусоускі. Убел. літ. пераваж. традыц. тэмы і жанравыя формы. Аднак пад уплывам Рэнесансу адбываецца дамакратыз. і гуманізацыя літ-ры. У архіт. шыр. расп. атрымала готыка – маст. стыль, запазычаны у Зах. Еур. – вял. вышыня, вертык. лініі, вузк. стральч. парталы і вокны з каляр. вітражамі, выс. вежамі. Панавала на Бел. на прац. усяго перыяду, прадст. замкамі у Лідзе, Новагар., Крэве, Вільні і Троках. У пач. 16 ст. з’явіуся Мірскі замак. Значн. месца займала культавае дойлідства. У сув. з пашыр. каталіц. пачал. буд. касцелау – Троіцкі касцел у в. Ішкалдзь, у в. Уселюб і у Іуі, касцел св. духа у Гродне. З’яул. інкастэляваныя храмы – Сынковіцкая царква крэпасць, Мураванкауская царква. У выяул маст. Бел. вылуч. іканапіс, фрэскі, кніжн. мініяцюра, гравюра, арнамент, драул. разьбяная скульптура. Творы манум. жываісу – фрэска Благавешч. царквы Супрасльскага манастыра. Іканапіс – абразы “Маці боская Замілаванне” (кан. 14 – 15 ст. ), “Маці боская Іерусалімская” (1-я пал. 15 ст. ), “Маці боская Смаленская” (мяжа 15-16 ст. ). Развіцце свецкага жывапісу. – партрэт Ягайлы у касцеле у Сандаміры (Польшча), у Трокскім замку фрэскі Вітауту. У 16 ст. магнаты пачын. збіраць творы зах. еур. мастакоу. Прадстауленне галерэй продкау – гал. Радзівілау, Сапегау, Тышкевічау і інш. магн.. Разв. кніжная мініяцюра. Буйн. цэнтр – Супрасльскі манастыр, дзе існавала майстэрня. Найб. ранні помнік бел. рукап. кнігі – Лаурышаускае евангелле пач. 14 ст.. Развів. скульптура, асабл. у цэрквах, касцелах, палацах феад.. Створаны скульпт. – “Св. Гэгаш”, выявы святых Ганны і Іакіма. Традыцыі Адрадж. назір. у скульпт. “Кацяр. Александрыйская”, “Лізавета Венгерская”. Размалеука па дрэву, касцярэзная вытворчасць, рэчы з камня, выраб кафлі, я-я трапіла на Бел. з Зах. Еур. у пач. 14 ст. і скарыстоув. пры пабудове печы, для абліц. сцен. З’явіл. шматкол. паліхромная кафля. Т. ч. др. пал. 13 – перш. пал. 16 ст. – яркі перыяд у развіцці бел. культуры, перыяд росту паліт. і патрыят. свяд. бел., сінтэзу рэнесансава-гуманіст. павевау і сярэднявяк. рэліг. традыцый у дух. жыцці, пашырэнне культ. связей паміж бел. і ін. народамі.	19. Люблінская Унія. Утварэнне РП. Любл. ўнiя паклала пач. трагiчнай стар. айч. гiст. З гэтага часу незалежн. краiна ВКЛ страцiла сваю самаст., увайшла ў склад новай дзярж. -- Рэч П. Чаму так здарылася? Першая спроба злiць ВКЛ з Польшчай была зроблена Ягайлам пасля заключ. 1385 г. Крэўскай унii. Гэта была здрада Ягайлы. Ён абяцаў Польшчы вярнуць усе землi, страч. ей у час войнаў, перавесцi сваiх падначаленых з правасл. у катол., далучыць ВКЛ да Польшчы. Гэта была дынастычная унiя. Амаль 2 ст. памiж дзярж. звязанымi саюзнымi аднос. iшла барацьба: з боку Польшчы за iнкарпарацыю саюзнiка, з боку ВКЛ за самаст.. Нацiск з боку Польшчы няспынна пышыраўся i паглыбляўся. К сяр. XVI ст. ВКЛ у эканам., дзярж., грам. -палiт. жыццi наблiжалася да Польшчы. Пераймалiся поль. звыч., абрады, з`яв. ваяводс., воласцi, паветы. Прычыны: 1) а) Важнае знач. мелi знеш. палiт. абстав.. На поўд. ВКЛ вымуш. было абаран. i весцi няспынныя войны з крымск. татар.. З 1500 па 1569 г. апошнiя 45 раз. рабавалi бел. землi, уводзячы палон. у рабст.. б) У гэты ж час на ўсх. ўзмацн. маск. дзярж.. Яна iмкн. да берагоў Чорн. мора i ў 1568 г. вяла вайну з Лiвонс. ордэн., якi запрасiў дапам. ў ВКЛ. Расiя пач. баявыя дзеяннi на тэрыт. ВКЛ. Над княствам навiсла смяр. пагр.. Спробы заключ. мiр з Iв. Грозн. не мелi поспеху. Адначас. з боку Польш. ўзмацнял. дзеяннi па ўключ. ВКЛ у склад адзiн. дзярж.. У такiх умов. 10 студз. 1569 г. пачаў працаваць Любл. Сейм. Кароль i яго прыхiль. iмкнул. шляхам унii ўключ. ВКЛ у склад кароны. Пасля ВКЛ вымушана было iсцi на саюз з Польшчай, але iмкнул. захав. незал. сваей краiны. У снеж. 1568г. на аг. Сейме у Любліне яны прапанав. свае ўмовы аб`ядн.: адзiн кароль абiраецца роўнай кольк. паслоў ад Польш. i ВКЛ, кар-цца ў Кракаве i Вiльнi, княства i карона будуць мець свае ас. орг. ўлады i кiрав., захоўваць сваю тэрыт., цэласн. i недатык. i iнш. Гэт. прапан. не знайшлi падтр. на сейме. Паслы ВКЛ ад`ехалi на месцы. Гэта выклiкала абурэнне караля i польс. паслоў. Пад iх уцiскам, не маючы права без згоды сейма i рады прымаць раш., 5 сак. 1569г. Жыг. II Аў. скасоўвае ўсе папярэд. прывiлеi, дадз. ВКЛ i шляхце, далуч. Падляшша, Валынь i Падоллю да Поль.. Пад пагроз. пазбаўл. маёнтк. i высылкi з краю ён прымуш. паслоў гэтых зямель падпiс. унiю. У складзе ВКЛ застал. Лiтва i Бел.. 2) ун. паліт. абстав. – шляхта ВКЛ не задав. моцн. уладай кн., хацела такія ж правы, як і у поль. шл., выст. за унію. 3) прыч. дынаст. характ. – Жыг. II не меў нашчадкаў. Катал. духав. выкарыст. Жыг. у сваіх паліт. -ідэалаг. мэтах: аб’ядн. ВКЛ з Поль., прасоув. каьал. на Усх. Нягледз. на ўсе супрацьст., Літ. і Бел. вымуш. былi такс. падпiсаць унiю. Так 1 лiпеня 1569 г. згодна Люблiнскай унii ВКЛ i Поль. злуч. ў адз. народ, адз. дзярж. – Рэч П., феад. рэсп.. Быў абраны адзiны гаспад. – кароль польс. i вял. кн. лiт., рускi, прус., мазавецкi, жамойцкi, кiеус., валынс., падляшс., лiфляндс.. Спынiлася абранне вял. кн. ВКЛ, яго пажыццевае валод. княствам. Выбiраўся адз. сейм, якi павiнен быў склiкацца толькi ў Польш.. Уводз. адз. мытная прастора, граш. адз., агуль. знеш. палiтыка. Усе жых. РП мелi права набыв. маенткi i зямлю, уласн. у любой частцы краiны. Скасоўвал. ўсе пастан., зак., палаж., якiя супярэчылi ўнii, а такс. ас. сейм ВКЛ. Прысягаць можна было аднаму Поль. кар-ству. Т. ч. Любл. ўнiя была гвалтам навязана ВКЛ паляк. на чале з Жыг. II, асабл. пасля анексii i далуч. больш. тэр. ВКЛ (Падляшша, Валынь, Падолле, Кiеўшчына). Унiя – гэта анексiя i iнкарпар. ВКЛ у Поль. ка-тва, пагроза поўн. акаталiч. i апал-вання. Унiя – вынiк цяж. i склад. ўнутр. i знеш. палiт. станов. ВКЛ у сяр. XVI ст.: пагарш. сац. -эканам. стану, раскола грамад. па канфес. прымеце, пашыр. рэлiг. барацьбы, здрады караля, аслабл. ВКЛ у вынiку войн. з крымс. ханств. i бараць. ВКЛ за лiвонс. спадч.. РэчП праісн. да3-га яе падз. у 1795 г.
20. Грам. -палiт. лад РП. Дзярж. -прававое станов. ВКЛ у складзе РП. Адны лічаць, што РэчП была канстытуц., сасл. манарх.. Сейм выбірау карал. раду на 2 гады, я-я з’яул. факт. кіраун. дзярж.. Агульн. сеймы разглядалі і прымалі пастановы на ас. пасядж.. Існавала права “ліберум вета”. На чале улады стаяу кароль, ен узначальвау сенат, склікау сеймы, ажыцц. знешн. паліт.. Улада кар. была абмежавана “зал. шлях. вольн. ”. Калі кароль дзейнічау насуп. праву, шл. мела права не слухацца і выступ. супраць яго. РП была феад. -прыгон. дзярж.. Пануючы клас – магн., сяр. і дроб. шл., я-ябылі роуныя паміж сабой. Тоькі яны мелі права валод. ямлей. Адзін. павін. ляхты – вйсковая. У склад пануюч. класа увах. белае і чорн. духав-ва, я-е валод. веліз. зям. маем.. Т. ч. Улада размяркоўв. памiж двухпал. парламентам - сеймам (магнат. i шляхт. ) i каралем. Iнш. сасл. нiякiх палiт. правоў не мелi. Др. ліч., што РП – канфедэр. дзярж., дзе ВКЛ і Поль. зах. адносн. самаст.. Пасля Люблiна ВКЛ вяло жорсткую барац. за незал. i тэрытар. цэласн.. Удалося захаваць рэшткi тэрыт. былой дзярж., а такс. рэшткi дзяржаўнасцi i аўтаном. ў межах РП. Дзве краiны захавалi ранейш. назвы: ВКЛ i Поль. карона, а такс. свае зак., улады, орг. выкан. улады, суд. сiст., мясц. самакiрав., фiнансы, узбр. сiлы i да кан. XVII ст. дзярж. мовы. У апош. статуце 1588 г. абвяшчал. самаст. ВКЛ, тэрытар. цэласн., забаранял. iншаземцам у княстве набываць землi, маенткi, займаць дзярж. пасады. Пры спрыяль. абстав. магн. княства змагалiся за поўн. самаст., рабiлi змовы з мэтай адарваць ВКЛ ад РП. У сак. 1569г. Укр. далуч. да Поль., у вын. гасп. там поль. паноу і мясц. улад прайшла вайна - Я. Радзівіл у пер. бараць. укр. супр. поль. паноу 1648-1654). ВКЛ было лiквiдавана з прыняцц. Канстыт. 1791 г.. Пад час вайны з Франц. (1812) у Вiльнi па загаду Напал. быў ўтвор. Часовы ўрад пад назвай «Камiсiя ВКЛ» як орган адмiнiстрац. кiрав. акупiрав. тэрыт. Лiтвы i Бел.. Нягл. на усе паруш. законау Статут 1588 г. меу вял. гіст. знач.. Ен падвеу заканадауч. аснову пад новыя узаемааднос. паміж ВКЛ і Поль. Т. ч. кіруюч. пласт ВКЛ пасля Любл. пачау бараць. супраць. поль. прагр. ствар. уніт. дзяржавы. У вын. удалося захав. частку тэр. ВКЛ. З цягам часу поль. уплыу на нас. узмацн.. Шляхта перайш. у катал. і апаляч. У 1696 г. поль. мова – дзярж.. Над нас. Бел. навісла пагроза паланізацыі.	21. Брэсцкая царк. унія. Уніяцкая царква. Прабл. ствар. на тэр. ВКЛ новай царквы, я-я б аб’ядноув. правасл. і катал. царкву – прабл. дауняя. У выніку намаг. Папы Рымс., Ватыкана, катал. духав-ва у 1596 г. на царк. саборы у Брэсце была прынята царкоўная ўнiя, створана ўнiяцкая царква. Пагадн. адбыл. сілай: поль. кароль арышт. тых, хто быу супраць. Правасл. духав. пайшло на гэта, бо баялася, што Мас. адбярэ у яго царк. уладу. Погляды на царкву: 1) У. ц. – вынік паражэння езуіту і інш. прадст. катал. манаскіх ордэнау на Бел. землях. 2) Гэта нацыян. бел. царкваВатыкан быццам не быу зацік., каб цераз катал. шло апалячв. бел.. Вырашылі катал. распаусюджв., выкарыст. бел. нац. глебу, мову і культ.. 3) сімвал незал. ВКЛ, таму што катал. царква арыентав. на РП, а првасл. – на Маск. дз. і магнаты ВКЛ стварылі уласн. царкву незал. ні ад каго. Аднак справа у тым, што У. Ц. стварыу Ватыкан, а не магнаты ВКЛ. У. ц. падпарадкоўвалася Ватыкану. Найб. нагл. погляд – у. ц. уяўляла сабой сродак акаталiчвання насельнiцтва на нацыянальная мове, а не нацыянальную царкву як сiмвал суверэнiтэту дзяржавы. 1)Абрады былі спач. ранейш. Потым у Ват. выраш. паступ. перавесці насельн. у катал.. Беларуская шляхта перайшла ў каталiцызм, а вернiкамi ўнiяцкай царквы сталi сяляне i гарадскiя нiзы. 2) У. ц. уводзіл. гвалтоуна, што выклік. супраціул. правасл. насельн.. Пасля паражэння у вызвал. вайне 1648-1654 увядз. уніяцт. узмацн. У кан. 18 ст. больш за 75% нас. Бел. – уніяты. На Бел. дзейніч. толькі адна правасл. епархія у Магілеве. 3) Былі цэрквы, дзе пропаведзь вялася на поль. мове, а звярт. да народа – на бел.. 4) Рашэннем Замойскага царк. сабора у 1720 г. абрад ун. царквы пераводз. на катал. лад. Унiяцкая царква была лiквiдавана ў 1839 г. рашэннем Полацкага сабора. Яна пераводзілася у првасл.. Катал. агрэсія на усх. слав. землі пацярп. параж.. Вернікі бел. зямель вярталіся да сваіх правасл. вытокау.	22. Знешняя палiт. РП. Войны др. пал. 16-18 ст. Бел. у складзе РП не магла весці самаст. знеш. палітыкі. Але часцей за усе яна яулял. тэатрам ваенн. дзеянняу. Войны: 1) Лівонская (1558-1583) – вайна Расіі супраць Лівоніі за выхад да Балт. мора. Скончылася для Расіі безвынікова. 2) Смута у рус. дзярж. у пач. 17 ст. Ілжэдзмітрый І гаспадаранне палякау у Маскве у 1605-1606 гг. Ілжэдзмітрый ІІ і гаспад. у Мас. палякау у 1610-1612 гг. 17 ліп. 1610 г. у Мас. адбыуся мяцеж. Цара Вас. Шуйскага адхілілі ад улады. Да улады прыйшла група маск. баяр на чале з Мсціслаускімі, я-я прапанавалі запрасіць на Мас. прастол сына кар. Поль. – каралевіча Уладзіслава. Вароты Мас. былі адчынены і у вер. 1610 г. у горад увайшлі палякі. Яны рабуюць народ, разбураюць горад. Пачынаецца рух супраць палякау. Летам 1611 г. над Расіяй навісла пагроза страты ею незал.. Сталіца у руках палякау. На паун. -зах. гаспадараць шведы, з поуд. у Расію урыв. татары. Англічане планавалі захоп рус. поуначы і Паволжа. Народ бярэ лес Айчыны у свае рукі. У ніжн. Ноугарадзе ствараецца народнае апалчэнне на чале з Кузьмой Мініным і князем Дзм. Пажарскім. 22 кастр. 1612 г. апалчэнцы вызвалілі Кітай-горад, а 26 кастр. – здауся у палон гарнізон палякау у Крамлі. Польская ітэрвенцыя у межы рус. дзяржавы скончылся паражэннем. У студзені 1613 г. Земскі сабор (сабор – з’езд свецкіх і духоуных феадалау краіны для вырашэння самых важных праблем краіны) выбрау царом 16-гад. Міхаіла Раманава. У Рас. гст. пачалася дынастыя Раманавых, я-я скончылася у 1598 г., калі памер сын Ів. Грознага. У 1613 г. апошні з Раманавых – Нікалай ІІ. 3) вайна РП з Расіяй (1654-1667). Цэнтр. – Смаленскі напрамак. Кампанія 1654г. праходзіла паспяхова для рус. арміі. Спробы наступл. воск РП на Бел. і на Укр. у 1654-1655 не удаліся. Летам 1655 г. у вайну з РП уступіла Швецыя, хутка заняла Варшаву. У маі 1656 г. цар абвяшчае вайну Шв. і спасае Поль. ад поунага яе разгрому. У1657 памер Хмельніцкі і прых. Поль. імкнуліся парушыць дагавор з Расіяй. Але ужо у 1667г. знясіленыя дзярж. у Андрусаве папісалі перамір’е на 13, 5 гадоу. 4) пауночная вайна (1700-1721). Данія, Расія, Саксонія і РП заключ. саюз супраць Швецыі. РП імкнулася далуч. да сваей тэр. Ліфляндыю і Эстляндыю. У1700 г. Расія заключ. мір з Турцыяй і аб’явіла вайну Швецыі. Мэты РП не былі дасягнуты. Бел. страціла каля 700 тыс. жых. Т. ч. войны РП, я-я закраналі тэр. Бел., не прынеслі ей як. -неб. здабыткау. Наадварот, руйнаваліся гарады, скарачалася насельн.. Але разам з тым, вызвал. барацьба бел. народа у сяр. 17 ст., уз’яднанне Укр. з Расіяй засталіся у народн. марах і надзеях як рэальны шлях свайго вызваленя ад нацыян. -рэлігійнага прыгнету.
23. Асаблів. сац. -эканам. развіцця Бел. у складзе РП. Напярэд. Люб. у. на Бел. пражыв. 1800 тыс. жыхароу. Не было стабiль. i ў сац. -экан. разв. Бел. ў XVI—XVIII ст.. Шляхта дзяліл. на: 1) буйн. магнаты (29сямей) – склад. 1, 1% феад., валод. 49% сял. гасп.. Гэта сенатарс. сасл. РП. 2) сяр. шляхта (650 феад. ) – 16% шляхты. Вярхі набліж. да паноу. 3) дробн. шляхта (3000 чал. )– 70% шл. але мела толькі 28% гасп.. Ваенн. служба – ганар. абав. шл. 4) пешая шляхта – 3, 6% шл. Шляхта была замкненым сасл., папасць можна было толькі праз сейм ці сеймікі. Сяляне. У др. пал. XVI—перш. пал. XVII ст. на тэр. Бел. была праведз. аграрн. рэф. (устава на валокi. Жыг. II А. Валока –30 моргаў– 21. 37 га. Пад фальв. адводзiлася 8—15 валок). Усталявал. фальварач. сiст. гасп-ння. Адбыв. канчатк. запрыгоньв. сялян, значна павялiчв. прыгон. ўцiск, растуць даходы шляхты. У вын. рэф. ў Цэнтр. i Зах. Бел. разбур. сял. абшч., укаран. падворн. землекарыст., змянiлiся катэг. сялян: 1) цяглыя – панш., талокі, гвалты, чынш да 21р, натур. аброк., 2) асадныя – чынш да 30 гр., аст. як у цягл., 3) слугі – больш заможныя – конюхі, кавалі і інш. 4) агароднікі, халупнікі, кутнікі – самыя бедныя; Змяілася iх экан. i правав. становiшча, псіхалогія абшч. калектыв. пачала замян. псіхалогіяй індывідуалізму. Мяшчане – нас. гарадоу – купцы, майстры, гандляры, рамесн.. Папаун. за кошт вольных сялян, цекачоу і прыгонных. З др. пал. 17 ст. адсутн. нацыян. адзiнства, сац., этн., рэлiг. процiстаяннi, феад. мiжусобiцы вялi да экан. зянападу. Шматл. войны вялi да разбур. гарадоў i весак, фiзiчн. знiшч. насельн.. Да 60-х гг. 18 ст. с\ гасп. і гарады былі у асн. адноулены. З’яул. парасткі капіталізму. Iдзе рост землеўлад. свецкiх магн., адначас. назiр. залог iх маенткаў. Гэта нарадж. ў др. пал. XVIII ст. тэндэнц. да пераўтв. феад. формы ўласн. на зямлю ў бурж.. Побач з залогам зямлi ўзнiк. такiя з`явы, як арэнда зямлi, мануфакт., прадпрым. i iнш., што сведчыць аб зарадж. капiталiст. формы гаспадар., дыферэнцыяцыi вескi (с\ гасп. уцягв. у рын. адносіны), ствараецца рынак прац. рук. Прыкл. з гэтага часу пачын. працэс пераутв. бел. народн. у нацыю, які завярш. у пач. ХХ ст. (калі у 1933г. была уведзена бел. мова). У гарадах назір. наст. супяр.: 1)маем. няроун. 2)захоп багацеямі гар. улады 3) феад. “юрыдыкі” 4)шматнац. склад мяшчан. Т. ч. сель. і гарадс. гаспадарка Бел. у выніку нястоінай працы народа да сяр. 18 ст. была у асн. адноулена, але гэта не стала асн. трывалага экан. росквіту. Паліт. крызіс, якім дауно ужо хварэла РП, перарастае у агонію і вядзе дзярж. да канчатковай згубы.	24. Паглыбленне паліт. крызісу. Тры падзелы РП. Палiтычны крызiс РП – адна з галоўных прычын знiкнення гэтай краiны з палiтычнай карты свету. Ен меў некалькi вытокаў. Першы закладзены з падпiсання Люблiнскай унii. З гэтага моманту ўся гiст. РП – гэта барацьба ў дыпламатычных, палiт. i культ. адносiнах дзвюх дзярж., якая аслабляла iх у экан. i ваенных адносiнах, рабiла легкай здабычай сусед. дзяржаў. Адсутничала моцнае войска у поль. караля. У РП факт. адсутничау адзины моцны кирауник. Другiм вытокам, заканамерна падрываўшым самыя асновы дзяржаўнасцi РП, з`явiлiся шляхецкiя вольнасцi (права вета), стварэнне канфедэрацый – саюзаў узброенай шляхты для абароны сваiх прывiлеяў, мясцовыя соймiкi, якiм належыла ўся ўлада ў ваяводствах i паветах. Гэта вяло да ўзмацнення шляхты, заняпада адмiнiстрацыйнага кiравання. Трэцiм вытокам палiтычнага крызiсу была бязглуздая рэлiгiйная палiтыка, iмкненне апалячыць жыхароў ВКЛ, перавсцi iх з праваслаўных у каталiцкую веру. Чацьверты выток – спалучэнне нацыянальнага i рэлiгiйнага прыгнеты з феадальным, што выклiкала сялянскiя выступленнi, падрывалi моц дзяржавы. Пяты выток – барацьба памiж магнатамi за ўладу ў краiне. Асноўные сапернiкi – Радзiвiлы, Пацы, Сапегi. Звароты розных груповак за дапамогай да суседнiх краiн, стварэннi канфедэрацый, падзенне нораваў пануючага шляхецкага саслоўя, няздольнасць кiраваць дзяржавай. А таксама няспынныя войны, якiя вялiся на тэрыторыi дзяржавы, руйнавалi яе. Першы падзел РП адбыўся па iнiцыятыве Прусii ў 1772 г. Тэрыторыя РП была падзелена памiж Расiяй, Прусiяй i Аўстрыяй. Да Расii адышлi Iнфлянты, большая частка Полацкага ваяводства, амаль усе Вiцебскае, Мсцiслаўская ваяводства, Магiлеўскае ваяводства. Убачыўшы пагрозу дзяржаўнаму iснаванню, сейм 1791 г. прыняў канстытуцыю. Яна адмяняла выбарнасць караля, адмяняла вольнасцi шляхты, рашэннi сейма прымалiся большасцю галасоў, забаранялася назва ВКЛ, абвяшчалася свабода веравызнання i iншыя рашэннi, накiраваныя на цэнтралiзацыю i ўмацаванне дзяржавы. Знайшлiся сiлы, якiя былi незадаволены прыняццем Канстытуцыi. Яны ўзялiся за барацьбу за расiйскiя парадкi кiравання. Зноў пачалася грамадзянская вайна. Гэта скарысталi суседзi. Адбыўся другi падзел РП у 1793. Да расii адышла цастка полацкага ваяводства, рэшткi Вiцебскага i Мсцiслаўскага, Мiнская i ўсходняя часткi Навагрудскага i Брэсцкага ваяводстваў. У адказ на раздзел краiны ў сакавiку 1794 г. пачалося паўстанне Т. Касцюшкi. Яго галоўная мэта – незалежнасць нацыi, РП у межах 1772 г. Паўстанне Т. Касцюшкi пачалося ў Кракаве, затым у Лiтве. Пацярпела паражэнне. У Варшаву ўвайшлi прускiя, рускiя, ааўстрыйскiя войскi. У 1795 г. адбыўся трэцi падле РП. Да Расii адышла Заходняя Беларусь i ўсходняя Лiтва, а таксама ўкраiна да Зах. Буга. Т. ч. РП перастала iснаваць як самастойная дзяржава: не абмежаваныя шляхецкiя вольнасцi, нацыянальны прыгнет, рэлiгiйны фанатызм, падзенне нораваў шляхецкага саслоўя, адсутнасць моцнай улады ў краiне, анархiя, раскол грамадства паводле этнiчных i iдэалагiчных прыкмет, няспынныя войны i iнш. – усе гэта аслабляла дзяржавы знутры, рабiла легкай здабычай суседзяў.	25. Культура Бел. у др. пал. 16-18 ст. Асвета, кнігадрукаванне, літаратура. У гісторыі культуры Беларусі сярэдзіны XVI – XVIII ст. можна выдзеліць тры перыяды: 1) другая палова XVI ст. – рэфармацыйна-гуманістычны рух; 2) канец XVI – першая палова XVII ст. – эпоха контррэфармацыі і ўсталявання барока; 3) другая палова XVII – XVIII ст. – панаванне ў мастацтве стылю барока і пачатак стылю класіцызму. Асвета і кнігадрукаванне. На тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца найбольш перадавыя для свайго часу пратэстанцкія і брацкія школы. У школах вывучаліся гуманітарныя навукі – лацінская, грэчаская, польская, нямецкая мовы, рыторыка, гісторыя, правазнаўства, матэматыка, фізіка. У канцы XVI – першай палове XVII ст. на Беларусі адчыняюцца брацкія школы. Яны з’яўляліся і цэнтрамі кнігадрукавання. У XVIII ст. на беларускіх землях пашыраецца свецкая адукацыя. Гэтаму садзейнічала рэформа школ. Бібліятэчная і архіўная справа. Багацейшай у Рэчы Паспалітай з’яўлялася Нясвіжская бібліятэка Радзівілаў, заснаваная ў 1600 г. У бібліятэцы налічвалася больш за 20 тыс. тамоў кніг амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах. У 1772 г. бібліятэка была канфіскавана і перавезена ў Пецярбург. У бібліятэцы захоўваліся таксама рэдкія рукапісы. Сярод іх – Радзівілаўскі летапіс, упрыгожаны 617 каляровымі малюнкамі. Больш за 6 тыс. рэдкіх кніг, старажытных рукапісаў, геаграфічных карт Беларусі, Літвы і Польшчы знаходзіліся ў Шчорсах, у маёнтку магната Храптовіча. У Нясвіжскім замку знаходзіўся і архіў, у якім налічвалася больш за 500 тыс. гістарычных актаў, грамат, пісьмаў і іншых дакументаў. Гэтыя матэрыялы былі сабраны з 1551 г., калі Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права захоўвання ў Нясвіжы т. зв. Літоўскай метрыкі – дзяржаўнага архіва Вялікага княства Літоўскага. Літаратура. Агульнадзяржаўныя летапісы і хронікі паступова саступаюць месца новым літаратурным відам і жанрам: публіцыстыцы, гісторыка-мемуарнай літаратуры, палітычнай сатыры, паэзіі.