Тақырып 7. Ислам

Ислам (араб тілінде бас июшілік, қ ү лшылык) - ү шінші ә лемдік, ең жас дін.

Мү сылман қ ауымдары 120 мемлекетке тарап, 35 мемлекетте мү сылмандар саны басым

болып, 28 мемлекетте мемлекеттік дін болып есептеледі.

Жалпы тарихи жағ ынан Ислам Ү ІІ ғ асырда Араб халыктарының алғ ашқ ы қ ауымдык кү рылыстан таптық қ оғ амғ а ө туі, олардың феодалдық -теократиялық

мемлекеттерінің Араб халифатына бірігуі кезең інде пайда болып немесе осы жү йелердің

тездеп ө туінің идеологиялық бейнесі болды.

VI-VII ғ асырларда Аравия тү бегіне ә р тү рлі діни ілімге бай болды. Араб жерінде

орын алғ ан, Иудаизм жэне Христиан, зороастризм діни ағ ымдары, сондай-ақ политеистік

кө зқ арастарды да исламның идеялық кө зқ арасының қ алыптасуына ә серін тигізді.

Ислам діні шық канғ а дейін Алла (Аллах) деген Қ ү дайғ а бас иген, бірақ бү л ү ғ ымғ а

арабтар қ атардағ ы бір Қ ү дайлардың есебінде қ абылдады. Кү рейіштер тайпаласы Мекке

қ аласын қ оршағ ан Қ ү дайлар бейнесін жә не Қ ағ баның ішіндегі рулық Қ ү дайлардың

бейнелерін сақ тап қ ызмет етіп, біз ≪ Алла ү йінің ≫ адамымыз, ≪ Алламен кө ршіміз≫ деп

санағ ан. Тек Мү хаммед пайғ амбардың тү сында ≪ Аллағ а≫ жеке Қ ү дай тү сінігі берілді.

Мү хаммед бір ғ ана ≪ Жаратушы кү шті≫ мойындады, ол ≪ кү ші≫ - Алла еді. Міне, сол

себепті ислам дінінің шығ уы тікелей Мү хаммедтің ө мірбаянына тығ ыз байланысты болды.

Ислам дінінің негізін салушы Мү хаммед 570 жылы Мекке қ аласында дү ниеге

келген. Оның ә кесі Абдолла Бен Абдул-Муталиб Мү хаммед туғ ан кезде сауда-саттық

жолда жү ріп, Ясриб қ аласында ө з баласын кө ре алмай қ айтыс болды. Анасы Амина 4

жаска дейін баласын ≪ ауылғ а≫, бедуинге - Халима ас-Саадияғ а беріп асыратты. Мұ хаммед

6 жасқ а толғ анда анасымен Ясриб қ аласына қ онақ қ а барып, ал қ айтар жолында анасы

Амина қ атты ауырып, Абве қ онысында дү ние салады. Мү хаммедтің атасы Абдул-Муталиб

Мү хаммедті 8 жасқ а дейін тә рбиелейді. Атасы дү ние салғ аннан соң, немере ағ асы Абу-

Талиб Мұ хаммедті ө зінің жанү ясына алады.

12 жасынан бастап Абу-Талиб Мү хаммедті ө зімен бірге басқ а елдерге сауда-саттық

жасағ анда алып жү реді. Мү хаммед ер жеткен соң, сауда-саттық ты ө зі жасай бастайды.

Сонымен қ атар, Хувайлиданың қ ызы Хадиджа (жесір ә йел) Мү хаммедке ірі тауарлар

беріп, сауда-саттық жасатады. Қ атарынан екі рет алыс елдерге барып, Хадиджаның

товарларын сатып, ү лкен олжамен қ айтқ аны ү шін, оның адалдығ ы ү шін, Хадиджа

Мү хаммедке тү рмысқ а шығ уына ризашылығ ын беріп, ү йленеді. Ол кезде Мү хаммед 25

жаска, ал Хадиджа 40 жасқ а толғ ан кездері болатын. Осындай жастық айырмашылық қ а

қ арамай, олар бақ ытты ө мір сү реді. Хадиджа болса Мү хаммедке 6 бала: екі ү л, тө рт қ ыз

туады. Ө кінішке орай Фатимадан басқ а балалары Мү хаммедтің тірі кезінде ө леді. Хадид-

жа Мү хаммедтің тек ә йелі ғ ана болғ ан жоқ, ол ең жақ ын досы болды. Мү хаммедті барлық

жағ ынан қ олдап жә рдем беріп отырды. Мү хаммед болса Хадиджаны сү йгенінен жэне

сыйлағ анынан, оның тірі кезінде баска ә йел алғ ан жоқ.

Мү хаммедтің қ ай кезде, неше жаста дін жолын бастағ анын ешкім де айта алмайды.

Бірақ білетініміз ол ө з уақ ытында кө птеген діндермен таныс болғ андығ ы. Сауда-саттық

жолда, кө птеген елдерге барып, олардың діндерімен танысты. Меккенің ө зінде де кө птеген

діндер болғ андығ ын біз жоғ арыда айтқ ан болатынбыз. Бірақ Мү хаммед осы діндердің

біреуін де қ абылдамай ө з жолымен жү рді.

Мү сылмандар тү сінігі бойынша, ислам уағ ызында ≪ Қ ұ ран≫ Алланың ү мбеті

Мү хаммедке Жә бірә йіл періште кө ктің бірінші қ абатынан тү сіріп, бір оқ иғ а боларда, не

бір жағ дай туарда оның ү зінділерін Мү хаммедке мезгіл-мезгіл жіберіп тү рыпты. Ал

Мү хаммед сол Қ ү дайдың берген ө сиеттерін халық қ а ауызша жеткізіп отырды. Қ ү ран

Қ ү дай сө зі болғ андық тан бү ғ ан ешкім де ешбір шә к келтіруге тиіс емес.

Қ азіргі ≪ Осман шығ арғ ан Қ ү ран≫ 114 сү ре, 6225 аяттан (басқ а да Қ ү ранның

тү рлерінде 6204 жэне 6336 аяттан) тү рады. ≪ Медина Қ ү раныда≫ аяттардың саны 6000,

≪ Куфа Кү раны≫ мен ү нді мү сылмандарының Қ ү ранында 6232 аяттан тү ратын Қ ү рандар

кездеседі. Шиитер қ олданып жү рген Қ ү ранында 115 сү ре бар.

Барлық сү релер кө леміне қ арай орналасқ ан, басында ү зақ сү релер, одан кейін орта, ақ ырында қ ыска сү релер. Сү релердің аттары ө здерінің мазмұ ндарымен анық талады. Бірақ

біраз жағ дайларда сү ренің аты ө з мазмү нына сә йкес келмейтіні де бар.

Біздің заманымызда ең дү рысы Қ ұ ранның араб тілінен аудармасы болып

есептелетін академик И. Ю. Крачковскийдің ең бегі, оның аудармасы 1963 ж. шық ты. Қ азақ

тіліне араб тілінен ≪ Қ ү ран кэрім≫ аудармасын 1991 жылы Алматы қ аласынан қ ажы

Р. Нысанбайү лы мен У. Қ ыдырханү лы аударды. Дегенмен Қ ұ ранды аударуғ а рұ қ сат

болғ анымен, намаз оқ у бес парызды орындау тек араб тілінде жү руі керек. Ислам дінінің шығ уына байланысты, Мү хаммедтің ауызекі айтқ ан қ асиетті сө здері

жә не Мү хаммедтің кү нделікті ө мірдегі мінез-кұ лқ ы мен ә дет-ғ ұ рыптарын іс-ә рекеттері

аркылы айтылуы суннаны шығ арды.

Суннаның немесе Хадистің шығ у себебі Қ ү ран кітабындағ ы 114 сү ре барлық мү сылман ө мірінің катынастарын кө рсету мү мкін болмағ андық тан, мү сылмандар

арасындағ ы қ атынастарды Мү хаммедтің ө міріне сә йкес етіп кө рсету. Қ андай бір іс-

ә рекетке мү сылман кездессе ол шешімді Мұ хаммед ө мірінен тосуы керек. Екіншіден,

Хадис арқ ылы мү сылман ө міріне жаң а ә дет-ғ ү рыптар енгізуге икемді болды. ХІ-ХІІ ғ асырларда Қ ү ран мен Суннаның арқ асында фикха (мү сылман заң ы) немесе

шариат кү растырылды. Шариат пен фикха синоним есебінде қ олданылады. Фикханың

негізгі қ ызметі - мемлекет пен қ оғ ам арасындағ ы, азаматтық қ атынастарды реттейтін

қ ү кық (заң ы). Шариғ ат жолдары - Қ ү дай жолдары, оларды орындау ә рбір мү сылманның

борышы. Шариғ атта діни ә дет-ғ ү рыптар, діни салттарды орындау жолдары да кө рсетіледі. Фикха сол орындаудың практикалық жолдарын, ә рбір адамдардың ө мірге байланысты,

қ алай жә не қ айтып орындау керектігін кө рсетеді.

Шариғ ат тө рт Ислам қ ү қ ығ ына негізделген: Қ ү ран, Сунне, Иджме (мү сылман

қ ауымының жә не окымыстылардың пікірлеріне) жә не Қ ияса (ү қ сату арқ ылы жасалатын

пікірлер). Қ ү ранда заң дық емес, этикалық меже мен діни, азаматтық жә не қ ылмыстық

талаптар бар. Заң дық межелер он шақ тыдан аспайды. Екі-ү ш мың дай заң дық шешімдер

(Мү хаммедтің шешімдері) Суннада.

Мұ сылман дінінің парыздары. ≪ Ислам≫ деген ү ғ ым араб тілінде ≪ бас июшілік≫,

≪ қ ү лшылық ≫ деген мағ ына бойынша қ ү лшылық ету, табыну екі бө лімнен тү рады.

Біріншісі, міндетті тү рде, ал екінші бө лімі, ерікті тү рде орындалатын діни іс-ә рекет.

Біріншіге, бес ≪ парыз≫ діни іс-ә рекеттер жатады. Олар: 1. Иманану (тавхид) - сену

деген сө з, яғ ни бір Қ ү дайғ а сену ≪ бір Алладан басқ а Қ ү дай жоқ жә не Мү хаммед оның

бізге жіберген елшісі≫ - дегенге сену. 2. Намаз - арабша ≪ салят≫. Намаз сө здері Аллағ а

сыйыну, тілек тілеу, қ ү лдық ү румен ө теді. Кү н сайын бес рет сыйыну (намаз). Ә рбір

сыйыну (намаз) рахаттан (араб тілінде қ ү ран сү ресінен ү зінді, дене тұ рғ ысы мен

қ озғ алысы) тү рады. Таң ертең гілік 2 рахаттан, тү скайталық, кешкі жә не тү нгі 4 рахаттан,

тү нгі - 3 рахаттан... Жү ма кү нгі намазды мешітте оқ у ү сынылады. Намазғ а қ алай

дайындалу керек, қ алай оқ ылуы керек шариғ атта рет-ретімен жазылып кө рсетіледі.

3. Зекет ( қ айыр) - жылына бір рет мұ сылмандар ө здерінің табыстарының 10/1

бө лігін Мешітке беріп отырулары керек. Ислам діні мемлекеттік дін деген елдерде, барлык

меншігінің нақ ты кұ нының немесе оның таза пайдасының 2, 5%-ын кү райды.

Мү сылмандардың тү сінігі бойынша, зекет-қ айырымдылық, мейірімді іс, ресми салық,

ерікті кұ рбандық т. б. Ислам дінінде басқ а да садақ а беру бар, мү гедек, жесір, жетім

адамдарғ а кайырымдылық ету.

4. Ораза - арабша ≪ ас-саум≫ ү стау, ≪ Рамазан≫ айында отыз кү н ораза ү стау. Ораза

ү стауда таң атқ аннан (ақ жіпті қ ара жіптен айырғ анда) кешке дейін (ак жіпті кара жіптен

айыра алмау), яғ ни жарык кү ннің ө не бойында тамақ ішуден, судан, шылым шегуден,

жыныстық қ атынастан толық тыйылуды білдіреді. Ораза тек нә псіні тазалау емес, рухани

тазаруғ а да жатады. Денсаулық қ а жақ сы ә серін тигізеді деп тү сіндіріледі. Рамазан айы ең

≪ касиетті ай≫, ораза ә рбір пенденің адамгершілігін білдіретін сауапты іс деп тү сінеді..

5. Хаджи ( хаджж) - ә рбір мү сылман ө мірінде ең болмағ анда бір рет Мекке мен

Мә динеге барып, Каабаны айналып, намаз оқ ып, Мү хаммедтің бейітіне кү ран окып,

кү рбан шалып қ айтуғ а тиіс шалып қ айтады.

Қ ажығ а барып келген адамдарғ а ≪ кажы≫ атағ ы беріледі. Оның кіші мешітті

басқ аруғ а қ ү қ ық тык правосы бар. Болса да хаджның ең бір алғ а қ ойғ ан мақ саты, барлык

мү сылмандардың басын қ осу, олардың барлығ ы, ү лттарына, тілдеріне қ арамай бауырлас

екенін сезіну. Сондық тан хаджда терең діни, идеологиялык жә не саяси мә н бар. Осы бес

намаздан басқ а діни кө зқ арас толық болу ү шш ә рбір мү сылман ең болмағ анда 5 сенімге

кә міл сенулері керек. Олар: 1) Алланың ә р тү рлі періштелері. 2) Қ ү ран мен хадис кітабын

Алланың жіберген кітабы есебінде, олардағ ы ә рбір сө з Алланың сө зі деп сену керек. 3)

Алланың пайғ амбарларына, ә сіресе ең соң ғ ы пайғ амбарғ а -Мү хаммедке сену керек. 4) о

дү ниенің барына - жү мақ пен тозақ қ а сену керек. 5) тағ дырғ а, ә рбір адамның тағ дыры

Алланың қ олында екеніне сену керек.

Салттар. Қ ү лшылық тың  _екінші бө лімі, ерекше тү рде орындалатын діни салттар

мен діни мейрамдар. Оларғ а жататындар: 1) Балаларды сү ндетке отырғ ызу. Жас

балалардың балағ атқ а жеткенін кө рсету, ≪ шын≫ мү сылман қ атарына қ осылғ андығ ын

кө рсетеді. Бала сү ндеттеуді қ азақ тар кө бінесе баласы есейіп қ алғ ан кезде, 5-9 жас

арасында орындайды. 2) Қ ү рбан шалушылық. Қ ү рбан айтта орындалады. Бү л мейрам

ораза ө ткен соң, жетпіс кү ннен кейін қ ү рбан айты мейрамдалады. Қ ү рбан айт 3-4 кү нге

созылады. Бү л салт Ибрахим пайғ амбардың ө з баласын Аллағ а қ ү рбан шалуғ а дайын

болғ андығ ы туралы шық ты.

Екінші бір мейрам ораза айт (ар. Ид аль-фитр. ). Бү л мейрам ораза біткеннен соң

жасалады. Бү л мейрамда мү сылмандар ө здерінің қ айтыс болғ ан жақ ындарының бейітіне

барады, ү й-ү йлерге кіріп тамақ, дә м татады, садақ а береді. Елеулі діни мейрам деп жү ма

кү нін айтады. Ә рбір жү ма намазда, мү сылмандар мешітке жиналып намаз оқ иды, себебі

Мү хаммед Меккеден Мединағ а ауысқ анда ол кү н жү ма кү ні болыпты. Ақ ыр заман болар

алдында жү ма кү нінен басталады дейді. Со л себепті жү ма кү н мү сылмандар ү шін қ адірлі

кү н.

Жалпы Халифаттың басқ аруы X ғ асырдан бастап Аббасидтердің қ олына ө тті. XIII

ғ асырғ а дейін мү сылмандар орталығ ы Бағ дат қ аласына ауысып, бү л қ ала ислам дінінің тек

орталығ ы емес, ү лкен мә дени-ғ ылым орталығ ына айналды. Осы кезде атақ ты ғ ылыми

адамдар шығ ып, Араб мемлекетін ө ркениетті елдер катарына қ осты.

Ислам дінінің негізгі ағ ымдары. Қ ү ранда пайғ амбардың ≪ бө лінбең дер≫ деген

нү сқ ауын тың дамай Ислам діні бірнеше ағ ымдарғ а бө лініп кетеді. Хараджиттеден кейінгі,

елеулі екі ағ ымына: суннизм жә не шиизм тоқ талайық.

Суннизм. Ислам дінінің ең ү лкен ағ ымы (90%) суниттер. Сунниттердің шиит

ағ ымына қ арама-қ арсы, ортодоксиялық ағ ым болып қ ұ ралды.

Суннә нің (хадистің ) алты жинағ ын қ ұ ранмен бірдей мойындағ ан кө пшілік

мү сылмандарды ахль-ас суннэ, яғ ни сунниттер деп атады. Суннизмнің негізгі

айырмашылығ ы: алғ ашкы тө рт халифаты заң ды деп мойындау; 6-хадисты ешбір кү мә нсіз

мойындау; суннизмнің 4 мектебінің (маликитік, шафиитік; ханифиттік немесе ханбалитік)

біріне жату. О дү ниеде Қ ұ дай мен адам арасындағ ы қ атынастарда Мү хаммед

пайғ амбардың ешбір қ атысы болмауы; Мү хаммедтің пайғ амбар, Али болса Халиф

есебінде қ абылдау; Шиизмге қ арағ анда Суннизм ағ ымында сектлердің аздығ ы жә не т. е. с

Шиизм. Араб елінде, Мү хаммед пайғ амбар қ айтыс болғ аннан соң, Халифаттық

басқ ару басталды. Тө ртінші халиф Алидің тү сында ең ү лкен рулардың арасынан

алауыздық кө зқ арастар пайда болды. Омейядтар рулары, хурайш руынан шық қ ан Алиге

қ арсы шығ ып, бір тү тас халифаттық басқ аруды қ олдамады. Осының салдарынан, Алидің

оппозициялары, оны ө лтірумен аяқ тады. Алиді жақ таушылар ≪ екі нү р≫ деген (теория)

кө зқ арас таратты, бү л кө зқ арас бойынша: бірінші нү р Мұ хаммед болса, екінші нү р Али

еді. Солай болғ аннан соң Қ ү ранғ а Алидің де атын пайғ амбар ретінде ендіру керек еді.

Осылай, Алиді де пайғ амбар есебінде қ абылдаушылар Шииттер (арабша, топ, партия) деп

аталды. Осының арқ асында Шииттер Қ ү ранғ а тағ ы бір сү ре қ осты (114 сү ренің орнына

115 сү ре). Шииттер қ асиетті аң ызында, сү нниттік Халифтар билікті заң сыз кү шпен тартып

алушылар деп тү сіндіреді. Олар Алиді жә не оның ү рпағ ын ө здерінің заң ды басшылары

деп санап, сү нниттік Халифтарғ а Мү хаммедтің қ ызы Фатима мен Алиден тарағ ан

ү рпақ тың 12 имамын қ арсы қ ояды. Шииалардың діни догмасының қ ү растырылуы VII

ғ асырдың ортасында Аббасид династиясында жасалды.

IX ғ асырда Шииттердің 12-ші имамы жоқ болып кетті, оның аты Мү хаммед аль-

Махди болатын деген аң ыз таратты. Ол кө рінбейтін басшы деп жарияланды, ө йткені ол

ө лген жоқ, оны Аллатағ ала ө зіне керек болғ андық тан, жасырып қ ойды деп сенеді.

Аллатағ ала кажет болғ ан кез-де оны қ айтып жер бетіне жібереді, ол келіп жер бетіне

ә ділеттік орнатады дейді. Сө йтіп ≪ Махди≫ (жасырып имам) мен оның жер бетіне кайта

оралуы жө нінде ілім шиизмнің басты уағ ызына айналды Шиит ағ ымынан кө птеген

қ ауымдар (партия) бө лініп шық ты жә не ол қ ауымдар ө з бетімен тағ ы да майда қ ауымдарғ а

бө лініп отырды. Ең ү лкен қ ауымдары: қ айсандық тар, зейдиттер, имамиттер, ≪ шектелген≫

шииттер жә не исмайллиттер.

Қ азіргі ислам. Ерте дә уірдегі ≪ Алтын ғ асырдағ ы исламғ а≫, қ айта оралу идеясы

кө птеген елдерде ә ртү рлі саяси-элеуметтік қ озғ алыстар туғ ызды. Мысалы, XVIII ғ асырда

Аравияда Ваххабиттік қ озғ алыс шық ты. Ол қ озғ алысты баскарғ ан Абд ал-Ваххаба (1704-

1792) болды. Оның негізгі идеясы алғ ашқ ы мү сылман қ ауымдық кезіндегі ≪ таза≫

Мү хаммедтің ілімін қ олдау керек деді. Ол ілім бойынша Алладан басқ а Қ ү дай жоқ,

Мү хаммед -жай адам, оны Қ ү даймен тең еуге болмайды. ≪ Алла жолына≫ қ арсы келу-шілер

қ атарына ә улие адамдары, киелі жерлерді, магиялык іс-ә рекеттерді, басқ а да ескі діндердің

ә дет-ғ ү рыптарын жаткызды. Олар тек Кү ран мен Суннаны ғ ана Ислам дінінің ≪ таза жолы≫

деп қ арастырды. Олар тағ ы да байлық қ а, тойымсыздық қ а карсы, кедейлікті мақ тап,

мү сылман ≪ бауырлыкты≫ жақ тады. Ваххабиттер мү сылман емес халық тарғ а ≪ ә улиелік

соғ ыс≫ жариялады. Олар дінді қ орғ ауда фанатикалық жолда, керек болса экстремистік іс-

ә рекеттер де жасады. Ибн Абд аль лімі орта аравияның Саудидов руына ү лкен жә рдемін

тигізіп Саудидстік Мемлекет кү руына жә рдем берді. Қ азіргі кезде ваххабизм Саудавия

Аравиясының негізгі идеологиясы.

Қ азіргі кезде немесе 1962 жылы ≪ Ислам Ә лем лигасы≫ деген мү сылман одағ ы

қ ү рылды. 1969 жылы ≪ Ислам конференциясының одағ ы≫ деген, ү кімет дең гейіндегі одақ

қ азіргі ең биік одақ тасудың орны деуге болады.

Қ азақ стан жеріндегі Ислам. Ислам діні Қ азақ станғ а VIII ғ асырдың соң ынан

бастап IX ғ асырдың басында тарай бастады. 766 жылы Карлуг Ханы Қ азақ станның Жетісу

жә не Оң тү стік аймақ тарын жаулап алып, мү сылман мә дениетін таратты. X ғ асырдың

басында Карахандық тар мемлекетін кү рғ ан Сатук абд аль-Керим Богра ханның (915-955)

баласы 960 жылы Исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады.

Дегенмен, кең байтақ Қ азақ стан жеріне X ғ асырда ислам діні толық таралды деп

айту киын. Себебі, осы кү нге дейін ислам дінінің Қ азақ стан жеріне таралу

мә селетеушілердің пікірінше, Ислам діні біздің еліміздің оң тү стік аудандарына, атап

айтқ анда, Орта Азия мен Кавказғ а VII ғ асырда тарала бастағ ан десе, екінші біреулері

Ислам діні Орта Азия мен Қ азақ стан жеріне ІХ-Х ғ асырда енді дегенді айтады. Исламның

VIII ғ асырда Қ азақ стан жеріне енгенімен, бұ л діннің ө те ұ зақ жылдар бойы кең байтақ

қ азақ жеріне таралғ анын барлық зерттеушілер қ олдайды. Бү ғ ан қ осымша Ш. Уэлиханов-

тың Ислам қ азақ жеріне XIX ғ асырда ғ ана толығ ынан таралды деген кө з-қ арасы да бар.

Ислам қ азақ жеріне толық орнағ анымен, оның даму ≪ дең гейі≫ ә р-бір аймақ та

бірдей емес. Бү ндай ерекшелік тек Қ азақ стан жеріне ғ ана тә н емес, ол қ азіргі зерттеулер

бойынша дү ние жү зіндегі мү сылмандық елдерінде де осы секілді ерекшеліктері бар. Ең

жиі кез-десетін кө зқ арастар: миссионерлік кө зқ арас - Исламды қ азақ тар ү гіт-насихаттың

кү шімен, формалды тү рде қ абылдады, ү лттық ә дет-ғ ү рыпқ а тигізген ә сері шамалы деген

кө зқ арас.

Екінші кө зқ арас, Реставраторлық пікір - қ азақ тың ө зіндік, ү лттық діндеріне:

шамандық, зорастризмдік, тә ң ірлік діннің ық палы басым, сондық тан Ислам қ азақ тар ү шін

негізгі дін емес. Ү шінші кө зқ арас, қ азақ тар ислам дінін Орта Азия жә не Еділ бойы

халық тарының ық палымен қ абылдағ ан деген тағ ы сондай кө зқ арастар бар. Осылардың

барлығ ы бү л мә селенің кү рделілігін білдіреді. Ә рбір кө зкарастардың ө зіндік дә лелі бар.

Мысалы, анимистік кө зқ арасты алып қ арастырсақ, осы кү нге дейін қ азақ тардың арасынан

мынадай сө здерді естуге болады: ≪ Иә аруақ, иә Қ ұ дай, қ олдай кө р, пә ле-жаладан сақ та! ≫.

Бү ндай пікір туралы Ш. Уә лиханов: ≪ Қ азақ тар ө мірдің қ иын сә ттерінде ө здерінің ата-

бабаларының есімдерін еске алады. Ал, кез келген табыс аруақ тың қ олдауымен болады

деп есептейді≫ - деп жазғ ан немесе қ азақ тардың пікірлесу кездерінде мынадай сө зді жиі

естуге болады: ≪ Ә руақ ырза болмай, тірі байымайды≫ деген сө зді. Міне, осылай сан-алуан

ерекшеліктерін корсете беруге болады. Осының арқ асында қ азақ тың діни жү йесі бірінен

соң бірі келетін діндер деп қ арастыруғ а да болмайды. XI ғ асырда қ азақ жеріне кө птеген

діндер сің іп таралғ ан болатын. Тек нақ тылы тарихи кезең дерде, ұ лттық саяси-

идеологияның қ алыптасу кезінде, қ азақ дә стү рлі мә дениетінің қ алыптасуында Ислам діні

басым болды да, ол ≪ ү лттық ≫ дінге айналды. Себебі ислам діні қ азақ елінің кө шпелі

жеріне, ә дет-ғ ұ рыптарына баска діндерге қ арағ анда икемді де, тә жірибелі де болды. Ислам

дінін қ абылдай отырып, қ азақ діни ө кілдері ол діннің кейбір уағ ыздарын ө згертіп, оларғ а

ғ асырлар бойы ө здерінің санасына калыптасқ ан ескі діни ү ғ ымның пішінін береді.

Мү нымен бірге Ислам дінінің ө зі де жергі-лікті діндердің ық палымен ө згере бастайды.

Сонымен, Ислам ≪ ұ лттық ≫ дінге айналады. Қ азіргі қ азақ ұ лттық минталитеті бойынша

қ азақ тардың басым кө пшілігі ≪ қ азақ ≫ деген ұ ғ ымды ≪ мү сылман≫ деген ү ғ ыммен бір-дей

қ абылдайды.

Жоғ арыда кө рсеткендей, Қ азақ станғ а Ислам діні караханидтер (ХІ-ХІІ ғ ғ. ) тү сында

да едуір таралды. Ә сересе, В. В. Бартольдтың айтуына қ арағ анда, монғ олдар жаулап алғ ан

жерлердің бә рінде XIV ғ асырда Ислам діні ү стем дінге айналды. Сондық тан монғ олдар

жаулау тұ сында да бү л дін қ азақ даласында бірте-бірте тамыр жая бастады. Ақ сақ Темір

тұ сында Ислам дінінің маң ызы мұ нан да жоғ ары кө терілді. Себебі, Темір заманында ірі

қ алаларда мешіттер салынды. Темір Ислам дінінен басқ а діндерге қ арсы болды. Ол Ислам

дінінің идеологиясын нығ айтты.

Ислам дінінің таралуының тағ ы бір себептері Орта Азиядағ ы Ислам дінінің

орталық тары Хиуа мен Бү хара ү лкен ә серін тигізді. Сонымен қ атар кө рші елдермен

қ атынаста (тә жік, татар, азербайжан) олардың исламдық кө зқ арастары да ә сер етті. Ислам

діні казақ даласына енген сайын бү л байланыс діни негізде нығ ая тү сті.

Қ азақ еліне Ислам дінінің ағ ымы суфизм таралды. XII ғ асырда қ азақ жерінен

шыккан атақ ты дін ғ ү ламасы Хозрет Сү лтан Ахмет Яссауидің (1105-1166) діни ілімімен

суфизмнің ясовизмдік ағ ымы таралды деп айтсақ та артық болмайды.

Яссауи араб-парсы мә дениетінің гү лденген заманында ө мір сү рді. Яссауидің негізгі

діни пікірлері ≪ Хикмет-нэме≫ деген ө лең дер жинағ ында баяндалды. Бү л ө лең дер

жинағ ында Исламдық діни нанымды одан да жоғ ары кө терді.

Яссауидің ө шпес даң қ ын эрі қ арай кө терген адам Ақ сақ Темір (1336-1405) болды.

Ол Яссауидің моласының басына кө птеген Шығ ыс елдерінен таң даулы тас оюлағ ыш

ө нерпаздарды, ә скери кү лдарды алып келіп мешіт тұ рғ ызды. Кейіннен осы мешіттің

маң ында Тү ркістан қ аласы пайда болды.

Жалпы Ислам дінінің қ азақ мә дениетінің даму ү рдісіндегі рө лдері ә лі де жете

зерттеліп біткен жоқ. Ондай ғ ылыми зерттеу ә лі алда деп ойлаймыз. Қ азіргі кезде

Қ азақ стан егемендік алғ аннан бастап, ө з елінде жеке дербес Мү сылман орталық қ ауымы

(ДУМ) ашылды. Жылдан жылғ а мү сылман мешіттері кө птеп ашылып, емін-еркін ә рбір

мү сылмандар ө з діни қ ажеттілігін орындауғ а мү мкіндік жағ дай туды. __