1.Жеті жарғы және оның қазақ қоғамындағы рөлі

19 билет

1. Жеті жарғ ы жә не оның қ азақ қ оғ амындағ ы рө лі

Жеті жарғ ы – Тә уке хан (1678 – 1718) тұ сында қ абылданғ ан қ азақ халқ ының дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дарының жинағ ы. 17-ғ асырда қ азақ хандығ ының ыдырау қ аупінің тууына байланысты Тә уке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қ арастырып, хандық билікті нығ айтуғ а кү ш салды. Қ азақ қ оғ амының дамуы мық ты билік пен бірлікті қ амтамасыз ете алатын жаң а заң дар жү йесін қ ажет етті. Осы ретте Тә уке хан бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі ә деп-ғ ұ рып заң дары мен ө зінен бұ рынғ ы хандардың тұ сында қ абылданғ ан “Қ асым ханның қ асқ а жолы” мен “Есім ханның ескі жолын” одан ә рі жетілдіру арқ ылы жаң а заң жү йесін жасауғ а тырысты. Ү ш жү здің игі жақ сылары мен билерін жинап, оның ішінде атақ ты Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке билер бар, Кү лтө бенің басында “Тә уке ханның Жеті жарғ ысы” деген атауғ а ие болғ ан заң дар жиынтығ ын қ абылдады. Жеті жарғ ығ а сү йенген қ азақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маң ызы бар мә селелерді тиімді шеше алды. 1-жарғ ы. Кө теріліс жасап, бү лік шығ арғ ан кісілерге ө лім жазасы бұ йырылсын. (Бұ л жарғ ы мемлекеттің бү тіндігі талабынан туды).

2-жарғ ы. Тү ркі халқ ының мү ддесін сатып, елге опасыздық еткендер ө лім жазасына бұ йырылсын. (Бұ л жарғ ы халық тың ортақ мү ддесі –елдің бү тіндігін қ орғ ағ ан біртұ тас қ оғ амдық сананың жемісі).

3-жарғ ы. Мемлекет ішінде жазық сыз кісі ө лтіргендер ө лім жазасына бұ йырылсын. (Бұ л жарғ ы да жабайылық тың тө менгі сатысына тә н кісі ө лтірішулікке тыйым салғ ан жә не мә дениеттіліктің белгісі ретінде танылуғ а тиіс ө те елеулі жаң алық ).

4-жарғ ы. Ө зге біреудің ә йелімен зинақ орлық жасап, ақ некені бұ зушыларғ а ө лім жазасына бұ йырылсын. (Бұ л жарғ ы да шаң ырақ тың бірлігін қ амтамасыз еткен, неке парызына адалық ты талап еткен маң ызы зор жаң алық ).

5-жарғ ы. Ө реде тұ рғ ан, тұ саулы жү рген сә йгү лік атты ұ рлағ ан кісіге ө лім жазасы бұ йырылсын. (Ол кезде «ер қ анаты – ат» елдің, мемлекеттік соғ ыс кү ші ретіне бағ аланады).

6-жарғ ы. Тө белесте мертігудің тү ріне қ арай тө мендегіше мү ліктей қ ұ н тө ленсін: а)біреудің кө зін шығ арғ ан кісі айыпқ а қ ызын береді, ал қ ызы жоқ болса қ ыздың қ алың малын береді. ә )тө рт мү шенің бірін мертіктірген кісі айыпқ а ат береді.

7-жарғ ы. Ұ рланғ ан жылқ ы, ө зге де қ ұ нды мү лік ү шін он есе артық айып тө леттірілсін.

«Жеті жарғ ыны» қ азақ халқ ы ХІХ ғ асырдың ортасына дейін қ олданып келді. Ал кейбір заң дар Қ азан тө ң керісіне дейін қ олданылды. Сонымен бірге «Жеті жарғ ының » ө з кезінде қ ағ азғ а тү сірілмегені де белгілі. Кең естер дә уірінде «Жеті жарғ ығ а» «феодалдық қ атынастардың сарқ ыншығ ы» деген сипат тағ ылып, мү лдем зерттелінбеді. Бізге «Жеті жарғ ы» орыс ғ алымдарының жазбалары негізінде белгілі. Алғ аш рет орыс ғ алымы Г. Спасский жаппас руының старшыны Кү бек Шү кіралиевтің мә ліметтері негізінде «Жеті жарғ ының » 11 ү зіндісін 1820-шы жылы «Сибирский вестник» баспасө зінің бетінде жариялады. «Жеті жарғ ының » екінші нұ сқ асы ( 34 ү зінді) А. Левшиннің зерттеулерінде беріледі. Бұ л нұ сқ алар «Жеті жарғ ы» дү ниеге келгеннен кейін 100 жылдан соң халық ауыз ә дебиеті негізінде жариялады. Сондық тан, бұ л заң дар жинағ ының толық нұ сқ асының бізге жетпегені белгілі.

«Жеті жарғ ы» заң дар жинағ ы мемлекеттің ішкі жағ дайын кү шейтуге бағ ытталды. Осы заң негізінде қ азақ тың тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуғ а міндеттеді. Бұ л жиындарда мемлекеттің сыртқ ы жә не ішкі жағ дайына байланысты мә селелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынғ а қ ару асынып келген азаматтардың ғ ана дауыс беру қ ұ қ ық тары болды. Сонымен бірге қ ару ұ стап келген азамат жылына ө з байлығ ының жиырмадан бір бө лігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынғ а қ атысушы ә р рудың ө з таң басы болды. Бұ л таң балар қ ұ рылтайда мемлекеттік рә міз дә режесінде бекітілді.

Қ азақ тың негізгі байлығ ы мал болғ аны белгілі. Сондық тан «Жеті жарғ ы» заң дарына сай ә р меншік иесі ө з малдарына ен салуғ а міндеттелді. Сонымен қ атар, ә р рудың жайылым жер меншігі қ атаң белгіленді.

«Жеті жарғ ыда» қ ылмысты іс-қ ұ қ ық нормаларына ү лкен орын бө лінген. Қ ылмыс ретіне: кісі ө лтіру, мертіктіру, ә йелді зорлау, соқ қ ығ а жығ у, қ орлау, ұ рлық істеу жә не тағ ы басқ алары жатқ ан. Кінә лілер жасағ ан қ ылмыс дең гейіне сай ә ртү рлі жазағ а кесілген. Бұ л жинақ та «қ анғ а қ ан» заң ы сақ талды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны қ ұ н тө леумен алмастыруғ а мү мкіншілігі болғ ан. Қ ұ н тө леу тө рт жағ дайда рә сімденген. Олар: егер ә йелі кү йеуін ө лтірсе жә не кү йеуінің туыстары оны кешірмеген жағ дайда, егер ә йел некесіз туғ ан баласын ө лтірген жағ дайда, жұ байлар арасындағ ы «кө зге шө п салушылық » дә лелденген жағ дайда жә не «қ ұ дайғ а тіл тигізгені анық талғ ан жағ дайда». Ө лім жазасының екі тү рі болғ ан: дарғ а асу жә не тас лақ тыру ә рекеттерін қ олдану.

Жазалаудың ең кө п таралғ ан тү рі – қ ұ н тө леу болғ ан. Қ ылмыскердің жә не ө лген адамның ә леуметтік жағ дайына байланысты қ ұ н мө лшері ө згеріп отырғ ан. Мысалы, ө лген ер адамның қ ұ ны 1000 қ ой болса, ә йел адамның қ ұ ны 500 қ ой болғ ан. Ал ө лген адамның ә леуметтік жағ дайы ақ сү йек болса қ ұ н мө лшері жеті есе ө скен, яғ ни сұ лтан немесе қ ожа тұ қ ымынан ө лтірілгендерге жеті адамның қ ұ нын тө леген. «Сұ лтан» немесе «қ ожағ а» тіл тигізгені ү шін 9 мал, қ ол жұ мсағ аны ү шін 27 мал тө ленетін болды. Қ ұ лдың қ ұ ны бү ркіттің немесе тазы иттің қ ұ нымен тең ескен. Дене мү шелеріне зақ ым келтірген қ ылмыскер де белгілі мө лшерде қ ұ н тө леген. Атап айтқ анда, бас бармақ – 100 қ ой, шынашақ 20 қ ой болғ ан. Ұ рлық жасалғ ан кезде ұ рланғ ан заттың қ ұ ны иесіне «ү ш тоғ ыз» етіп қ айтарылғ ан. Мысалы, ұ рланғ ан 100 тү йе 300 жылқ ығ а немесе 1000 қ ойғ а тең елген. Бұ л баптардан біз «Жеті жарғ ығ а» сай қ ылмыс істеген ә р ә леуметтік таптың қ ұ қ ық тары заң дастырылғ анын кө реміз.

«Жеті жарғ ы» бойынша ө лім жазасы мен қ ұ н тө леуден басқ а жазалар да қ олданылғ ан. Мысалы, ә кесіне қ ол жұ мсағ ан ұ л баланы қ ара сиырғ а теріс отырғ ызып масқ аралағ ан. Ата-анасына дауысын кө терген қ ыз баланың жазасын шешесі шешкен. Кү йеуін ө лтірген екіқ абат ә йел елден қ уылса, христиан дінін қ абылдағ ан адамның мал-мү лкі тә ркіленген. Қ ұ дайғ а тіл тигізгендігі жеті адамның куә лігі арқ ылы анық талғ ан адам таспен атып ө лтірілген.

2. 1917 жылғ ы шілдедегі І жалпы қ азақ сьезінің шақ ырылуының тарихи маң ызына талдау жасаң ыз. Бірінші жалпық азақ съезі - 1917 жылы 21-26 шілде аралығ ында Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғ ана облыстарынан жә не Бө кей ордасынан 20-дан астам қ азақ ө кілдерінің қ атысуымен Орынбор қ аласында ө ткен сиез. Ол Х. Досмұ хамедұ лының тө рағ алығ ымен, А. Байтұ рсынұ лының, Ә. Кө тібаровтың, М. Дулатовтың, А. Сейітовтың хатшылығ ымен ө тті. Бірінші жалпық азақ сиезінің кү н тә ртібіне сол тарихи кезендегі елдің ә леуметтік-экономикалық жә не қ оғ амдық -саяси ө міріне Қ атысты тө мендегідей 14 мә селе қ ойылды:

1. Мемлекеттік қ ұ рылыс. 2. Қ азақ автономиясы. 3. Жер мә селесі. 4. Халық милициясы. 5. Земство. 6. Оқ у мә селесі. 7. Сот мә селесі. 8. Дін мә селесі. 9. Ә йел мә селесі. 10. Бү кілресейлік қ ұ рылтай жиналысы. 11. Бү кілресейлік мұ сылмандар кең есі. 12. Қ азақ саяси партиясы. 13. Жетісу оқ иғ асы. 14. Киевте ө тетін Бү кілресейлік федералистер сиезіне жә не Санкт-Петербургтегі оқ у комиссиясына Қ азақ тан ө кіл жіберу.

Сиез қ абылданғ ан қ аулы бойынша Ресей «демократиялық федеративтік республика болып, қ азақ облыстары қ оныс, ұ лт жігіне қ арай облыстық автономия алуғ а тиіс» болды. Делегаттар жер туралы мә селені аса ұ кыптылық пен талқ ылап, 14 тармақ тан тұ ратын шешім қ абылдады. Онда: «Қ азақ халқ ы ө зіне қ арасты жерге орналасып болғ анша қ азақ жері ешкімге берілмесін» деп кө рсетіліп, бұ рын қ азақ тардың пайдасынан алынып қ ойғ ан жерлерді кері қ айтару талап етілді. Делегаттар «жер туралы қ азақ ө з алдына заң жобасын жасасын» деген ұ сыныс білдіріп, Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысының болашақ депутаттарына жиналыста бұ л мә селені талқ ылап, оғ ан депутаттық қ а кандидат етіп 81 адамнан тұ ратын тізімді бекітті. Олардың ішінде Ә. Бө кейхан, Ахмет Байтұ рсынұ лы, Ә лімхан Ермеков, Х. Ғ аббасов, Ж. Ақ паев, Айдархан Тұ рлыбаев, А. Сейітов, М. Дулатов, А. Бірімжанов, С. Қ адырбаев, Х. Досмұ хамедұ лы, Ж. Досмұ хамедұ лы, Мұ хаметжан Тынышбаев, Ы. Жайнақ ов, С. Аманжолов, М. Шоқ ай, Ә. Кенесарин, Қ. Қ ожық ов, Ғ. Оразаев, Б. Қ ұ лманов, У. Танашев секілді белгілі қ азақ зиялылары болды. Сондай-ақ, депутаттық қ а кандидат ретінде ұ сынылғ андардың арасында Г. Н. Потанин, В. Чайкин, Т. Нарботабеков, Ә. Диваев сияқ ты басқ а ұ лт ө кілдері де бар еді. ^[1]

Бү кілресейлік мұ сылмандар кең есіне сиез шешімімен Ақ моладан А. Тұ рлыбаев, Семейден Ә. Сә тбаев, Торғ айдан Ә. Байғ арин, Оралдан Досмұ хамедұ лы, Бө кей ордасынан У. Танашев, Жетісудан Б. Мә метов, Сырдариядан М. Шоқ ай, Ферғ анадан Ғ. Оразаев сайланды. Бірінші жалпық азақ сиезі қ азақ халқ ының ө з алдына саяси партиясы болуы тиіс деп есептеп, бұ л партия бағ дарламасының жобасын Бү кілресейлік мұ сылмандар кең есіне сайланғ ан қ азақ ө кілдеріне тапсырды. Сиездің шешімі бойынша, қ ұ рылатын партия парламенттік негізде демократиялык ұ станымдарды басшылық қ а алғ ан, қ азақ халқ ының ұ лттық мү ддесін қ орғ ауды мақ сат тұ тқ ан саяси партия болуы тиіс еді. Сиез жұ мысы барысында бір топ делегат партия қ ұ ру ісіне байланысты сө йлеген Бө кейханұ лынан ресейлік кадет партиясына қ атынасын ашық мә лімдеуді талап етті. Соғ ан байланысты болашақ партия басшысы кадет партиясынан шығ атынын мө лімдеді. Сиез ө з қ аулыларында «осы кү нгі тұ рақ ты ә скер орнына халық милициясы қ ұ рылсын» деп, ұ лттық ә скер жасақ тауды, «кө шпелі елдерде отырық шылардікі секілді тоқ таусыз болыстық земство ашылсын» деп, земстволық басқ ару жү йесінің қ азақ тұ рмысына бейімделген тү рін ұ йымдастыруды, «қ азақ тың народный сотын» жойып, оның орнына «қ азақ тұ рмысына лайық сот - айрық ша сот» қ ұ руды жақ тап шық ты. Сиездің оқ у-ағ арту ісі, ә йел тең дігі жә не дін мә селелері бойынша қ абылданғ ан шешімдері қ азақ зиялыларының бұ л қ оғ амдық мә селелерді тү сініп, шешуде ө з заманындағ ы қ оғ амдық ойдың алдың ғ ы қ атарында тұ рғ андығ ын айғ ақ тайды. Оқ у-ағ арту ісіне байланысты «бастауыш білім жалпығ а міндетті болсын, бастапқ ы екі жылда оқ у баланың ана тілінде жү рсін, мектеп оқ улық тары жә не мерзімді басылым «Қ азақ » газеті емлесімен жазылсын» деп кө рсетіп, ал ә йел тең дігі жө нінде «ә йелдер саяси қ ұ қ ық та ерлермен тең, ерге шығ у еркі ә йелдің ө зінде болсын, қ алың мал жойылсын, 16-ғ а толмағ ан қ ызғ а қ ұ да тү су болмасын, неке қ иярда ә йел мен еркекті беттестіріп, ризалық тары ескеріліп отырсын» деп қ аулы етті. Сиез Жетісу облысында туындап отырғ ан жағ дайды талқ ылап, Ресей ішкі істер министрі атына: «Жетісудағ ы қ азақ -қ ырғ ызды атып-жаншып жатқ ан мұ жық тардың жә не соғ ыстан қ айтқ ан солдаттың қ олынан қ ару-жарағ ын жиып алып, халық ты тыныштандырсаң ыз екен», - деген мазмұ ндағ ы жеделхат жолдады. Сонымен бірге Жетісу облысындагы ашаршылық тан қ ырылып жатқ ан қ азақ -қ ырғ ызғ а «алаш баласының жә рдем беруін» ө тініп ү ндеу тастады. Киев қ аласында тамыз айында ө туі тиіс федералшылар сиезіне Бө кейханды, Досмұ хамедұ лын жә не Танашевты жіберу жө нінде шешім қ абылданды. Санкт-Петербургтегі оқ у комиссиясына С. Кенжеұ лы баратын болып белгіленді. Сиездің кү н тә ртібіндегі мә селелер бойынша қ абылданғ ан қ арарлар кейінірек, 1917 жылы 21 қ арашада «Қ азақ » газетінде жарияланғ ан «Алаш» партиясы бағ дарламасы жобасында басшылық қ а алынды.

3. Мұ стафа Шоқ ай туралы жазу Қ азақ қ оғ ам жә не саяси қ айраткері, публицист, Бірың ғ ай Тү ркістанның бостандығ ы мен тә уелсіздігі ү шін кү рескен идеолог. Мұ стафа Шоқ ай (Шоқ аев)1890 жылдың 25 желтоқ санында Перовскқ а (бұ рынғ ы Ақ мешіт, қ азіргі Қ ызылорда) жақ ын маң да Сырдария ө зенінің бойындағ ы қ азақ ауылдарының (Кең ес ө кіметі кезінде бұ л ауыл 1 Май совхозы деп аталғ ан ) бірінде дү ниеге келген.

1917 жылы Шоқ ай Ташкентте «Бірлік Туы» газетін шығ ара бастайды. Бұ л газетте ол бірінші рет барлық тү ркі тілдес халық тардың тә уелсіздігі туралы ойларын жазып, «Свободный Туркестан» атты орыс тіліндегі газетінде ө зінің демократиялық ойларын насихаттады. Сә уір айында ол Ташкент қ аласында ө ткен қ оғ амдық ұ йымдардың Тү ркістан съезіне қ атысады. Кү н тә ртібіндегі басты сұ рақ Тү ркістанды басқ ару мә селесі болды. Бұ л съезде Тү ркістан Ұ лттық Кең есі қ ұ рылды. Тұ рақ ты орындаушы комитеттің басшысы болып 27 жастағ ы Мұ стафа Шоқ ай сайланды. Кейіннен ол: «Мен сол кезде бә рінен де кіші болатынмын жә не мен басшы болудан біраз қ ысылдым. Бірақ бұ л жергілікті жерден шық қ ан интеллигенция ө кілдерінің аз екендігін сипаттады. Ал сол кезең ең жауапкершілігі жоғ ары уақ ыт еді », - деп есіне алады. 1917 жылдың 21-28 шілде аралығ ында негізінен қ азақ тар шоғ ырланғ ан Сырдария облысы атынан Орынборда ө ткен І Жалпық ырғ ыздық (Жалпық азақ тық ) съезге қ атысады. Мұ ндағ ы талқ ыланғ ан негізгі мә селелер: мемлекетті басқ ару жолы, қ ырғ ыз облыстарындағ ы автономия жә не жауыр болғ ан жер мә селесі. Съезде алғ ашқ ы қ азақ саяси «Алаш» партиясы қ ұ рылды. Шоқ ай Жалпыресейлік Қ ұ рылтай жиналысы мен Жалпыресейлік «Шұ рай-Ислам» мұ сылмандар съезіне қ атысу ү шін делегат болып таң далынады. 1918 жылы большевиктер Қ оқ ан автономиясын қ иратады. Шоқ ай қ ирату кезінде зорғ а аман қ алып, қ ұ пия тү рде Ташкентке қ ашып кетеді. Сонда заң сыз тү рде екі ай жү ріп, бұ рынғ ы танысы Мария Горина деген актрисамен жолығ ып, 1918 жылдың сә уірінде соғ ан ү йленеді. Ол уақ ытта Шоқ ай Алаш- Орда жұ мысына қ атысып жү рген болатын. Кейін ол кавказ маң ына кетіп, 1919 жылдан 1921 жылғ а дейін Тбилисиде ө мір сү реді. Кең ес ә скері мұ нда келісімен ол Тү ркияғ а қ ашады. 1921 жылдың жазында ол ә йелімен бірге ақ эмиграцияның орталығ ына айналғ ан Парижге келеді. 1926 жылдан бастап Мұ стафа Шоқ ай «Прометей» журналының редакция алқ асында, Кавказ, Украина жә не Тү ркістан халық тарының Ұ лттық Қ орғ ау органындарында болды. 1927 жылы Мұ стафа ө зінің ескі танысы Ахмет-Заки Валидовтың кө мегімен Стамбулда «Жаң а Тү ркістан» (1927-1931) газетін ұ йымдастырды- Тү ркістанның Ұ лттық Қ орғ ау саяси органы. 1929 жылдан бастап Берлинде «Жас Тү ркістан» газетін шығ арып, сол газеттің бас редакторы болады. Журнал Екінші дү ниежү зілік соғ ыс басталғ ан 1939 жылғ а дейін шығ арылып, сол жылы 117 саны жарық кө рді. КСРОғ а шабуыл жасағ ан 1941 жылдың 22 маусымында Париждегі ұ лтшылдар барлық белгілі орыс эмигранттарын Компьен қ амалына қ амап қ ояды. Шоқ ай да солардың арасында болады. Ү ш аптадан кейін оны Берлинге алып барып, бір жарым ай бойы Тү ркістан легионын басқ аруғ а ү гіттейді. Бұ л легионғ а концлагерьлердегі тұ тқ ында отырғ ан кең ес тү ріктерін жинау мақ саты қ ойылды. Мұ стафа Шоқ ай басынан тұ тқ ындағ ы тү ріктердің бә рін қ ұ тқ ару мақ сатында немістерге ө зінің шарттарын қ ойды, бірақ немістер бұ л талаптарды қ абылдамады. Сондық тан Мұ стафа Тү ркістан легионын басқ арудан бас тартты. 1941 жылдың 22 желтоқ санында Гитлер Тү ркістан жә не басқ а ұ лттардың легиондарын қ ұ ру туралы Жарғ ығ а қ ол қ ойды. Бұ л уақ ытта шоқ ай Берлиндегі «Виктория» ә скери ауруханасында жатқ ан болатын. 1941 жылдың 27 желтоқ санында ол қ айтыс болады. Ең кең тарағ ан нұ сқ ағ а сү йенсек, ол Гитлердің бұ йрығ ымен ө лтірілге н.

20 билет

1. Шығ ыс Қ азақ стан облысы Катонқ арағ ай ауданында Бұ қ тырма ө зенінің оң жағ алауында Берел ауылынан оң тү стік-батысқ а қ арай 7 – 8 км жерде орналасқ ан. Қ орым солтү стігінде Берел жә не Бұ қ тырма ө зендерінің қ осылғ ан жерімен, оң тү стігінде Қ ансу ө зенімен, ал батысы мен шығ ысында таулармен шектелген Бұ қ тырма ө зенінің оң жағ асындағ ы алаң да орналасқ ан. Берел қ орымындағ ы обалар мен ғ ұ рыптық ескерткіштер оң тү стік-шығ ыстан солтү стік-батысқ а созылып жатқ ан бірнеше тізбекке жә не жеке топтарғ а шоғ ырланғ ан. Ә рбір тізбекте бұ л ө ң ірді б. з. б. 1 мың жылдың тың екінші жартысында мекендеген тайпалық одақ тардың ө кілдері жерленген болуы мү мкін. Тізбектердегі ү лкен, орташа жєне кішігірім обалар сол замандағ ы ә леуметтік жіктің болғ андығ ының кө рінісі болып табылады. Алғ аш 1865 жылы В. В. Радлов, 1959 жылыС. С. Сорокин зерттеді. 1998 жылыХалық аралық қ азақ -француз экспедиция (жетекшісі З. Самашев) қ орымның жаң а жобасын болжап, бірнеше қ орғ анды зерттеді. Берел қ орымында 1997 жылдан қ азіргі кезге дейін 20 ескерткіш зерттелді, солардың ішінде №4, 9, 10, 11 обаларынан тоң басқ ан қ абірлер аршылды. Берел қ орымы обалардан табылғ ан ақ сү йектер мен скиф-сібір аң стилінде жасалғ ан заттарының нә тижесінде ә лемге ә йгілі болды. Берел қ орымындағ ы тоң басқ ан обалардың беретін мә ліметтері де ерекше. Берел қ орымындағ ы ү лкен обаларда табиғ ат пен климаттың жә не обаны ү йген материалдар мен ескерткіш қ ұ рылысының ү йлесімінен пайда болғ ан тоң ың нә тижесінде органика, яғ ни киім, ат ә бзелдері, ағ аш бұ йымдары, ер тоқ ым, тері мен киізден жасалғ ан заттар шірімей жақ сы сақ талғ ан. Берел қ орымынан табылғ ан заттарды зерттеуде алғ аш рет жаратылыстану ғ ылымдарының ә дістері пайдаланылды.

2. Қ азақ ө лкесі Ресейден орыс шаруаларының ғ ана емес саяси жә не революцияшыл қ айраткерлерінің де жер аударылу орына айналғ ан болатын. патша билігіне қ арсы шық қ аны ү шін саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан азаматтардың Қ азақ ө лкесінің саяси жә не ә леуметтік ө міріне ық палы ө те зор болды. ХІХ ғ асырдың аяғ ында Қ азақ ө лкесінде бірқ атар халық шылдар ү йірмесі пайда болғ ан-ды. 1896 жылы жер аударылғ ан Орал жұ мысшысы А. Ушаков Атбасарда социалистік идеяларды қ олдайтын алғ ашқ ы «маркстік ү йірме» ұ йымдастыруды. ХХ ғ асырдың басында «маркстік ү йірмелер» Ақ мола, Петропавл, Орал, Қ останай, Семей, Верный жә не т. б. қ алаларда қ ұ рылды. Осы ү йірмелердің негізінде Қ азақ ө лкесіндегі қ алаларда РСДЖП ұ йымдары да қ алыптаса бастады. Теміржол мен ө ндіріс орындары бар қ алаларда кә сіподақ ұ йымдары пайда болды. Алғ ашқ ы болып 1905 жылы Орал теміржолшыларының кә сіподақ ұ йымы қ ұ рылды. Ең ірі кә сіподақ ұ йымы Орынбор-Ташкент теміржолшыларының ұ йымы болды. Мұ ндай ұ йымдар арасында Петр Топорнин, Ә лімжан Байшағ ыров, Ысқ ақ Қ асқ абаев сынды жұ мысшылар басқ арғ ан Успенск кенішіндегі «Капиталғ а қ арсы орыс-қ азақ одағ ы» жұ мысшылар қ ұ қ ығ ын қ орғ ау ү лкен беделге ие болды. Ресейде І Орыс ревалюциясының басталуына тү рткі болғ ан 1905 жылы 9 қ аң тарда Петербургтегі «Қ анды жексенбі» оқ иғ асы туралы хабар Қ азақ ө лкесіне де тез тарады.

1905 жылы Ақ панда патшаның бейбіт демонстрацияғ а қ ару қ олдануына қ арсы Тү ркістан, Перовск, Жусалы, Шалқ ар сияқ ты Қ азақ ө лкесінің бірқ атар елді мекендерінде де т. б. ең бекшелердің нарзылық тары ұ йымдастырылады. Петербург, Мә скеу сияқ ты орталық қ алаларда болғ ан жұ мысшы қ озғ алысының ә скерінен Қ азақ ө лкесіндегі жұ мысшылардың ревалюциялық белсенділігі артып, ол қ азақ ауылдары мен орыс деревняларына да кү шті ә сер етті. 1905 жылы мамыр айында Қ останай мен Верныйда жұ мысшылардың ереуілдері болып ө тті.

1905 жылы жазда қ азақ халқ ының нарзылық тары ұ йымдасқ ан жә не саяси сипатқ а ие болды. Сол кезең дегі ревалюциялық оқ иғ алар барысын қ азақ халқ ының мү ддесі жолындағ ы кү ресте ұ лттық интеллиегенция саяси белсенділігімен таныла бастады. Ұ лттық зиялы қ ауым ө кілдері ө з ойлары мен кө зқ арастарын тү рлі баспасө з беттерінде жариялай бастады. ХХ ғ асыр басында ұ лттық интеллигенция кө ш басшысы ретінде Ә лихан Бө кейханов танылды. 1905 жылы жазда қ азақ зиялалары патша ү кіметіне қ азақ халқ ының мұ ң -мұ қ тажын жеткізген петиция ұ йымдастырды. Бұ л тарихта «Қ арқ аралы петициясы» деген атпен белгілі оқ иғ а болатын. Қ арқ аралыдағ ы Қ оянды жә рмең кесіне жиналғ ан халық Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рынов, М. Даулатов сынды азаматтардың ұ йымдастыруымен патша ө кіметіне петиция қ абылдады. Оғ ан 14, 5 мың адам қ ол қ ойғ ан. Петицияда қ азақ халқ ының ө мірлік маң ызды мә селелерін тез арада шешу талап етілді. Ең алдымен қ азақ тардан тартып алынғ ан жерлерді қ айтару, орыс шаруаларын қ азақ жеріне қ оныс аудару саясатын тоқ тату мә селелерін кө терді. Сондай-ақ бұ л қ ұ жатта қ азақ халқ ына дербес мү фтилік ашу жә не сайлау қ ұ қ ығ ын беру туралы саяси талап та қ ойылғ ан еді.

3. Халық жү регіне ерекше қ ымбат тұ лғ алардың бірі – Міржақ ып Дулатұ лы. Жақ аң ның бар ғ ұ мыры халқ ымен тығ ыз байланысты. Осы арада бір ғ ана жә йтке тоқ талсақ, қ азақ тың азаттық қ озғ алысының алғ ашқ ы сә улесіндей жылт еткен “Серке” газетіндегі “Жастарғ а” атты ө лең і мен жариялана тү сіп жабылып қ алғ ан “Біздің мақ сатымыз” атты мақ аласына биыл аттай жү з жыл толады.

М. Дулатұ лының есімі ақ талып, бү кіл шығ армашылық мұ расы халық қ а қ айтарылғ алы жиырма жылғ а таяу уақ ыт болды. Содан бері оның ә леуметтік-саяси жә не ә деби-публицистикалық қ ызметін зерттеп, қ оғ амдық сананың игілігіне айналдыру жө нінде бірсыпыра істер атқ арылды.

Бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы тындырымды қ адамдар ретінде 1988 жылы 4 қ арашада Қ азақ КСР Жоғ арғ ы сотының шешімімен оның заң жү зінде азаматтық жағ ынан ақ талуын жә не 1989 жылы 26 шілдеде М. О. Ә уезов атындағ ы Ә дебиет жә не ө нер институтының ұ сынысымен Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитеті комиссиясының қ орытындысы бойынша қ аламгердің шығ армашылық мұ расы идеялық -саяси тұ рғ ыдан ақ талғ анын атап кө рсетуге болады.

Осыдан кейін-ақ Алаштың ө зге қ айраткерлерімен бірге Міржақ ып Дулатұ лының да қ оғ амдық -саяси жә не ә деби-шығ армашылық мұ расын жариялау жә не кең кө лемде насихаттау жұ мысы белсене қ олғ а алынды. Тоқ саныншы жылдардың бас кезінде шығ армаларының ә уелі бір томдық, сонсоң екі томдық басылымдары жарық кө рді. Тарихшы, ә дебиетші ғ алымдар оның саяси-ә леуметтік жә не ә деби-публицистикалық қ ызметтерін кең кө лемде зерттей бастады. Мерзімді баспасө з беттерінде ө мірі мен қ ызметі жайында тағ ылымды мақ алалар жарияланды. Алғ ашқ ы ғ ылыми монографиялар жарық кө рді. Кандидаттық диссертациялар қ орғ алды. Артында қ алғ ан жалғ ыз мұ рагері Гү лнар Міржақ ыпқ ызының ерекше кү ш салып, қ алам тербеуі арқ асында “Шындық шырағ ы” атты екі томдық естелік ең бегі оқ ырман қ ауымғ а тарту етілді. Осындай жү йелі жұ мыстардың нә тижесінде 2002-2004 жылдары Алаш ардагерлері ішінде алғ ашқ ы болып М. Дулатұ лы шығ армаларының бес томдық академиялық басылымы жарық кө рді. Солардың барлығ ының бір тү йінді нә тижесі ретінде бір топ жас ізшілдердің табанды ізденісі арқ асында сонау солтү стіктегі Карелия жерінде дамылдап жатқ ан ардагер ағ а мү рдесі Торғ ай жеріндегі ө зінің туғ ан топырағ ына ә келініп, қ азақ дә стү рімен қ айта жерленді. Енді, міне, белгілі бір мө лшерлі мезгіл жеткенде, ел жадындағ ы жақ сының ғ ибратты ғ ұ мырына тағ ы бір кө ң іл кө зімен барлай қ арап, тағ зым етудің сә тті орайы келіп тұ рғ андай. Демек, бұ л тұ ста Міржақ ып Дулатұ лы кім деген сауал кө лденең дей алмайды. Оның халық деп соқ қ ан жү регінің дү рсілі ғ асыр сағ атының тіліндей тырсылдап естіліп тұ ратынына ешкімнің кү мә ні болмаса керек. Ендігі мә селе – біз оның табиғ и болмысына қ аншалық ты бойлай алдық деген сұ рақ тың тө ң ірегінде ғ ана ө рби алмақ. Сондық тан бұ дан арғ ы ә ң гімені де біз осы бағ ытта жалғ астырмақ пыз. Ө ткен ғ асырдың ұ шар басында Торғ айдың екі басқ ыш қ азақ -орыс мектебін жә не Қ останайда осындай мектеп жанынан ашылғ ан бір жылдық курсты бітіріп, мұ ғ алімдік куә лік алып шық қ ан жас жігіт туғ ан елінде бір-екі жыл ауыл мектебінде бала оқ ытты. Ү йез орталық тарында оқ и жү ріп, елдің ә леуметтік ө мірінен азды-кө пті хабардар болғ ан кө зі ашық жігіт ауыл тірлігімен томағ а тұ йық қ ала алмады. Ә р тү рлі салағ а ой жү гіртіп, ә лденелерге алаң болды. Сондағ ы оны ең мазалағ ан нә рсе, ауыл балаларына жү йелеп сабақ берерлік оқ улық тар жоқ: ә сіресе есеп шығ артатын, ә ртү рлі мә тін оқ ытып жаттық тыратын оқ у қ ұ ралдары жетпейді, соларды ө зіміз-ақ қ ұ растыруымызғ а болар еді-ау деген ой мазалайды.