1.Қазақстандағы этно-саяси бірлестіктердің қалыптасуы

17 билет

1. Қ азақ стандағ ы этно-саяси бірлестіктердің қ алыптасуы

Қ азақ тілі тү ркі тілдерінің ішінде қ ыпшақ тіл тобына жатады. Бұ л топтың ішінде қ ыпшақ -ноғ ай тармағ ына кіреді. Осы тіл тармағ ына қ азақ, қ арақ алпақ, ноғ ай тілдері жатады.

Қ азақ тілі қ азақ этносының негізімен бірге Қ ыпшақ конфедерациясы заманында қ алыптасты.

Халық тың этностық, аумақ тық, саяси жағ ынан біртұ тас қ ұ рылымғ а айналуы ү шін қ ажетті алғ ышарттың бірі — оның дербес мемлекеттілігінің болуы. Монғ олдар жаулап алғ аннан кейін Қ азақ стан аумағ ында пайда болғ ан мемлекеттердің — ә уелі монғ ол ұ лыстарының, содан соң Ақ Орданың, Моғ олстанның, Ә білхайыр хандығ ының, Ноғ ай ордасының қ ұ рылуы — қ азақ мемлекеттілігінің, этностық аумағ ының қ алыптасуына негіз болды. Сонымен қ атар қ азақ руларының аталғ ан мемлекеттердің қ ұ рамында бө лшектенуі ә рі қ арай этностық топтасуына да кедергі болды. Қ азақ рулары тү рлі мемлекеттік қ ұ рылымдарғ а бө лініп кетсе де, бір тілде сө йледі. XIV—XV ғ асырларда қ азақ тілінің ө зіндік ерекшеліктері қ алыптаса бастады.

Қ азақ халқ ының халық болып қ алыптасуының аяқ талуы XV ғ асырдың екінші жартысы мен XVI ғ асырдың басында дербес Қ азақ хандығ ының қ ұ рылып, қ алыптасуымен байланысты. Сонымен, халық болып қ алыптасудың тағ ы бір шарты — ө з мемлекеттілігінің болуы XV ғ асырдың екінші жартысында іске асты.

Қ азақ хандығ ында бұ рынғ ы кезде басымырақ болып келген рулық тайпалық сана бірте-бірте ә лсіреп, барғ ан сайын қ азақ ұ ғ ымындағ ы ортақ халық тық этностық санағ а ұ ласты. Сө йтіп, қ азақ жері, қ азақ елі, қ азақ мемлекеті деген ұ ғ ымдар қ алыптасты.

Этнос теориясымен айналысушы ғ алымдардың пікірінше, этностық бірлестіктің ә р заманда қ алыптасатын ү ш тү рі болады:

1. Ру-тайпа.
2. Халық.
3. Ұ лт.

Осы этностық бірлестіктердің ә рқ айсысының ө зіне тә н этностық санасы болады. Этностық сана дегеніміз — адамның ө зін-ө зі белгілі бір этностық топтың мү шесімін деп тү сінуі. Мысалы, " мен қ азақ пын" деген тү сінік — этностық сананың кө рінісі.

Рулық -тайпалық жіктелу дә стү рі халық болып қ алыптасқ анда да, тіпті ұ лт болып қ алыптасқ анда да сақ талып қ алғ ан қ азақ сияқ ты этностарда этностық сананың осы аталғ ан ү ш тү рі ә р замандарда орқ алай кө рініс тапқ ан. Ә сіресе халық болып қ алыптасудың бастапқ ы кезең інде халық тық этностық санамен бірге рулық -тайпалық этностық сана басым орын алғ ан. Мысалы, ескікө з қ ариялар " Қ ай елсің? " — деген сұ рақ қ а бірінші ө з руының, одан соң тайпасының, жү зінің атын атағ ан. Ә детте, " қ азақ пын" деген атауды тек сырт жұ ртқ а шық қ анда ғ ана айтқ ан. Ө йткені ру тайпасының аты-ақ оның қ азақ екенін білдіреді деп есептеген.