1.Мөде тұсындағы Ғұн мемлекеті

15 билет

1. Мө де тұ сындағ ы Ғ ұ н мемлекеті

Мө де қ ағ ан (Маодунь) (ж. ж. с. д. 228-174) - ғ ұ н (қ ытайша хунну) империясының негізін қ алаушы. Қ ытай жазбаларында оның есімін «Маудун», ал билік лауазымын «шаньюй» деп атайды. Чә ниү й атауының жеке сө з ретінде не мағ ына беретіні ә лі кү нге белгісіз, ал лауазым ретіндегі мағ ынасы ғ ұ ндар ү шін ортағ асырлық тү ркілердің «Қ ағ ан» дегенімен мә ндес. Қ азіргі тарихшылардың шаньюйді «тә ң ірқ ұ ты» деп аударады.

Мө де шамамен 18-19 жасында, ж. ж. с. д. 209 жылы, ә кесі Тумә нді ө лтіріп, ғ ұ н хандығ ының тағ ына отырып, ө зін ғ ұ н елінің дара билеушісімін деп жариялайды. Содан кө п ұ замай шығ ыста дунху, батыста жыужы (юечжи), терістігінде хуниү й, чуйшы, динлиң, гыгун жә не шың ли, оң тү стігінде лыуфаң, бай - иә н секілді елдерді жаулап алып, шағ ын ғ ұ н хандығ ын Шығ ыста тең десі жоқ далалық ұ лы империяғ а айналдырады. Осыдан кейін елі оны «ақ ылы асқ ан дана» деп мойындап, оғ ан «Чиң тижы» деген ат береді. Бұ л қ азіргі тү сінікте «Тә ң ірінің кү ші», яғ ни «Қ ұ дайдың қ аһ ары» деген мағ ынаны білдіреді.

Ел билігінің басына кө семдік дарыны аса жоғ ары, қ олбасшылық қ абілеті тым ерен, кө здеген мақ сатына жетпей тынбайтын жігерлі жас Мө денің келуі тек ғ ұ н халқ ының ғ ана емес, бү кіл Шығ ыс халық тарының тағ дырына ү лкен ө згеріс ә келеді. Бұ рын жеке-жеке хандық тарғ а бө лініп, ө зара қ ырқ ысып жатқ ан тү ркі халық тарының басы бірігіп, бә рі тарихқ а танылғ ан ү лкен бір далалық империяның қ ұ рамына енеді. Елді басқ арудың жаң а жү йесі қ алыптасады. Бұ л жү йе елді ү ш ә кімшілік аумақ тық қ ұ рылымғ а бө ліп басқ ару арқ ылы жү зеге асырылып, бар билік бір адамның чә ниү йдің қ олына кө шеді.

Мө де қ ағ ан тұ сында мемлекетті басқ ару жү йесінің шен дә режесі де белгіленеді. Мемлекеттің шығ ыс бө лігін Сол тужи уаң, батыс бө лігін Оң тужи уаң басқ арды. Қ ытайша аталғ ан бұ л лауазымдардың билік пә рмені кейінгі тү ркілердің «кіші хан» деген ұ ғ ымына келеді. Бұ дан кейінгі лауазым иелерін Сол лули уаң, Оң лули уаң деп атайды. Бұ лар кіші хандарғ а бағ ынышты азық -тү лікке жауап беретін уә зірлер. Кезінде осы тө рт лауазым иелерін топтастырып ортақ бір ақ атаумен чә ниү йдің «тө рт мү йізі» деп атағ ан. Мұ ның сыртында «тү мен басы» деп аталатын 24 ә кімшілік басшылары болғ ан. Тә різі қ азақ тың қ ария сө зінде жиі айтылатын «24 баулы ел» деген тіркес сол бір шалғ ай кез кезең нен келе жатқ ан ү рдіс болуы ә бден мү мкін.

Мө денің реформасынан кейін мемлекетте ә скери шен жү йесі де (бас қ олбасшы, тү менбасы, мың басы, жү збасы, онбасы) бір қ алыпқ а тү седі. ғ ұ н империясы азаматтарының бә рінің бірдей ә скер қ атарына шақ ырылуғ а міндетті болуы, шақ ырылғ андардың ә скери бастық тарына сө зсіз бағ ынуы, ә скердің ү немі жауынгерлік рухта болуы ү шін ә скери жаттығ улардың жү йелі жү ргізіліп тұ руы ғ ұ ндардың тұ рақ ты армиясы болғ анын дә лелдейді. Оның саны бір деректе «300 000, екіншісінде 400 000 еді» деп кө рсетіледі.

Ғ ұ ндардың ата-баба дә стү ріне негізделген азаматтық, қ ылмыстық заң жү йесінің ө мірге келуі де осы Мө де қ ағ аннан басталады. Бірақ бұ л заң дардан қ ытайдың байырғ ы жазбалары арқ ылы бізге жеткені 4-5 бап қ ана. Олар:

Адамғ а пышақ, не қ анжар салып, ө лімші еткендер ө лім жазасына кесіледі;
Ұ рлық жасаушының мал мү лкі тү гел тә ркіленеді;
Жең іл қ ылмыс жасағ андардың беті тілінеді; (Қ азақ тың «бетің тілің гір» деген қ арғ ысы осы Мө де қ ағ ан заманынан бү гінге жеткен бір белгі болса керек)
Ауыр қ ылмыс жасағ андар ө лім жазасына бұ йырылады;
Қ ылмыстыларды қ амауғ а алып, жазасын беру он кү ннен ә ріге созылмайды. (Бірақ мемлекетте мұ ндай қ амауғ а алынатын қ ылмыстылар онша кө п болмағ ан)

Ғ ұ ндарғ а шын ниетімен беріліп, ө лгенше чә ниү й ордасында тұ рып, адал қ ызмет атқ арғ ан қ ытай оқ ымыстысы Жү ншин Иө ннің айтуына қ арағ анда: «олардың заң дары орындауғ а жең іл» кө рінеді. Бұ л, ә рине, оның ғ ұ н мемлекетінің заң ын Хә н патшалығ ының заң дарымен салыстырудан шығ арғ ан қ орытындысы еді.

Ғ ұ н империясы билігінің тізгінін 35 жыл уысында ұ стағ ан Мө де қ ағ ан ж. ж. с. д. 174 жылы қ айтыс болғ аннан кейін де, кезегімен билік басына келген оның ұ рпақ тары ол орнатқ ан ел басқ ару тә ртібі мен заң дылық тарды қ атаң сақ тап, жарты ә лемді жалпағ ынан басқ ан алып мемлекеттің ү ш ғ асыр бойы ө мір сү руін қ амтамасыз ете алады. Модэ (Мө де), Модэ тә ң ірқ ұ т, Оғ ыз қ ағ ан (т. ж. б. – б. з. б. 174) – ғ ұ ндардың билеушісі. Б. з. б. 201 ж. Модэ Алтай ө ң ірін тү гелдей бағ ындырды. Б. з. б. 177 ж. Модэ юечжилерді, Шығ ыс Тү ркістанды, ү йсіндерді ө зінің қ ол астына қ аратты