1.Абылай хан(мемлекет қайреткері, саясатшы, дипломат)

14 билет

1. Абылай хан(мемлекет қ айреткері, саясатшы, дипломат)

Абылай хан мемлекет қ айраткері, саясаткер жә не дипломат. Абылай хан туралы кө птеген дастандар, аң ыз-ə ң гімелер, ө лең –жырлар, тарихи деректер мен зерттеулер бар. Абылай ханды еске алғ анда біз оны батыр, Орта жү здің сұ лтаны, сосын Орта жү з жə не де бү кіл қ азақ халқ ын біріктіріп, қ азақ хандығ ын біртұ тас мемлекет ретінде сақ тап қ алып, оның Ұ лы ханы болып, ө зіне қ азақ тың барлық хандары мен билерін– сұ лтандарын бағ ындыра алғ анын жə не де саяси қ айраткер, ақ ылды қ олбасшы, дарынды мə лімгер, кү йші екенін айтқ анымыз жө н. Абылай хан бү кіл ө мірін қ азақ халқ ы (қ азақ елінің ) бостандығ ы, егемендігі ү шін арнады. Шоқ ан Уə лиханов «Қ азақ жерінде Абылайдың даң қ ы аса зор. Абылай заманы оларда қ азақ тың ерлік заманы болып саналады» деп жазғ ан еді. Абылайдың шын аты -Ə білмансұ р. Ауыр «Ақ табан шұ бырынды, алқ акө л сұ лама» жылдары Абылай 12 жасында жауынгерлердің қ атарына қ осылады да, 22–де батыр, қ олбасшы ретінде танылады. XVІІІ ғ асырдың орта шенінде қ азақ елін жаулардан қ орғ ау ү шін Абылай Ресеймен жə не Қ ытаймен татулық, достық қ атынас сақ тап, олардың қ олдауы арқ асында жоң ғ ар басқ ыншылығ ын талқ андауды жө н кө рді. Ең ірі қ ауіп жоң ғ арлардың басқ ыншылығ ы екендігін тү сінді. 1740 жылғ ы шайқ аста Абылай қ азақ жауынгерлерінің тікелей қ олбасшысы болды. Қ азақ ə скері жоң ғ арларғ а қ атты соқ қ ы берді. Жоң ғ арлар кө п шығ ынғ а ұ шырап, кейін шегінуге мə жбү р болды. Абылай қ азақ ə скерлерін ұ йымдастырып, жауғ а қ арсы кө теріп, басын біріктіріп, негізгі ə скери кү шті жинап кө рші мемлекеттерге қ азақ хандығ ы біртұ тас ел екенін кө рсетті. Абылай сұ лтан ө зінің шебер саясаткерлігінің арқ асында Ресей мен Қ ытай сияқ ты ірі империяларды ө з саясатымен санасуғ а мə жбү р ете отырып, іс жү зінде елдің дербестігін, жерінің тұ тастығ ын сақ тап қ алды. 1741 жылы Абылай сұ лтан жоң ғ арлардың қ оршауында қ алып, тұ тқ ынғ а тү седі. Тұ тқ ында болғ ан екі жыл ішінде олардың тілі мен жазуын ү йреніп, жоң ғ ар хандығ ының ішкі саяси жағ дайын жіті бақ ылап, бұ л мемлекеттің кү штілігі – мық ты орталық танғ ан билікке бағ ынуында жə не де халық тың бірлігінде екенін тү сінеді. Абылай сұ лтан жə не де бірге болғ ан серіктері, барлығ ы отыз бес адам қ алмақ тұ тқ ынынан 1743 жылдың 5-і қ ыркү йегінде елге қ айтып оралады. Абылайдың тұ тқ ындағ ы екі жылдай уақ ыт ішінде ө зінің қ адыр–қ асиетін жоғ алтпай жоғ ары ұ стауы, сө з жү йесіндегі тапқ ырлығ ы мен батылдығ ы жауларын таң қ алдырғ ан. ХҮ ІІІ ғ. 50-шы жылдары Жоң ғ ар мемлекеті саяси дағ дарысқ а ұ шырап, ə лсіреп, ыдырай бастады.