1.Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорықтары

12 билет

1. Ә мір Темірдің Моғ олстанғ а жасағ ан жорық тары

Ә мір Темір ө зінің Шағ атай ұ рпағ ының бұ рынғ ы иеліктерінде бір орталық қ а бағ ынғ ан қ уатты мемлекет қ ұ рмақ шы болғ ан мақ саттарына кедергі жасай алатын Моғ олстанды ә лсіретуді міндет етіп қ ойды. Ол жиырма жыл бойы Шу мен Талас ө ң іріне жә не Жетісуғ а ү здіксіз шапқ ыншылық тар ұ йымдастырып, оны Дешті Қ ыпшақ қ а, Хорезмге, Таяу жә не Орта Шығ ыс елдеріне жасағ ан жорық тармен кезектестіріп отырды. 1371 – 72 ж. Ә мір Темір Моғ олстанғ а ә скер аттандырды. Бұ л жорық кезінде Ә мір Темір ә скері Ыстық кө л ө ң іріндегі Сегізағ ашқ а дейін жетіп, кө п тұ тқ ын мен мол олжа тү сіріп қ айтты. 1375 ж. жасалғ ан жорық кезінде Ә мір Темір ә скері Талас алабы арқ ылы жү ріп, Ілеге дейін жетті. Шарын ө зені шатқ алында Ә мір Темір ә скерінің Жаhангер бастағ ан алдың ғ ы қ осынының Қ амар Ад-Динмен шайқ асы болды. Қ амар Ад-Дин ә скері осы шайқ аста жең іліс тауып, қ ашып қ ұ тылуғ а мә жбү р болды.

1376 жылдың кө ктемінде Ә мір Темір Моғ олстанғ а Қ амар Ад-Динге қ арсы 30 мың ә скермен ә мір Сасы Бұ қ а ханды, Ә діл-шахты жә не басқ а ә мірлерін аттандырды. Бірақ ә мірлері Моғ олстанғ а жорық жасамай, Ә мір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, бү лік шығ арады. Олар Моғ олстанғ а Қ амар Ад-Динге барып, оны Ә мір Темірдің Мауераннахрда жоқ тығ ын пайдалануғ а, сө йтіп Ә мір Темірге қ арсы қ имылдарында ө здерін қ олдау ү шін ә скер жіберуге шақ ырды. Алайда, Мауераннахрғ а қ айтып келген Ә мір Темір Қ амар Ад-Динді Нарын алқ абында жең іліске ұ шыратты. Ә мір Темір Қ амар Ад-Динді 1377 ж. екі рет: біріншісінде – Қ аратау етегінде, екіншісінде Шу алқ абынан Ыстық кө лге баратын жолдағ ы Бұ ғ ым шатқ алында талқ андады. Ә мір Темірдің 1383 ж. жасағ ан жорығ ы кезінде де Моғ олстан ә скері ойсырай жең ілді. Қ амар Ад-Дин болса осы кезде Жетісудың солтү стігіне кетіп ү лгерген еді. Ол кейіннен Дешті Қ ыпшақ тағ ы Тоқ тамыс ханғ а барып, онымен Ә мір Темірге қ арсы бірлесе кү ресуге келіседі.

1389 ж. Ә мір Темір Моғ олстанғ а жаң а жорық ұ йымдастырды. Оның бұ л кезде Моғ олстандағ ы басты қ арсыластары Енге тө ре мен Қ ызыр Қ ожа хан еді. Ә мір Темір ә скері Моғ олстанғ а Қ аратауды теріскей бетінен айналып, содан соң Шу ө зенін бойлай жү ріп ө тті. Іле ө зенінен ө ткеннен кейін Аягө зге жетіп, онда Ә мір Темір ө з ә скерін екі бө лікке бө лді. Ә мір Темірдің ө зі Тарбағ атайдың батыс жағ ына бет алды. Омар-Шайх ә скердің екінші тобымен Кө бік ө зеніне дейін жетіп, онда ү лкен шайқ аста Енге тө ренің ә скерін талқ андады. Қ ызыр Қ ожа хан Шығ ыс Тү ркістанғ а барып паналап, кө п ұ замай ол жерден де қ ашуғ а мә жбү р болды. 1390 ж. Ә мір Темір Самарқ анғ а оралуғ а бет алды.

Ә мір Темірдің Моғ олстанғ а жасағ ан жорық тары сол тарихи кезең де Оң т. -Шығ ыс Қ азақ станның экон. жә не демогр. жағ дайына теріс ә сер етті. Ә мір Темірдің қ айтыс болуы Моғ олстанды тү пкілікті бағ ыну қ атерінен сақ тап қ алды.

2. 1916ж Торғ ай облысындағ ы кө терілістің барысы, ерекшеліктері мен маң ызы\

Торғ айдағ ы кө теріліс.
Торғ ай облысындағ ы кө теріліс ең бұ қ аралық, ең ұ зақ қ а созылғ ан, ең табанды жә не билік бір орталық тан жү ргізіліп, ұ йымдасқ ан кө теріліс болды. Бұ л Торғ айдағ ы кө терілісінің ерекшелігі еді. Кө теріліс барлық уездерді: Торғ ай, Ырғ ыз, Ақ тө бе, Қ останай уездерін қ амтыды. Облыста кө теріліс қ амтымағ ан ауыл немесе елді мекен болмады. Кө теріліске, сондай-ақ Сырдария, Ақ мола, Семей болыстарының кө терілісшілері де қ атысты.

Торғ ай облысының ә скери губернаторы М. М. Эверсманғ а қ азақ ең бекшілерінің қ ару алып, жаппай кө терілгендігі туралы хабарлар кү нбе-кү н тү сіп жатты. Кө терілісшілер поштағ а шабуыл жасады, темір жол табанын бұ зып, болыс басқ армаларын ойрандады, болыстарды ө лтірді. Кө теріліс бү кіл облысты қ амтыды. 1916 жылы Торғ айда болғ ан кө теріліске жұ рт арасында танымал халық батыры Аманкелді Иманов басшылық етті. Ол 1873 жылы Торғ ай уезінің Қ айдауыл болысындағ ы ауылдардың бірінде кедей шаруаның отбасында туғ ан еді. Ә кесінен ерте айрылғ ан Аманкелді байлардың есігінде жү ріп, бала кү нінен – ақ жоқ шылық пен мұ қ таждық кө ріп ө сті.

Аманкелді Имановтың ұ йымдастырушылық қ абілеті халық кө терілісінің алғ ашқ ы кү ндерінен бастап-ақ айқ ын кө рінді. Оғ ан Торғ ай облысындағ ы уездерден ғ ана емес, сонымен бірге Сырдария, Ақ мола, Семей облыстарынан кө терілісшілер ағ ылып келіп жатты. Егер 1916 жылы қ ыркү йекте кө терілісшілер саны – 20 мың ғ а жетсе, ал 26 қ арашада – 50 мың ғ а жетті.

1916 жылы 22 қ азанда Аманкелді басшылығ ымен 15 мың кө терілісші Торғ ай қ аласын қ оршады. Оғ ан қ арсы генерал А. Д. Лаврентьевтің 9 мың адамдық жазалаушы тобы жіберілді. Корпустың келе жатқ аны туралы деректер алғ аннан кейін кө терілісшілер Торғ айды қ оршауды қ ойып, қ арашада Тү нқ ойма почта станциясының маң ында подполковник Катоминнің отрядына шабуыл жасады. Кө терілісшілердің негізгі бө лігі Амангелдінің штабына орналасқ ан Батыс қ ара жазығ ы мен Ақ қ ұ м қ ұ мының маң ына шоғ ырланып, партизандық кү рес ә дісіне кө шті. 1916 жылғ ы қ арашасы – 1917 жылғ ы ақ паны аралығ ында, Аманкелдінің серігі, атақ ты мерген Кейкі батыр жасағ ы ерекше ерлік кө рсетті. Торғ ай даласында А. Имановпен бірге кө теріліске басшылық етіп, оның дү ниетаны мен қ алыптастыруғ а зор ық пал еткен большевик Ә ліби Жангелдин (1884-1953 жж. ) болды.