1.Билердің қазақ қоғамындағы рөлі мен қызметі

1. ел билеушісі, иелік етуші;
2. сот, тө реші;
3. батагө й, шешен;
4. бітістіруші дипломат, елші ретінде ұ ғ ынылғ ан.

Бидің қ оғ амдағ ы рө лін жан-жақ ты тү сіну ү шін қ азақ халқ ының тарихи-ә леуметтік даму кезең дерінің ерекшелігін жете ескеру шарт. Ө йткені, ежелгі дә уірлерден 19 ғ асырдың басына дейін қ азақ қ оғ амы саяси потестарлы билік жү йесінің негізінде дамығ аны белгілі. Ең тө менгі (бұ қ аралық ) билікті ауыл-аймақ қ а, ру-тайпа ішіне сыйлы, ө мірлік тә жірибесі мол ақ сақ алдар атқ арса, орта буындағ ы, яки, потестарлы билік тізгінін ру-тайпа басылары — билер уысына ұ стады. Ал мемлекеттік жә не мемлекетаралық дең гейдегі мә селелерді қ амтитын жоғ ары билікті тө ре тұ қ ымы —хандар мен сұ лтандар иеленген. Міне, кү ллі қ азақ қ оғ амының елдік тұ тастығ ы осы соң ғ ы екі билік жү йесінің ө зара тепе-тең дігі мен бір-біріне қ арама-қ арсылығ ы принциптеріне негізделді. Ә леуметтік қ ұ рылымғ а арқ ау болғ ан рулық -тайпалық жү йенің ө зі айқ ын қ андас туыстардың ұ йымы емес, саяси-ә скери жә не шаруашылық қ ауымдастық қ ызметін ғ ана атқ арды. Сондық тан қ оғ ам болмысындағ ы рулық негіз мемлекеттік институттардың нығ айып, жеке-дара ү стемдік қ ұ руына қ ай кезде де мү дделі болғ ан емес. Халық тың қ алың бұ қ арасына жақ ын ә рі оның тікелей қ олдауына арқ а сү йеген потестарлы билік иелері, яки ру-тайпа басылары — билер мен батырлар хан-сұ лтандардың билігін белгілі бір дә режеде шектеп отырды. Сол арқ ылы олар ө здерінің ә леуметтік-саяси статусын нығ айтып, абырой-беделге кенелді. Ә йтсе де, ерекше ә леуметтік жік ретінде билерді тарих сахнасына шығ арғ ан рулық қ ұ рылым ө зіне субэтникалық -ә леуметтік топтарды тарта отырып, қ оғ амды ұ йымдастырушылық, мемлекеттілік нышандарын нығ айтушылық қ ызметін атқ арды.

Мұ рагерлік салтымен дала жұ ртын ғ асырлар бойы билеген Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары — тө релер тұ қ ымы хандық биліктің бұ лжымауы ү шін билердің ә кімшілік, ә леуметтік-саяси жә не мә дени рө лімен санасуғ а тиіс болды. Мысалы, ортағ асырлық жә дігер — “Нұ сратнаменің ” авторы: “Ә білхайыр хан ө лгеннен соң оның ұ лы Шейх Хайдар хан болды. Оның заманында ұ лы бек-билердің абыройы мен атағ ын һ ә м олардың мархабалы ру-ұ лыстарын қ ұ рметтеу тә мамдалды да, содан ханның қ ұ діреті кү н санап кеми берді” деп жазады. Хандық билік жү йесінде бидің ерекше беделді тұ лғ а болғ андығ ын айғ ақ тайтын жазба деректер де, ауыз ә дебиетінің нұ сқ алары да жетерлік. Қ азақ тың алғ ашқ ы заң герлерінің бірі Д. Сұ лтанғ азин “Бұ рынғ ы замандағ ы қ азақ тардың билік қ ылуы” атты мақ аласында: “... бағ зы билер болыпты, бек білімді, атақ ты һ ә м ақ ылды, ә ділетті, кө пті кө рген жә не іс бітіргенде ә дет рә сімдерін тегіс біліп, ә р жұ мысты қ ара қ ылды қ ақ жарып орнына келтіреді екен..., һ ә м солардың бітірген жұ мыстарын ұ лы хандары да ә рқ ашан бұ збайды екен... Сондай билер турасында қ азақ тың мақ алы да бар. Батыр мен биді салыстырғ анда, биді қ атты артық кө ретінін білдіретін сол мақ алы мынау: “Батыр деген бір барақ ит, екі қ атынның бірі табатын, би деген бір ақ сарағ ат, бү тін елден біреуі ғ ана табатын” дейді (“Дала уә лаятының газеті”, 1888, ғ 51). Билердің батыр, бай, т. б. ә леуметтік жіктерден ерекше қ ұ рметтелуінің бірнеше тарихи себептері бар.

• Біріншіден, би мемлекет басқ ару жү йесінде кейбір айрық ша қ ұ қ ылар иеленді: “Жеті Жарғ ы” қ ағ идаларына сай ол ө зіне бағ ынышты ру-тайпа шегінде сот жә не ә кімшілік билік (ханмен қ атар) жү ргізді. Сот тө релігін жү зеге асыратын болғ андық тан, би халық тың ә дет-ғ ұ рпын, салт-рә сімін, жол-жосығ ын жатқ а білуге, дауласқ анғ а ә ділдікпен жө н сілтеп, адасқ анғ а даналық пен жол кө рсетуге, ә сіресе, “тура биде туғ ан жоқ, туғ анды биде иман жоқ ” деген қ ұ қ ық тық -гуманистік принциптен айнымауғ а тиіс еді.

• Сонымен қ атар би ру-тайпаның басшысы ретінде ә кімшілік қ ызметті де қ оса атқ арып, ө з қ ауымының тұ рмыс-тіршілігін қ адағ алап, тә ртіп-талабына жауапты болды. Осылайша олар билеуші хандардың халық арасындағ ы сенімді тіректеріне айналып, саяси бедел иеленді, сұ лтандармен тең қ ұ қ ылы дә режеде мемлекеттің мә селелерді талқ ылауғ а қ атысты. Ел ішіне биліктілігімен, қ ара қ ылды қ ақ жаратын ә ділдігімен, тура жолдан таймайтын адалдығ ымен даң қ ы тарағ ан Тө ле би, Қ аз дауысты Қ азыбек би, айыр тілді Ә йтеке би, т. б. саң лақ тар хан жанындағ ы билер кең есінің қ ұ рамына енді. Олар нақ ты тарихи-ә леуметтік ахуалғ а қ атысты жол-жоба белгілеп, заң и жосындар қ абылдады, мә ні ескіріп, маң ызы кеміген қ ағ идаларды елдік мү дде тұ рғ ысынан қ айта қ арап, жаң асын қ олданысқ а енгізіп отырды. Тіпті, ханның ішкі жә не сыртқ ы саясатына, ә скери доктринасына тікелей ық пал етіп, ө згерістер енгізе алғ ан. Мә селен, 1695 ж. Қ азақ Ордасында болғ ан орыс елшілеріФ. Скибин мен М. Трошин “... Тә уке хан Қ азақ Ордасының таң даулы адамдарын ө зіне шақ ырып алды да, біздің — Федка мен Матюшкенің — кө зімізше, ә лгілерден мына біздерді ұ стап қ ала ма, ә лде жібере ме, Русь қ алалары мен слободкаларына соғ ыс ашып бара ма, ә лде бейбіт тұ ра бере ме, соны сұ рап алды” деп жазады.
• Ү шіншіден, ел тағ дыры сынғ а тү скен жаугершілік замандарда билер батыр-баһ адү рлермен қ атар атқ а қ онып, қ арамағ ындағ ы тайпаластарынан жасақ қ ұ рып, мемлекет тұ тастығ ын, ұ рпақ тар азаттығ ын қ орғ ауғ а ұ йытқ ы болғ ан, қ олбасшылық қ ызмет атқ арғ ан.
• Тө ртіншіден, би — дипломат, елші. Ел бірлігіне, ұ лт тұ тастығ ына нұ қ сан келтірер ағ айын араздығ ын басып, руаралық дау-жанжалдарды бітістірумен шектелмей, қ азақ ұ лысының кө рші мемлекеттермен қ арым-қ атынас жасап, ә р тү рлі байланыс орнату ісінде де ханғ а кө мекші ә рі кең есші қ ызмет атқ арғ аны белгілі. Мысалы, Абылай хан 1743 ж. жоң ғ ар басқ ыншыларының қ олына тү скен кезде Қ аз дауысты Қ азыбек би Ресей ү кіметі жолдағ ан секунд-майор Миллер экспедициясының қ ұ рамында елшілікке барғ ан. Қ алдан Серен қ азақ еліне қ адірі асқ ан бидің “біз, қ азақ, мал бақ қ ан елміз, ешкімге соқ тық пай жай жатқ ан елміз, басымыздан қ ұ т-береке қ ашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзағ а ү кі тақ қ ан елміз. Ешбір дұ шпан басынбағ ан елміз, басымыздан сө з асырмағ ан елміз, достық ты сақ тай білген елміз, дә м-тұ зды ақ тай білген елміз” деп тақ пақ тай сө йлеп, тайсалмай талап қ ойғ анына разы болып, хан басына азаттық берген.
• Бесіншіден, би атағ ы мұ рагерлік заң ымен берілетін лауазым емес. Кө шпелілер мә дениетінің ерекше қ ыры — шешендік ө нерді мең гермейінше, тек ә дет жосындарын жетік біліп, ә ділет принципін ұ стану арқ ылы ғ ана би атану, ел сенімін иелену мү мкін болмағ ан. Халық арасында бір ауыз сө збен қ ұ н кешіп, жалғ ыз уә жбен дау шешкен ділмарлардың аты ардақ талып, тө релік істері ү лгі-ө неге тұ тылғ ан. Абылай хан Ә йтсе де, қ азақ тарихында атадан балағ а билік тізгінін жалғ ап, бірнеше ұ рпағ ы ел ішінде би атанғ ан ә улеттер ө ткен. Мұ ндай айрық ша қ асиет дарып, абырой қ онғ ан ә улет билігін халық шынжырқ атар деп атағ ан. Билердің ә леуметтік-саяси статусы қ азақ ұ лысының тарихындағ ы ә р қ илы ө тпелі кезең дерге, алмағ айып уақ иғ аларғ а байланысты ө згеріп отырғ ан. Ә сіресе, орталық тандырылғ ан хандық биліктің пә рменін нығ айтуды талап ететін ә скери-жорық жылдарында плебисцитарлық, яки халық тық демократияның классикалық ү лгісі ретіндегі би билігі — тө релік ету, ә кімшілік басқ ару рө лі тө мендей тү скен. Мысалы, Шың ғ ыс ханның, сондай-ақ, хандық билікті қ алпына келтіру ү шін кү рескен Кенесарының тұ сында билер ө кілеттілігін шектеп, сұ лтандар мен қ ол бастағ ан батырларғ а басым билік берілген. Ә сіресе, патшалық Ресейдің отаршылдық пиғ ылмен жү ргізген қ ұ қ ық тық -ә кімшілік реформалары қ азақ даласындағ ы дә стү рлі саяси қ ұ рылымды тү бірінен ө згертті.

• 1822 жылғ ы реформадан кейін хандық билік жү йесі кү йреді. Ал билер институты 19 ғ асырдың аяғ ына дейін формальді тү рде ө мір сү рді.
• 1854 жылдан бастап би атағ ын сұ лтандар мен ауыл ақ сақ алдары қ оғ амдық сайлау арқ ылы, округ басшыларының бекітуімен алды.
• 1868 ж. 21 қ азандағ ы “Далалық облыстарды басқ ару туралы ереже” бойынша, би атағ ы уақ ытша, тек қ ызметтік лауазымды атқ ару барысында ғ ана берілетін болды.

Ресей патшалығ ының қ азақ даласын отарлау саясатын тү бегейлі жү зеге асырғ ан қ ұ жат — 1891 ж. 25 наурыздағ ы “Ақ мола, Семей, Жетісу, Орал жә не Торғ ай облыстарын басқ ару туралы ереже” дә стү рлі потестарлы билік жү йесін толық істен шығ арып, би лауазымын жойды. Тә уелсіздік алып, дербес даму жолына тү скен Қ азақ стан жұ ртшылығ ы замана талабына сай мемлекеттік жү йе мен саяси қ ұ рылым қ алыптастыру ү шін дә стү рлі қ ұ қ ық тық мә дениеттің демократиялық -гуманистік принциптерге қ ұ рылғ ан билер тө релігі тә різді жекелеген институттарын қ айта жаң ғ ырту қ ажеттігін жақ тады. Елдің сот жү йесінде билер институты қ алпына келтіріп, оғ ан жергілікті заң бұ зушылық кө ріністеріне, неке дауы, отбасы, ағ айын-туыс араздығ ы тә різді келең сіздіктерге тө релік ету функциясын беру туралы ұ сыныстар жасалды (1999)